موڭعول دەگەن كىم؟ موڭعول دەگەن ءبىزبىز
ۇلى موڭعول يمپەرياسىن قازاق حالقىنىڭ داڭقتى ۇلى شىڭعىس حان قۇردى دەگەنىمىزدە، تۋىندايتىن ءبىر سۇراق بار. سوندا قازىرگى موڭعول مەملەكەتىنىڭ اتاۋى قايدان شىقتى دەگەن. مۇنىڭ جاۋابى تومەندەگىشە:
شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي 1260 جىلى ۇلى حان بولا سالىسىمەن، يۋان قىتاي ديناستياسىنىڭ نەگىزىن قالاي باستادى. 1270 جىلعا تامان استاناسىن بەيجىنگە كوشىرىپ، بارلىق ءىس-قاعازدارىن قىتاي تىلىندە جۇرگىزىپ، ساراي ماڭىنا قىتاي ءداستۇرىن ەنگىزىپ، ءوزى بۋددا ءدىنىن قابىلدادى (ەجەلگى جازبالاردا بۋددا ءدىنى ەجەلدە قوسايلار اراسىندا دۇنيەگە كەلگەندىگى جايلى دەرەكتەر ساقتالعان). اتا-باباسىنىڭ تۋعان جەرىمەن ەش شارۋاسى بولمادى. ءتورت ويرات (جوڭعار) تۇمەنىمەن بەتپە-بەت قالعان بايۇلىلار مانچجۋرلاردىڭ كومەگىنە جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. يۋان (قۇبىلاي) سارايىنىڭ ءۇنسىز كەلىسىمىمەن، شىڭعىس حاننىڭ اتا-جۇرتىنا جەر قايىسقان تۇڭعىس تەكتەس مانچجۋر تايپالارى ساۋ ەتە ءتۇستى. كەيىننەن يۋان ديناستياسى قۇلاعان سوڭ، جاعداي بۇرىنعىدان دا ناشارلاعان ۇستىنە ناشارلاي بەردى. XVII عاسىردىڭ باسىندا قىتايداعى بيلىك باسىنا مانچجۋرلىك تسين ديناستياسى كەلگەندە موڭعوليا تۇتاستاي مانچجۋرلاردىڭ قول استىندا قالادى دا، بىرتە-بىرتە التى تۇمەن ەل سانى كوپ تۇڭعىس تايپالارىمەن ارالاسىپ كەتتى. مۇنى دالەلدەيتىن دەرەكتەردى پروفەسسور قايرات زاكىريانوۆ موڭعول عالىمدارى تايجۋيد وگير مەن بەسۋدا سەرجەننىڭ 1998 جىلى جارىق كورگەن «موڭعول چۋدىڭ وۆگين لاۆلاح» ەڭبەگىنەن الىپ، جاريالادى. بۇل كىتاپتا سونىمەن قاتار قازىرگى موڭعول حالقىنىڭ ساناعى ناتيجەلەرى كەلتىرىلىپ، ولاردىڭ، ياعني قازىرگى موڭعولداردىڭ 700-دەن استام رۋعا بولىنەتىنى كورسەتىلگەن. شىڭعىس حان تۇسىندا رۋ سانى 60-تان ءسال عانا اسقانىن ەسكەرسەك، وزدەرىن حالقا-موڭعولدارمىز دەپ اتايتىن قازىرگى موڭعولداردىڭ جاعدايىنىڭ قانداي ەكەنىن ۇعۋ قيىن ەمەس. سوندىقتان، قازىرگى موڭعولداردىڭ ءبىزدىڭ ۇلى بابامىزعا، تۇركىلەرگە، قازاقتارعا تىكەلەي تەكتىك قاتىسى جوق. ولار بىزگە وتە ارىدەن قوسىلادى. مىسالى، موڭعول وقىمىستىسى ب.باوباردىڭ جازۋىنشا شىڭعىس حاننىڭ كەزىندە 40 موڭعول، ءتورت ويرات تۇمەنى بولعان، جاۋگەرشىلىك كەزىندە ولار شىڭعىس حانمەن بىرگە اۋەلى شىڭجاڭعا، ارتىنان قازاق دالاسىنا اۋىپ كەتىپ، موڭعوليادا بار بولعانى التى تۇمەن عانا قالعان. ونىڭ تاعدىرىن جوعارىدا كورسەتتىم.
وسى جەرگە كوڭىل اۋدارايىق، 34 تۇمەن قازاق تايپالارى نەگە مۇڭاليانى تاستاپ كەتتى. ونىڭ جاۋابى بىرەۋ-اق. ولاردىڭ ءبارى شىڭعىسحان اتامىزدىڭ ءتول جۇرتى بولاتىن. ءبارى ەجەلگى اتا-بابالارىنىڭ مەكەنى ۇلىتاۋ وڭىرىنە، ياعني قازىرگى قازاق دالاسىنا قونىس اۋداردى. ەسكە الىڭىز، «شىڭعىسحاننىڭ اتالارى مۇڭال حان دا، قاراحان دا قازىرگى ۇلىتاۋ مەن كىشىتاۋ دەگەندەردى جايلار ەدى، قىستا قاراقۇم مەن سىردىڭ جاعاسىن قىستار ەدى» (ابىلعازى. «تۇرىك شەجىرەسى».15 بەت).
تۇسىنىكتەمە: ابىلعازى اتامىزدىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» ەجەلگى شەجىرەلەردىڭ ىشىندەگى قازاق تاريحىنا بىردەن-ءبىر ساي كەلەتىن تاريحي ەڭبەك. بۇل ەڭبەكتىڭ وزگەلەردەن ەرەكشەلىگى، مۇنداعى رۋ-تايپا، جەر-سۋ اتاۋلارى قازاقتىڭ انا تىلىندە بەرىلگەن. جانە بۇل تاريحتى جازعان «كولدەنەڭ كوك اتتى» ەمەس، شىڭعىسحان بابامىزدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، باسىندا ارال قازاقتارىنىڭ، كەيىننەن حيۋانىڭ حانى بولعان ابىلعازى باھادۋر حان.
