قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ  سەمەي وڭىرىندەگى وكىل يمامى، سەمەي قالاسىنداعى قوس مۇنارالى ورتالىق مەشىتتىڭ باس يمامى  ماقسات قاجى التىباي (سۋرەتتە) جۋرناليست داۋلەت رامازانۇلىنا بەرگەن سۇحباتىندا جاس ۇرپاق تاربيەسى تۋرالى ايتا كەلىپ،  تاربيەنىڭ ۇرپاققا انا قۇرساعىنان داريتىنىن ءبىلدىردى.

– قاجەكە، اڭگىمەمىزدى جاس ۇرپاق تاربيەسىنەن وربىتسەك دەيمىن. بۇگىنگى ۇرپاق تاربيەسى  جونىندە نە ايتاسىز؟

– بۇگىنگى جاس بۋىن – تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعى. سوندىقتان، ۇرپاق تاربيەسى ءاردايىم باستى نازاردا بولۋى كەرەك. كەشەگى اتا-بابالارىمىز: «بالانى – جاستان...» دەپ  بالانى جاسىنان ونەگەلى ومىرگە،  ادالدىققا، يماندىلىققا باۋلىعان. وبال، ۇيات دەگەن سوزدەر قازاق بالاسىنىڭ ساناسىنا  ەرتە جاستان ۇيالايتىن.

جالپى، دىنىمىزدە ۇرپاق ادامعا سىناق، امانات  رەتىندە بەرىلەدى. جاس بالاعا جاقسى مەن جاماندى، ىزگىلىكتى ۇيرەتۋ اتا-اناسىنىڭ باستى مىندەتى بولىپ سانالادى. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ءوز حاديسىندە: «اتا-انانىڭ بالا الدىندا ءۇش مىندەتى بار. ولار بالاعا جاقسى ات قويۋ، دۇرىس تاربيە بەرۋ، ۋاقىتى كەلگەندە ۇيلەندىرۋ»، - دەيدى.

ءبىز سىرتتان كەلەتىن رۋحاني شابۋىلعا توتەپ بەرۋ ءۇشىن،  ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلتتىق تاربيەمىزدى نىعايتۋىمىز كەرەك.  

– بۇگىنگىدەي  جاھاندانۋ داۋىرىندە باسقانىڭ  جەتەگىندە كەتپەۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

– راسىندا، مىنا الماعايىپ زاماندا ۇلت بولىپ الەمدىك قاۋىمداستىق ورتاسىندا تۇرۋ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى.

ءماشھۇر قالامگەر مۇحتار اۋەزوۆ: «ۇلت پەن ۇلتتى، ادام مەن ادامدى تەڭەستىرەتىن – ءبىلىم»، - دەگەن. جاڭا عاسىر – جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ قارىشتاي دامۋ  ءداۋىرى. ءبىلىم – ءبىزدىڭ باستى  قارۋىمىز. دەگەنمەندە، شىعىستىڭ اريستوتەلى اتانعان ءال-فارابي بابامىز: «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە بەرىلۋى كەرەك. تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ قاسى، جاۋى»، - دەگەن. بالاعا تاربيە اناسىنىڭ قۇرساعىندا جاتقان كەزدەن باستاپ بەرىلەدى ەكەن. دىنىمىزدە مىنانداي ءبىر عيبراتتى اڭگىمە بار:

«باياعىدا ۇلكەن عۇلاما ادامعا ءبىر ءسۇت ساتاتىن ايەل  كەلىپ: ء«سىزدىڭ بالاڭىز كۇندە شەلەگىمدى بىزبەن تەسىپ تاستايدى. بالا-شاعامدى باعاتىن كۇندەلىكتى كۇنكورىسىمنەن قاعىلىپ ءجۇرمىن»، - دەپ بالاسىنىڭ ۇستىنەن شاعىم ايتادى. ايەل كەتكەن سوڭ عالىم بالا تاربيەسىندە قاي جەردەن قاتەلىك جىبەردىم دەپ قاتتى ويلانادى. كەشكە ۇيگە كەلگەن سوڭ الگى وقيعانى ايەلىنە ايتىپ، مۇمكىن بالا تاربيەسىندەگى جىبەرگەن قاتەلىگىمىزدى سەن بايقاعان شىعارسىڭ؟ – دەيدى. ايەلى ۇزاق ويلانىپ وتىرىپ: «ەندى ەسىمە ءتۇستى. وسى بالاعا اۋىراياق كەزىمدە ليمونعا جەرىك بولدىم. بىردە كورشىنىڭ ۇيىنە كىرسەم، ۇيىندە ەشكىم جوق ەكەن. داستارحاندا ءبىر تاباق ليمون تۇر. قىزىعىپ كەتىپ، بىرەۋىن ينەمەن تەسىپ، شىرىنىن سورعان ەدىم»، - دەيدى. سوندا عالىم قاتەلىكتىڭ قاي جەردەن كەتكەنىن ءتۇسىنىپ، ءسۇت ساتۋشىدان كەشىرىم سۇراپ، ءسۇتتىڭ اقىسىن قايتارىپ بەرگەن ەكەن.