تاعى ءبىر ارنايى اتاپ وتەتىن جاعداي، قۇبىلايدىڭ ءوزى قۇرعان قىتاي مەملەكەتىنىڭ اتىندا، كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى قولدانىستا جۇرگەن اقشاسىندا «يۋان» دەپ قويعانى. ال، «يۋ-ان»-نىڭ نەگىزىندە ءوزىمىزدىڭ مانقىستاۋ دەگەنىمىزدەگى «م-ان» تۇرعانى ايدان انىق ەمەس پە؟!
تۇسىنىكتەمە: قۇبىلاي قىتاي بيلىگىنە كەلەر كەزدە ول ەلدە التىن اۋلەتى بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعان بولاتىن. قازاقي شەجىرەنىڭ تىلىمەن ايتقاندا التىن رۋى (شەجىرەدەگى ون ەكى اتا بايۇلىنا وكپەلەپ ءبولىنىپ كەتەتىن) الشىننىڭ ۇرپاعى دەگەن ءسوز. ۇلىتاۋ ءسىرا قازىردە ۇلىتاۋ دەپ اتالادى. بۇل ايماق ورتالىق قازاقستاندا ورنالاسقان، قازىرگى قاراعاندى وبلىسىنىڭ جەرى. بۇل وڭىردە بالحاش كولى، قارقارالى تاۋ-ورمان ءوازيسى جانە قازاقستاننىڭ تاريحي ورتالىعى ۇلىتاۋ تاۋلارى ورنالاسقان. ورتالىق قازاقستان عاسىرلار توعىسقان جەر. ۇلى جىبەك جولىنىڭ ءبىر تارماعى وسى ولكە ارقىلى وتكەن.
كىشىتاۋ – قاراعاندى وبلىسى ۇلىتاۋ اۋدانىنىڭ ورتا تۇسىنداعى تاۋ. ۇلىتاۋ جوتاسىنىڭ وڭ تۇستىك-باتىسىندا، دۋلىعالى جىلانشىق وزەنىنىڭ باستاۋىندا ورنالاسقان.
قاراقۇم – كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا ورنالاسقان قۇمدى القاپ. تەڭىز جاعاسىنان 10 – 20 كم جەردە. وڭتۇستىك-باتىستان سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي 150 – 160 كم-گە سوزىلعان. قۇم اتىراۋ وبلىسىنىڭ جىلىوي جانە ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ بەينەۋ اۋداندارى جەرىن قامتيدى. دەمەك، بۇل «قاراقۇمنىڭ جاعاسىنا» ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرت تۇگەلدەي كىرەدى دەگەن ءسوز.
قاراقۇم، تۇرىكمەن قاراقۇمى – ورتالىق ازيادا، قازىرگى تۇرىكمەن مەملەكەتىنىڭ 80%-داي اۋماعىن الىپ جاتقان قۇمدى القاپ، ءشول. سولتۇستىك جانە سولتۇستىك-شىعىسى سارىقامىس ويىسى، ءامۋداريا اڭعارى، وڭتۇستىك-شىعىسى قارابەل جانە بادحىز قىراتتارى، وڭتۇستىگى كوپەتداگ ەتەگى، باتىسى باتىس ۋزبويمەن شەكتەلگەن. اۋدانى 350 مىڭ كم2. قاراقۇم سولتۇستىك ۋنگۋز، ورتالىق جانە وڭتۇستىك-شىعىس قاراقۇمدارعا بولىنەدى.
قاراقۇم، بالقاش جانە ساسىقكول كولدەرى ارالىعىنداعى قۇم. الماتى وبلىسىنىڭ الاكول اۋدانى جەرىندە، تەڭىز دەڭگەيىنەن 350 – 450 م. بيىكتىكتە ورنالاسقان.
قاراقۇم، ىلە وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى قۇمدى القاپ. قىتايمەن شەكارالاس ورنالاسقان. الماتى وبلىسى، پانفيلوۆ اۋدانى جەرىندە.
سىر ءوڭىرى (سىرداريا وزەنى القابى) - نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ كەمەسى توقتاعان قازىق جۇرت (قازىعۇرت تاۋى) ءوڭىرى.
التاي مەن مۇڭال دالاسىنداعى قازاقتاردىڭ، وزدەرىنىڭ ەجەلگى اتا-مەكەندەرى، قازىرگى قازاق دالاسىنا قونىس اۋدارعانىن ءى.ەسەنبەرلين بىلايشا بەرەدى: ...«مەملەكەت ورتالىعى موڭعوليادان تىس جەرگە اۋىسقاننان كەيىن، ول سىيلى دا سۇيىكتى بىراق، كەدەي شالعاي ايماق بولىپ قالدى»... (شىڭعىسحان الەم سىلكىندىرۋشىسى. 113 بەت).
موڭعول دەگەن ءسوزدىڭ شىعۋ تەگى جونىندە دۇنيە ءجۇزى عالىمدارىنىڭ بارلىعى دەرلىك ءوز بولجامدارىن بىلدىرگەن. مىسالى:
1. ل.ن.گۋميلەۆ «موڭعولدار تۇرىك پە، الدە تۇرىكتەر موڭعول ما؟ دەپ سۇراق قويىپ ونى جاۋاپسىز قالدىرعان. (ەۆرازي ريتمى»، م.2004. 128 بەت).
تاعى ءبىر «كاسپي اينالاسىنداعى مىڭ جىل» كىتابىنىڭ «ينەرتسيوزنايا فازا– «ۆەچنىي
ەل» دەگەن تاراۋىندا تۇرىك قاعاناتى تۋرالى: «ريمدىكتەر وزدەرىنىڭ استاناسىن – «ماڭگى قالا»، ال تۇرىكتەر ءوز يمپەرياسىن – «ماڭگى ەل»، (146 ب.) دەيدى.
2. «قۇپيا شەجىرەدە» ( 52- ءبولىم) جانە «التان توبىشتا دا» دا: «قامۇق موڭعولدى قابۇل قاعان بيلەپ ءجۇردى» دەلىنىپ، «حاماگ مونعول – ءحى عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا قۇرىلعان موڭعول ۇلىسىنىڭ اتاۋى» دەگەن تۇسىنىك بەرىلگەن (41 ب.). ءبىر قاراعاندا «موڭعول ءسوزى» دەرلىك «حاماگ، قامۇق» – قامتۋ، بىرىكتىرۋ، حامسى، كوبىسى، بارشاسى ت.ب. تۇردە تۇرىك تەكتى حالىقتاردا بار ءسوز.
3. راشيد اد-دين «جاميع-ات-تاۋاريح» جيناعىنىڭ 1 تومىنىڭ 1 كىتابىندا «موڭعول» ءسوزىنىڭ ماعىناسى تۋرالى: «موڭعول باسىندا «مۋنگول»، ياعني ء«السىز» جانە «قاراپايىم» دەگەن. (اۋد. حەتاگۋروۆ،154 ب.).
4. ت.ابەنايۇلى «شىنىڭا كوش تاريح! شىڭعىسحان كىم؟» كىتابىندا دا: «ماڭ» ءسوزى – تۇرىك تىلدەرىندە ءجۇرۋ، جىلجۋ ماعىناسىن بىلدىرەدى. وعان «قۇل» ءسوزى جالعانىپ، ۇندەستىك زاڭىنا ءسال وزگەرىسكە تۇسۋدەن «ماڭعۇل» اتاۋى كەلىپ شىققان. ول دا، قىجىرتپا سارىنمەن قالىپتاسقان كوشپەندى ەل، مالشى جۇرت دەگەن ماعىناداعى ەلەسىم. بۇلاردان شىعاتىن قورتىندى: ماڭعۇل اتاۋى، ەڭ كەمىندە وعىز حان زامانىنان باستاپ قالىپتاسقان بايىرعى ەلەسىم. ول – بارلىق شىعىستىق تۇركىلەردى مەڭزەيدى» –دەيدى (الماتى،2008, 63-64 بب.).
5. حوندەمير گياس-اد-دين (1475-1536) موڭعولدى تاريحتا بولعان ادام رەتىندە بايانداپ، نۇح پايعامباردىڭ ءۇشىنشى ۇلى يافەتتىڭ بالاسى تۇرىكتىڭ ءتورتىنشى ۇرپاعى الانشا حاننان تاتار مەن موڭعول (ەگىز) تۋعانىن جازادى. «ولار كامەلەتكە تولعاسىن، اكەسى تۇركەستاندى ەكەۋىنە ءبولىپ بەردى» دەپ (اۋد. ۆ.گريگورەۆ), ال ەرگەنە قونعا رۋىن قونىستاندىرعان قيان، وسى موڭعول حاننىڭ التىنشى ۇرپاعى ەلحاننىڭ ۇلى دەگەن («يستوريا موڭعولوۆ. وت درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو تامەرلانا»، سپب، 1834. 2-6 ب.).
6. قادىرعالي جالايىري 1602 جىلى جازعان «جىلنامالار جيناعىندا» «موڭعول» ءسوزىنىڭ ماعىناسى تۋرالى ايتپايدى، تەك وعىز حانعا باعىنباي، مۇسىلماندىقتى قابىل الماي شىعىسقا كوشىپ كەتكەن جۇرتتى «موڭعول» دەپ اتايدى.
7. حيۋا حانى ابىلعازى ءباھادۇر 1662 جىلى جازعان «تۇرىك شەجىرەسىندە»: «مۇڭعۇل» ءسوزى «مۇڭ» جانە «ول» دەگەن سوزدەردەن شىققان، جۇرتتىڭ ءتىلى كەلمەگەندىكتەن كەلە-كەلە مۇعۇل دەپ كەتكەن. «مۇڭنىڭ» ماعىناسى قايعى ەكەنىن بارشا تۇرىك بىلەدى، ال «ول» دىڭ ماعىناسى دا قايعىعا جاقىن، تۇنەرگەن دەگەنگە كەلەدى» دەيدى (15 ب).
تۇسىنىكتەمە: «مۇڭ» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن بارشا تۇرىك بىلەدى» دەۋى – «موڭعول» اتاۋىن تۇرىكتەر بەرگەندىگى جانە مۇنىڭ ەش ءشۇباسىز تۇرىك ءسوزى ەكەندىگى. بىراق «ول» ەسىمدىك ءسوزى، تۇرىك ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا وراي، باستاۋىش رەتىندە «مۇڭ» ءسوزىنىڭ الدىنا قويىلىپ، «مۇڭ ول» ەمەس، «ول مۇڭ» (ول – مۇڭدى) بولار ەدى.
8. «قازاقستاننىڭ بالاما تاريحى» اتالاتىن كىتابىندا ق.دانياروۆ: «مىڭ – ساندىق ولشەمى، قول – اسكەر، قوسىن ماعىناسىندا»، «بۇل ءسوز تۇركى ءتىلدى حالىقتاردىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە فونەتيكالىق وزگەرىسكە ۇشىراماي، سول كۇيى ساقتالعان. ايتەۋىر، «مۇڭعىل» (موڭعول) – قازىرگى موڭعول تىلىندە بەلگىلى ءبىر ۇعىمدى بىلدىرمەيتىن، ماعىناسىز، ءمانسىز ءسوز» دەيدى (41 ب.). بىراق، شىڭعىس حان ءوز اسكەرىنىڭ كۇشىن، «وتە كوپ» ەكەنىن بىلدىرمەك بولسا ءتىل قورىندا بار «تۇمەن» ءسوزىن قولدانار ەدى عوي!