بۇل اڭگىمەدەن الاتىن عيبراتىمىز بالانىڭ ىشكەن اسىنا دەيىن ادالدان بولۋى كەرەك. وكىنىشكە وراي، ءبىز بالامىزدىڭ قارنى توق، كويلەگى كوك بولعانىنا قۋانامىز. ال تابىستىڭ  قانداي جولمەن كەلگەنىنە كوپ كوڭىل بولمەيمىز. سوندىقتان، ءاربىر اتا-انا ادال كاسىپپەن مال تاۋىپ، بالا-شاعاسىن ادال جولمەن  اسىراۋى كەرەك.

تاربيەلى، ىزگى ۇرپاق – ادامنىڭ ارتىندا قالدىراتىن اسىل قازىناسى. ىزگىلىكتى پەرزەنت اتا-اناسىنىڭ ءىسىن جالعاستىرىپ، اماناتىن ورىنداپ، ۇزدىكسىز ولارعا دۇعا جاساپ وتىرادى.

– قازىرگى كەزەڭدە بولاشاقتا  انا  بولاتىن قىزدارىمىزدىڭ تاربيەسىنە كوبىرەك كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك سياقتى.

– يا، قىز – ۇلتتىڭ بولاشاق اناسى.  اتا-بابالارىمىز قىز تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرىپ:  «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» - دەگەن ءسوزدى بەكەر ايتپاعان. قىز ءبىر ەلدىڭ، ءبىر رۋدىڭ ابىرويى، نامىسى بولعان. ول كەزدە ءبىر قىز بالا ادەپسىزدىك جاساسا، بۇكىل ءبىر رۋدىڭ بەتىنە شىركەۋ بولعانىن ءتول تاريحىمىزدان جاقسى بىلەمىز..

سوڭعى جىلدارى كەيبىر بويجەتكەندەرىمىزدىڭ بويىنداعى  جاماندىقتاردى ەستىپ، كەلەڭسىز اڭگىمەلەردى تىڭداپ ءجۇرمىز. سوندىقتان، ءبىز ارۋلارىمىزدىڭ تاربيەسىنە ەرەكشە نازار اۋدارۋىمىز كەرەك.

جاسىراتىنى جوق، قىزداردىڭ اراسىندا وڭ جاقتا وتىرىپ، بالا تابۋ قالىپتاسقان ادەتكە اينالىپ كەتتى. بايقايمىز، بۇعان قىز دا، اتا-انا دا قىمسىنبايدى. بۇل – شاريعات  تىلىمەن ايتقاندا زينا. ال زينا دىنىمىزدە اۋىر كۇنا بولىپ سانالادى. زينا قوعامنىڭ  ازۋىنا اكەلەدى.

بۇگىنگى تاڭدا  جەڭىل ءجۇرىستى ايەلدەردىڭ كوبەيۋى مەن جەتىمدەرگە ارنالعان ۇيلەر سانىنىڭ جىلدان-جىلعا ارتۋى وسىنىڭ سالدارى. بابالارىمىزدان قالعان:  “جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتەسىز” - دەگەن اۋىر ءسوز بار. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ قوعامدا  جەتى اتاسى تۇرماق، اكەسى بەلگىسىز، ءتىپتى تۋعان اناسىن بىلمەيتىن ۇرپاق تاربيەلەنۋدە. قانشاما ۇرپاق تۋعان اكەسىن ءبىر كورۋگە زار بولىپ ءجۇر...

– قازىر ازاماتتىق نەكە دەگەن ۇعىم پايدا بولدى...

– شاريعات  ازاماتتىق نەكەنى قولدامايدى. ادامي كوزقاراسپەن قاراساڭىز  بۇل ارادا ەركەكتە دە، ايەلدە  دە ەشقانداي جۇبايلىق مىندەت جوق. قاجەت بولسا، كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ەكەۋى ەكى جاققا كەتە بەرەدى. بۇنى ءدىن تىلىمەن ايتقاندا – زينا دەيدى. ال قازاقي تۇسىنىكتە اشىنالىق، ويناستىق.  

قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ «يسرا» سۇرەسىندە: «زيناعا جولاماڭدار! ول ارسىزدىق، لاس، تومەن ءىس،  جامان جول بولىپ تابىلادى» - دەيدى. سوندىقتان، زيناعا اپاراتىن تەرىس ارەكەتتەردەن ءاربىر مۇسىلمان ساق بولۋى كەرەك.

ەلىمىزدەگى كامەلەتكە تولماعان بالالاردىڭ 20-25 پايىزى نەكەسىز دۇنيەگە كەلگەندەر ەكەن. قوعامىمىزدا بەلەڭ الىپ تۇرعان وسىنداي ارسىز ارەكەتتەرمەن بۇكىل ەل بولىپ كۇرەسۋىمىز كەرەك. اسىرەسە، اتا-انا تاربيەسى ءار بالاعا اۋاداي قاجەت.

ءمۇفتياتتىڭ ازاماتتىق نەكەگە قاتىستى ءپاتۋاسى بار. سول ۇكىمدە ازاماتتىق نەكەنىڭ شاريعاتقا قايشىلىقتارى تۇسىنىكتى ايتىلعان.

– سونىمەن قاتار، كەشە عانا باس قۇراعان جاس شاڭىراق يەلەرىنىڭ اجىراسۋى دا كوبەيىپ بارادى. وسى كەلەڭسىز جاعداي جونىندە نە ايتاسىز؟

– پايعامبارىمىز (س.ع.س.) حاديسىندە: “اجىراسۋ - بۇل اللانىڭ الدىندا رۇقسات ەتىلگەن امالداردىڭ ەڭ ناشارى” - دەگەن.

اجىراسۋ - ۇلت بولاشاعىنا تونگەن ۇلكەن قاتەر. ەلىمىزدە ءاربىر ءۇشىنشى نەكە اجىراسۋىمەن اياقتالدى ەكەن. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك،  2016  جىلى  وتاسقان 140 مىڭ شاڭىراقتىڭ 51 مىڭىنىڭ ءدام-تۇزى جاراسپاي اجىراسقان.  ياعني، وتكەن جىلدىڭ ءار كۇنىندە 385  وتباسىنىڭ   شاڭىراعى شايقالىپ وتىرعان. بۇل اجىراسۋلاردىڭ الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق  تاعى دا باسقا  سەبەپتەرى دە بار شىعار. دەگەنمەندە،  جوعارىدا ايتقان  كورسەتكىشتەر بۇگىنگى تاڭدا  ۇلتتىق تاربيەنىڭ ءبىرشاما السىرەپ تۇرعانىن كورسەتەدى.

تاعى دا ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك، 2016 جىلى ەلىمىزدە  ۇيلەنگەندەردىڭ اجىراسۋى 27 پايىز بولسا، كورشىلەس وزبەك ەلىندە 8 پايىز، ال تاجىكستاندا 6 پايىز بولعان. بۇل تسيفرلار دا ءبىزدى ويلاندىرۋى كەرەك...

وسى اجىراسۋلاردان   قانشاما وتباسى، جازىقسىز  سابيلەر  زارداپ شەگىپ جاتىر. ۇلى جاراتۋشىمىز قاسيەتتى قۇران كارىمدە ەرلى-زايىپتىلاردىڭ  ءبىر-بىرىنەن كۇنا ىزدەمەي، تاتۋ-ءتاتتى تۇرۋعا شاقىرادى. اللا تاعالا: «ەگەر ولار سەندەرگە مويىنۇسىنىپ جاتسا، (اجىراسۋعا) سىلتاۋ ىزدەمەڭدەر. اللا تاعالا مارتەبەلى، ءارى ۇلى». (نيسا،34 ايات), - دەگەن قۇران كارىمدە.

– قاجەكە، جاس ۇرپاق تاربيەسىنە قايتا ورالايىقشى. بۇگىندە عالامتور دەگەن «الپاۋىت» پايدا بولدى عوي...

– زامان جاڭارعان سايىن تەحنولوگيا مەن تەحنيكا وسەدى. ودان ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا المايمىز. وركەننيەتتىڭ جاقسىلىعى دا، جامانشىلىعى دا بىرگە جۇرەدى عوي. بارىمىزدە ينتەرنەت بار. وكىنىشكە وراي، ءالى دە بولسا سونى قالاي ۇتىمدى پيدالانۋ جولىن  تولىق مەڭگەرمەگەنبىز.

اسىرەسە، بەسىكتەن بەلى شىقپاعان جاس سابيلەردىڭ قولىنان قىمبات ايفوندار مەن پلانشەتتى كورگەندە بالانىڭ بولاشاق دەنساۋلىعىن جانە رۋحاني ساناسىنا اكەلەتىن زيانىن ويلاپ، جانىڭ كۇيزەلەدى. كومپيۋتەرلىك ويىنداردىڭ  كوپشىلىگى قاتىگەزدىككە باۋليتىنى بارشامىزعا ايان.