وسى اۆتور شىڭعىس حان باسقارعان مەملەكەتتى قۇرۋشى وتە ءىرى ءتورت رۋ ( قيات، نايمان، كەرەيىت، مەركىت) بولعانىن، ولاردىڭ ءبىرىنىڭ اتىمەن مەملەكەتتى اتاسا، قالعان ۇشەۋى كەلىسپەي، الاۋىزدىق تۋارىن، سوندىقتان «سول جەرلەردە كوشىپ جۇرگەن از عانا تايپانىڭ (موڭعول تايپاسىنىڭ) اتىن بەرۋگە ءماجبۇر بولعان» دەيدى! (الماتى، «جىبەك جولى»، 1997, 14 ب.).
9. ق.زاكىريانوۆ، كىتابىن «شىڭعىسحاننىڭ تۇركىلىك عۇمىرناماسى» اتاي تۇرا: «4 عاسىردىڭ
اياعىندا مونعوليانىڭ عۇن ءامىرشىسىنىڭ قايتىس بولعان ايەلىنىڭ كۇمبەزىندە 40 كۇن بويى مانچجۋريادان اكەلىنگەن مىڭ قۇل شىراق جاعادى. كەيىنىرەك بۇل مىڭ قۇلدىڭ ۇرپاقتارى 12 عاسىردا ونون جانە كەرۋلەن وزەنى بويىندا كوشىپ قونعان موڭعول اتتى رۋدىڭ نەگىزىن قۇرادى»، «..وسى سەبەپتى «موڭعول» ەتنونيمىنىڭ شىعۋ تەگى «مىڭ قول» سوزىنە ەمەس، «مىڭ قۇل» سوزىنە بايلانىستى بولىپ كەلەدى ەكەن» دەيدى (الماتى، «جىبەك جولى»،48 ب.).
10. لين فون پال «يستوريا يمپەري موڭعولوۆ» اتتى كىتابىندا: «پرويسحوجدەنيە ساموگو نازۆانيا «موڭعولى» يمەەت نەسكولكو تولكوۆاني. پو سلوۆام د.بانزاروۆا، راسسماتريۆاۆشەگو فيلولوگيچەسكي كومپونەنت نازۆانيا ۆ ستاتە «و پرويسحوجدەني يمەني موڭعول»: «...گ-ن شميدت، سلەدۋيا سانانگ-سەتسەنۋ، دۋمال، چتو ونو دانا موڭعولام ساميم چينگيسحانوم ي پرويزۆەدەنو وت كورنيا مونگ، «ستروپتيۆىي»، «دەرزكي»، ا مۋسۋلمانسكيە يستوريكي پرويزۆوديات ەگو وت مۋنگ، «سلابىي»، «پەچالنىي». چتوبى ني زناچيلو سلوۆو مونگ يلي مۋنگ، پو سۆويستۆۋ ساموگو يازىكا موڭعولوۆ نە موگلو يح يميا پرويزويتي وت تاكوگو كورنيا: بەز ۆسياكوي ناتياجكي ونو رازلاگاەتسيا نا مون-گول، «رەكا مون»! ودناكو نيكاكوي رەكي مون نا كارتاح نە سۋششەستۆۋەت. ەە نە سۋششەستۆوۆالو ي نا ەۆروپەيسكيح ي ارابسكيح كارتاح سرەدنەۆەكوۆيا» دەيدى (35 ب). (بۇل ايتىپ تۇرعاندارى «مۋنگ»– مۇڭ، مۇڭدى، ال «مونگ» – موڭكۋ» سوزدەرى).
شىن مانىسىندە، 17 عاسىردا سانان-شەشەن، 19 عاسىر باسىندا گ.شميت كەلتىرگەن «مونگ» ءسوزى قازىرگى موڭعول تىلىندە جوق. ويتكەنى بۇل تۇرىك ءسوزى. «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە»: «موڭكى 1. تۋلاۋ، الەم-تاپىرىق، شات-شالەكەي بولۋ; 2. اۋىسپ. قاتتى اشۋلانۋ، شامدانۋ; دەلىنگەن (الماتى 2008, «دايك-پرەسس»، 600 ب.).
11. ق.سالعارين كەيبىر عالىمداردىڭ «مۇنعۇل» اتاۋىنىڭ سوزدىك توركىنىن «قۇل» سوزىمەن بايلانىستىرعانى شىندىققا كەلەتىنىن، مونعولداردىڭ تۇپكى تەگىن گەرودوتتىڭ «تاريحىنداعى» سكيفتەردەن جەڭىلىپ شىعىسقا قاشقان قۇلداردان شىعارىپ، «موڭعول» ماعىناسى «مىڭ قۇل» بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. سونىمەن قاتار: «كونە قىتايلىقتاردىڭ «كەۋدەلى قۇل»، «كەكشىل قۇل» دەگەن ماعىنادا قولدانىپ، تاريحنامالارىنا حالىقتىق اتاۋ رەتىندە ەندىرگەن «سيۋڭنۋ» («سيۋڭ» – كەۋدە، نۋ – قۇل») ەتنونيمىنىڭ ەجەلگى تۇرىكتىڭ «مۇڭعۇل» («مۇڭدى قۇل» نەمەسە «تۇنەرگەن قۇل») دەگەن حالىقتىق اتاۋىنىڭ كالكالىق اۋدارماسى ەكەنىن اڭعارۋ ەش قيىندىق تۋعىزبايدى» دەيدى («ۇلى قاعانات» كىتابى، 159 ب.). «مۇنىمىزدىڭ دۇرىستىعىن ورىستىڭ ايگىلى شىعىستانۋشىسى ن.يا.ءبيچۋريننىڭ ءسيۋڭنۋدى «زلىي نەۆولنيك» (بيچۋرين ن.يا. 1950.– ستر.39) دەپ اۋدارۋى دا ابىلعازىنىڭ مۇڭعۇلدى «مۇڭدى قۇل»، «تۇنەرگەن قۇل» دەپ ءتۇسىندىرۋى دە قۇپتاپ تۇرعانداي» دەيدى. (سول كىتاپتا، 357 ب.).
12. مەنىڭشە، شىڭعىس حان مەملەكەتى تاريحىنا قاتىستى زەرتتەۋلەر جاساعان بۇرىنعى، كەيىنگى تاريحشىلاردىڭ وسى ماسەلەنىڭ ۇشىنا شىعا الماۋ سەبەبى – «موڭعول» ءسوزىن ولاردىڭ «ەتنوستىق اتاۋ» دەپ ەسەپتەۋىنەن بولىپ وتىر. ال شىندىعىندا، بۇرىنعى تاريحتاعى «موڭعول» ەتنوس (رۋ) ەمەس، شىعىستاعى تۇرىك تەكتى رۋلاردىڭ وداعىنىڭ اتاۋى (كسرو دەگەندەي). (حاسەن قوجا-احمەت، «موڭعول» ەمەس «ماڭگى ەل» نەمەسە عاسىرلارعا جالعاسقان جاڭساقتىق»).
13. تاتارستاندىق تاريحشى ر.ن.بەزەرتينوۆ: «تاتارى، تيۋركي – پوترياساتەلي ۆسەلەننوي» كىتابىندا: «پوستەپەننو وردا پرەۆراششالوس ۆ گوسۋدارستۆو، كوتوروە نازىۆالوس ۋ تيۋركوۆ حانستۆوم. حانستۆا وبەدينياليس ۆ كاگانات. سۆوە گوسۋدارستۆو تيۋركي نازىۆالي ەل يلي يل. ونو بىلو بولەە پوستوياننىم، چەم وردا يلي كونفەدەراتسيا، پوەتومۋ تيۋركي سۆوە گوسۋدارستۆو نازىۆالي «ۆەچنىي ەل». پوستوياننايا پوترەبنوست وبەدينەنيا ۆ وردى ي سوزدانيا گوسۋدارستۆ پوسلۋجيلا وسنوۆوي يدەولوگي تيۋركوۆ. ەتا يدەولوگيا «سترەملەنيا ك ۆەچنومۋ ەليۋ» پرونيزىۆاەت سۆويمي لۋچامي ۆسيۋ يستوريۋ تيۋركسكوگو ميرا. بلاگوداريا ەتوي يدەولوگي تيۋركي سوزدالي منوگو دەسياتكوۆ يمپەري ي حانستۆ» دەيدى (نوۆوسيبيرسك 2001.،52 ب.).
15. ق.سالعاراۇلى «ۇلى قاعانات» كىتابىندا: «تۇركتەردىڭ 552 جىلى ءجىۋجانداردى تالقانداپ، وزدەرىنىڭ مەملەكەتىن «ماڭگى ەل»، بيلەۋشىسىن «ەل قاعانى» اتاعانى بارشاعا ايان» (166 ب.), دەيدى (182 ب.).
16. م.قارعاباەۆ ءوزىنىڭ «كوشپەندىلەر اتلانتيداسى» اتتى ەڭبەگىندە «قازاق حالقىن قۇرايتىن تايپالاردىڭ ساناتىنا كىرەتىن رۋلاردىڭ ىشىندە «موڭعول» تايپاسى جوق. كوشپەندىلەر ءۇشىن «موڭعول» ءسوزى رۋلىق نەمەسە تايپالىق ۇعىمدى بىلدىرمەيدى»، - دەيدى.
17. ورحون تاڭبالى تاس جازۋلارىندا، كۇلتەگىن كىشى جازۋلارىنىڭ 8-جولىندا: «وتۇكەن يىش ءولۇرسار بەڭگۇ ەل تۇتا ولىرتاچىسىڭ» دەگەن تاڭبا جازۋ بار ەكەن. مۇنى س.مالوۆ «كوگدا جە تى وستاەشسيا ۆ وتيۋكەنسكوي چەرني، تى موجەش جيت، سوزيدايا ۆەچنىي پلەمەننوي سويۋز» دەپ، وزگە ورىس ءتىلدى عالىمدارى دا «ەل» ءسوزىن «پلەمەننوي سويۋز» دەپ اۋدارعان ەكەن (ۆ.رادلوۆ پەن پ.مەليورانسكي بۇل تۇستى «ۆەچنىيا پلەمەنا وبيتايۋششيا» دەپتى).
قازاق عالىمدارى بۇل سويلەمدى «وتۇكەن قويناۋىندا وتىرساڭ، ماڭگى ەلدىگىڭدى ساقتايسىڭ سەن» (م.جولداسبەكوۆ), «وتۇكەن جىنىستا وتىرساڭ ماڭگى ەل تۇتىپ وتىرارسىڭ سەن» (ق.سارتقوجا), «وتۇكەن ۇيىسىندا وتىرساڭ ماڭگى ەل تۇتا وتىرار ەدىڭ» (م.مۇحيتدەنوۆ), «وتۇكەن قويناۋىندا وتىرساڭ، ماڭگى ەل ۇستاپ وتىرارسىڭ سەن» (ع.ايداروۆ), «وتەگەن يەۋىشتە وتىرساڭ ماڭگىلىككە ەلىڭدى ساقتاپ قالاسىڭ» (ت.ابەنايۇلى), «ەسلي تى وبيتاەش ۆ وتيۋكەنسكوي چەرني، تى موجەش جيت، سوزيدايا (پوددەرجيۆايا) سۆوە ۆەچنوە گوسۋدارستۆو» (ا.امانجولوۆ) دەپ اۋدارعان.