سونىمەن قاتار، ءارتۇرلى تەرىس باعىتتاعى ءدىني اعىمدار جاڭا تەحنولوگيانى كەڭىنەن پايدالانىپ جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىن ۋلاۋدا. سوندىقتان، ۇرپاق تاربيەلەپ وتىرعان ءاربىر  اتا-انا بالاسىنىڭ ۆيرتۋالدىق الەمدەگى ءىس-ارەكەتتەرىنە ۇنەمى باقىلاۋ جاساپ وتىرۋى كەرەك.

تاعى ءبىر ايتارىم، بىزدە قازىرگى كەزەڭدە بالانى  ەڭبەككە  باۋلۋ تاربيەسى مۇلدەم ۇمىت بولىپ بارا جاتىر. قولدان كەلگەنشە بالانى ەڭبەككە ارالاستىرىپ، سپورتتىق جاتتىعۋلارعا قاتىسۋىنا مۇمكىندىك جاساعان ءجون.

اللا ەلشىسى (س.ع.س.) بالالارعا اتقا ءمىنىپ شابۋ، سۋعا ءجۇزۋ، كۇرەس، ساداق تارتۋ سياقتى  سپورت تۇرلەرىن ۇيرەتۋدى ناسيحاتتاعان. جالپى، سپورت بالانى سەرگەكتىككە، باتىلدىققا، تارتىپكە جانە كوپشىلدىككە تاربيەلەيدى.

ءدىن تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك، اللا ەلشىسى (س.ع.س.) جاس بالا  انەس  (ر.ل.ع.) ساحابانى تاربيەلەۋگە مول تەر توككەن. جاسىندا ادىلدىككە، سىر ساقتاۋعا ۇيرەتىپ، انەستىڭ تاربيەلى ازامات بولىپ وسۋىنە زور ۇلەس قوسقان. حازىرەتى انەسكە ايتقان تاربيەلىك سوزىندە: «مۇسىلمانداردىڭ ۇلكەنىنە قۇرمەت، كىشىلەرىنە ىزەت كورسەت»، - دەگەن ەكەن.

بالاعا جاسىنان يماني تاربيە بەرۋ – جاس جەتكىنشەكتىڭ بويىنا ادامگەرشىلىك، ادالدىق، ادەپتىلىك سياقتى كوركەم مىنەزدى قالىپتاستىرادى. وكىنىشكە وراي، ءبىز بالاعا ءبىلىمنىڭ ءار سالاسىن ۇيرەتۋگە تىرىسامىز. الايدا، مىنەز-قۇلىق تابيەسىنە كوپ نازار اۋدارمايمىز. بالا بىرنەشە شەت تىلىندە ەركىن سويلەپ تۇرسا دا، ونىڭ بويىندا ۇلتتىق تاربيە بولماسا،  ونىڭ قازاق قوعامىنا  بەرەر پايداسى  شامالى بولادى.

ءبىرىنشى كەزەكتە جاس  ۇرپاق بويىنا  ۇلتتىق تاربيەنى  كوبىرەك دارىتۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ  بارلىق  ۇلتتىق تاربيەلىك قۇندىلىقتارىمىز يماني تاربيەمەن ساباقتاس. ەل بولاشاعىن ويلاساق كەلەشەكتە ۇلتتىق تاربيە بەرەتىن پاندەردى مەكتەپ باعدارلامالارىنا كىرگىزۋىمىز كەرەك.

اسىل دىنىمىزدە ايتىلعانداي ءاربىر مۇسىلمان ادامنىڭ شاڭىراق كوتەرىپ، ۇرپاق ءسۇيۋى، تاربيەلى ۇرپاق ءوسىرۋ باستى مىندەتى بولىپ سانالادى.

بالا – ادامنىڭ باقىتى. اللا تاعالانىڭ بەرگەن ۇلكەن سىيى جانە اماناتى. سۇيىكتى پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ۇرپاق تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرىپ: «اكەنىڭ بالاعا بەرەر ەڭ جاقسى سىيى – ول تاربيە»، - دەپ بەكەر ايتپاعان. زاڭعار قالامگەرىمىز  مۇحتار اۋەزوۆ: «ەل بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە»، - دەۋى وسى حاديسپەن ۇندەسەدى.

– سۇحباتىڭىزعا راحمەت. ءدىن جولىنداعى قىزمەتىڭىزگە تابىس تىلەيمىز!

 سۇحباتتى جۇرگىزگەن:

داۋلەت رامازانۇلى.