بۇنداي بولجامداردى ءالى دە شۇبىرتا بەرۋگە بولار ەدى. بىراق، بىزگە ودان ەشقانداي پايدا جوق. بۇكىل دۇنيە ءجۇزى عالىمدارى بۇل باعىتتان شىندىقتىڭ (اقيقاتتىڭ) تۇبىنە ەشقاشان، ءتىپتى مىڭ، ميلليون جىلدان دا كەيىن جەتە المايدى. سەبەبى، بۇل باعىتتا ادامزاتتىڭ اتاسى «مايمىل» دەگەن باتىس (دارۆين) تۇجىرىمى باسشىلىققا الىنعان. ال، مايمىلعا ۇلى جاراتۋشى – اللا سانا (اقىل مەن ءبىلىم) بەرمەگەندىكتەن، مايمىل ءوز تەگىن ەشقاشان ىزدەپ تابا المايدى.
شىندىققا جەتۋدىڭ ەڭ وڭاي جانە بىردەن-ءبىر دۇرىس جولى قازاقتىڭ رۋلىق، تەكتىك شەجىرەسىن جانە ءسوزدىڭ ءتۇبىرىن ء(وز ءتۇبىن، ياعني ءسوزدىڭ اتاسىن) جانە ونىڭ قۇرامىن باسشىلىققا الۋ. ياعني شىندىقتى قازاقتىڭ اتا شەجىرەسىنەن ىزدەۋ.
شىڭعىسحاندى ونىڭ رۋىنىڭ قيان (قيات) دەلىنەتىنىنە بايلانىستى ءار تاريحشى ءار رۋعا تەلىپ جازىپ ءجۇر. ولاردىڭ بۇنداي تۇجىرىم جاساۋلارىنىڭ نەگىزى، قيات اتتى رۋدىڭ قازاقتىڭ كوپتەگەن رۋلارىنىڭ، ءتىپتى وزگە ۇلتتاردىڭ ىشىندە دە بولۋى. دەمەك، شىڭعىسحان اتامىزدىڭ تەگىن تەك قانا قيات دەگەن رۋ اتىنا بولا ءار رۋعا (ەلگە) تەلۋ دۇرىس تۇجىرىم بولمايدى. سەبەبى، شىڭعىسحان شىققان قيات (قياندار) رۋىنىڭ ارعى اتاسى مۇڭال، نەمەسە موڭعول اتانۋعا ءتيىستى. قازاقتا دا، ءتىپتى بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ ەجەلگى تاريحتارىن دا موڭعول ەسىمدى رۋ دا، تايپا دا، ەل دە، مەملەكەت تە كەزدەسپەيدى. دەمەك، موڭعول مۇڭالدىڭ لاقاپ اتى. بۇل تۇجىرىم داۋعا جاتپايدى. دالەل مە؟ تىڭداپ كورىڭىز:
«مۇڭال – ادايدىڭ كەنجە نەمەرەسى، ياعني كەلىمبەردىنىڭ كەنجە بالاسى، ونىڭ بەس بالاسى بار دەلىنەدى:
«مۇڭالدان - جاۋلى، شوعى (قىرىقمىلتىق دەپ تە اتالادى) ءالي، بايىمبەت، الاوعىلان (الاقۇنان)» (الشىن مەڭدالىۇلى «اداي شەجىرەسى» الماتى-2002. 67 بەت).
«مۇڭال – بايىمبەت، جاۋلى، شوعى، الاقۇلان، ءالي بولىپ بولىنەدى. مۇڭال – سەگىز ارىس ادايدىڭ ىشىندەگى ەڭ كوپ وسكەنى» (م.تىنىشباەۆ. «قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار» تاشكەنت-1925. 34 بەت).
«مۇڭال. مۇڭالدان – ءالي، بايىمبەت، جاۋلى، شوعى. اليدەن الاقۇنان، قوشقار» («ماڭعىستاۋ ەنتسيكلوپەدياسى». الماتى، 1997. 200 بەت).
مۇڭالدىڭ ءبىر بالاسى الاقۇنان التاي، الاتاۋدا قالىپتى دەگەن دەرەكتەر اداي شەجىرەشىلەرى دەرەكتەرىنىڭ بارىندە دە كەزدەسەدى. الاقۇناندار جايلى قىتاي جازبالارىندا بار ەكەندىگى ايتىلادى.
ادام اتا مەن اۋا انانىڭ، سونىمەن بىرگە بۇكىل قازاقتىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى ادايلار شەجىرەسىنىڭ بارلىعى تەك قانا وسى دەرەكتەردى بەرەدى.
الاوعلان (وعلان) ەسىمى بۇكىل الەمگە تۇگەلگە جۋىق بيلىگىن جۇرگىزگەن شىڭعىس قاعان اتامىزدىڭ ارعى اتاسى. شىڭعىسحاننىڭ كوپتەگەن ۇرپاقتارىنىڭ تەگىنە وعلان دەگەن اتالارىنىڭ ەسىمى قوسىلىپ جازىلاتىنى وسىدان بولسا كەرەك. مىسالى، التىن وردانىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى توقتامىس حاننىڭ اكەسىنىڭ ەسىمى تۇيە قوجا وعلان.
ۇلكەندى سىيلاۋ ءداستۇرى قازاقتاردا تەك قانا تىرىسىندە ەمەس، ولگەننەن كەيىن دە سول كۇيىندە جالعاسا بەرەدى. مانقىستاۋ اۋليەلەرىنە ءتان مىناداي زاڭدىلىق – ءبىر اۋليەگە زيارات ەتۋ ءۇشىن اۋەلى وعان تاياۋ جەردەگى ەكىنشى اۋليەگە سوعىپ، ءتاۋ ەتۋ شارتى بار. مىسالى، بەكەت اتاعا زيارات ەتۋ ءۇشىن وعلاندى اۋليەنىڭ باسىنا بارۋ كەرەك. سەبەبى، ەكەۋى دە مۇڭالدىڭ جارى اتالىعىنان ءوربيدى، ياعني وعىلاندى بەكەت اتانىڭ ارعى اتالارى بولىپ تابىلادى. وعىلاندى (تۇيە قوجا وعلان), التىن وردانىڭ سوڭعى ۇلى بيلەۋشىسى توقتامىستىڭ اكەسى، ياعني شىڭعىس حاننىڭ سەگىزىنشى ۇرپاعى.
وسى وعىلاندى جايلى س.قوندىباي «ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتىڭ كيەلى ورىندارى» اتتى ەڭبەگىندە تومەندەگىدەي دەرەكتەر كەلتىرەدى. ء«ۇستىرتتىڭ ەرنەگىندە، بەكەت اتا مەشىتى مەن بەيىتى ورنالاسقان جەردىڭ اتاۋى وعىلاندى دەلىنەدى. «وعىلاندى» اتاۋى مانقىستاۋ مەن بالقانعا تانىمال، وسى ەسىمگە يە جەر بالقاندا دا بار (قۇدىق جانە القاپ). اڭىز بويىنشا يافيس پايعامبار ءوزىنىڭ ۇلى تۇرىككە «يافيس-وعىلانلى» دەگەن لاقاپ ات قويىپتى. س.پولياكوۆ «وعلان» ءسوزىنىڭ وسى ايماقتا ءجيى كەزدەسەتىنىنە ءمان بەرە وتىرىپ، وسى اتتى يەلەنگەن تاريحي سوڭعى ادام توقتامىس حاننىڭ اكەسى، 14-عاسىردىڭ 50-60-جج مانقىستاۋدىڭ بيلەۋشىسى – تۇيەقوجا-وعلان (تويقوجا-وعلان) ەكەندىگىن اتاپ وتەدى». ال ءابىش كەكىلباەۆ اعامىز مانقىستاۋداعى وعىلاندىنىڭ الگى تۇيەقوجا-وعلانمەن بايلانىستى بولۋ ىقتيمالدىعىن ەسكەرتكەن بولاتىن (93-94 بب). وسى جەردە ىقتيمالدىق دەگەن ءسوزدىڭ باسىن اشىپ كەتەيىن. ءارتۇرلى بولجامدار مەن ىقتيمالدىقتىڭ تۋىنداۋى وعلاندى دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەگەندىكتە جاتىر. سەبەبى، ەسىمىنە وعلاندى دەگەن ءسوز قوسىلعان اتالارىمىزدىڭ بارلىعى، وسى اتامىزدىڭ ۇرپاقتارى. مىسالى، تۇيەقوجا ءوز اتى دا، ال وعلاندى (وعىز) اتاسىنىڭ اتى، ياعني قازىرگىشە ايتقاندا فاميلياسى بولىپ شىعادى. سوندا بەكەت اتا جاتقان اۋليە قورىم سول وعلاندى، ياعني بۇگىنگى تۇرىك اتانىپ جۇرگەن حالىقتىڭ ءتۇپ اتاسى تۇرىكتىڭ جەرلەنگەن جەرى دەپ تۇجىرىم جاساۋىمىزعا نەگىز بەرەدى. زەر سالىپ بايقاساڭىز، ونى وسى وعلان اتامىزدىڭ باسىنا تۇرعىزىلعان كۇمبەزدىڭ كەسكىن – كەلبەتىنەن دە بايقاۋعا بولادى. بۇل جەرگە، ارينە وسى وعلاندى اتامىزدىڭ تالاي تىكەلەي ۇرپاعى جەرلەنگەندىگى داۋسىز. بۇل ءداستۇر كۇنى بۇگىندە دە جالعاسۋدا.
سول سياقتى، شىڭعىس قاعان بابامىزدىڭ كوپتەگەن ۇرپاقتارىنا وعلان دەگەن تەگى قوسىلىپ جازىلعان. مىسالى، جوشى حاننان تارايتىن التىنشى ۇرپاعى بەكقولدى ۇعلان، ونىڭ ۇلى ءالي ۇعلان (ابىلعازى «تۇرىك شەجىرەسى» 118 بەت); توقتامىستىڭ قارىنداسى باقىتجامال مەن تەمىربەك حاننىڭ تۋعان جيەنى تەمىر قۇتلىق وعلان، توقاي تەمىردىڭ ۇرپاعى كۇنجاق وعلان، بەك جارى وعلان، قالداۋىت وعلان، ەلجيعىش وعلان، تەمىر قوجا وعلان، الىبەك وعلان، تەمىر وعلان ت.ت. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى.
ال، مۇڭال اتامىزدىڭ ەسىمىنىڭ قالايشا وزگە سوزگە (مۇڭعۇل، مۇڭعىل، مۇناق، مۇعان، مۇعال ت.ت.) اينالۋىنىڭ دالەلى رەتىندە تومەندەگى دەرەكتەردى ۇسىنامىن:
«حافيز بەن ياسساۋيدە ءجيى اۋىزعا الىناتىن اتاۋ ءپىر مۇعان.
حافيزدە:
بۇل جولداردى ءا.جامىشەۆ بىلاي سويلەتەدى:
ەگەر ساعان ءامىر ەتسە اقىلى تەرەڭ ءپىر ماعان،
كۇنا كورمە جاينامازعا قىزىل شاراپ توگۋدى.
ال شاكارىم ونى تومەندەگىدەي ەتىپ اۋدارادى:
جاينامازىڭدى اراقپەن
بويا دەسە مۇڭعىل ءپىر،
تازا جۇرەك جول بىلگەن،
بولسا ايتقانى ىستە، ءجۇر.
الايدا، جيناقتى ازىرلەۋشىلەر شاكارىم اۋدارماسىنداعى سوفىلىق تەرميننىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەۋىنە بايلانىستى قاتەلىككە ۇرىنعان. باسپاعا دايىنداۋ كەزىندە «مۇعان ءپىر» ءسوزىن «مۇڭعىل ءپىر» دەپ بەرىپ، وقىرمان قاۋىمدى دا شاتىستىرعان.
پىرمۇعان تىركەسىنىڭ قۇرامىنداعى مۇعان نەمەسە مۇع ءسوزىنىڭ استارلى ماعىناسى بار. مۇعان (نەمەسە مۇع) حافيزدە ءپىر سوزىمەن تىركەسىپ تە، جەكە كۇيىندە دە قولدانىلادى.
حافيز عازالدارىن قازاق تىلىنە تارجىمالاعان ءا.ءجامىشوۆ ورىس تىلىندەگى اۋدارماعا سۇيەنە وتىرىپ، قازاقشاسىندا «ماگ» دەپ قاتە بەرگەن.
ەندى وسى ۇعىمنىڭ شىعۋ تەگىنە از-كەم توقتالا كەتەلىك. مۇع (نەمەسە مۇعان) ءاۋ باستا ماد تايپاسىنىڭ ءبىر رۋى بولعان، رۋدىڭ تايپالارىنىڭ ىشىندە ءدىني جانە رۋحاني ورنى ايرىقشا ەدى. كەيىن زوراتۋسترا ءدىنى يراننىڭ باتىس جانە وڭتۇستىگىنە تاراپ، ماد جانە باسقا يران تايپالارىنىڭ سەنىمى ءبىر بولعان كەزدە جاڭا ءدىني كوسەمدەردى مۇع (نەمەسە مۇعان) دەپ اتاعان. «اۆەستادا» بۇل توپتى «اتىرابان» دەپ جازعانىن كورەمىز، ال اشقاندار مەن ساساندار داۋىرىندە بۇل ءدىني توپتى «مۇعان» دەگەن.
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: «مۇعان» - ءزاردوشت دىنىمەن بايلانىستى شىققان ۇعىم. سوفى اقىندار كونە ۇعىمعا جاڭا ماعىنا، استار بەرە وتىرىپ، كادەگە جاراتقان.
حافيزدە مۇعان ءپىر – تاريحات جولاۋشىلارىنا جول كورسەتۋشى، دانا رۋحاني كوسەم دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى» (ي.جەمەنەي «حافيز جانە قازاق مادەنيەتى» الماتى-2000. 45-46 بەتتەر).
كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى كەلىڭىز بىرگە ساراپتاما جاساپ كورەلىك:
- ءا.جامىشەۆتىڭ اۋدارماسىمەن كەلىسۋ قيىن. سەبەبى، «ەگەر ساعان ءامىر ەتسە اقىلى تەرەڭ ءپىر ماعان» دەگەن سويلەمدە ەشقانداي ءمان-ماعىنا جوق. دۇرىسى شاكارىمنىڭ «ەگەر ساعان ءامىر ەتسە اقىلى تەرەڭ مۇڭعىل ءپىر» دەپ اۋدارۋى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي مۇڭعىل ادام ەسىمى. ونى ءبىز شاكارىمنىڭ وزگە ەڭبەكتەرىندەگى شىڭعىس حان شىققان ەلدىڭ اتاۋىن «مۇڭعىل» دەپ اتايتىنىنان دا كورەمىز. ال ء«پىر» - ءبىر، ءبىرىنشى ۇستاز دەگەن ماعىنا بەرەدى.
- بۇكىل دۇنيە ءجۇزى تاريحي جازبا دەرەگىندەگى موڭعول اتاۋى قازىرگى قازاقتىڭ الشىن، 12 اتا بايۇلى، ادايدىڭ كەنجەسى مۇڭالدىڭ لاقاپ اتى. مۇڭال «قازىرگى» تىلمەن ايتقاندا تۇرىك تايپاسىنا جاتادى. ولار ادام اتانىڭ، ياعني ەڭ العاشقى ءاز (از) اتامىز نەگىزىن قالاپ، بۇگىنگى كۇنگە قازاق دەگەن اتپەن جەتكەن ەلدىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى. ءسوز ءتۇبىرى ۇڭ (ۇڭعى), مۇڭ (ۋايىم، قايعى), مۇڭال (مۇڭال حان) اتامىزدىڭ اتى. مۇڭال - مۋنگال، ماڭعول، موڭعول، موڭعول، مۇڭعۇل، مۇڭعىل، موگول، موعول، مۇعال، مۋگۋل، ماعۇل، مۇق، مۇعان، مۇقال، مۇناق، مۇنحاق ورىستىڭ، باتىستىڭ، قىتايدىڭ، پارسىنىڭ، باسقا دا شىعىس حالىقتارىنىڭ، ءتىپتى ءوزىمىزدىڭ دە بارلىق جازبا دەرەكتەرىمىزدە وسىلاي ءارتۇرلى بولىپ جازىلعان. مۇڭال اتامىزدىڭ ەسىمىنىڭ ءسوز ءتۇبىرى ۇڭ. وسى ۇڭ مۇڭالداردىڭ ءتۇپ اتاسى. قالعاندارىنىڭ ءبارى وسى اتامىزدىڭ لاقاپ اتى.
- بارلىق تاريحي دەرەكتەردە يران حالقى ماد ەلىنەن (ماد پاتشالىعىنان) تاراعان دەلىنەدى. ماد – قىسقارتىلعان ءسوز. مۇنى مان ادايلارىنىڭ پاتشالىعى دەسە بولادى. سەبەبى، ماد پاتشالىعىنىڭ اتاۋى كەي دەرەكتەردە ماديان، ماداي (ماتاي), مااداي، ماناداي دەپ بەرىلەدى. ماديان، ماداي، مااداي، ماناداي، ماتاي، التاي سينونيم سوزدەر بولىپ تابىلادى. التاي دا جىرلاناتىن «ما اداي-قارا» مەن تۋۆا حالقىندا جىرلاناتىن «الىپ مااداي» ەپوسى وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق.
مۇڭال اتامىزدىڭ جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ اتىندا الەم كارتاسىندا بىرنەشە جۇزدەگەن، ءتىپتى مىڭداعان توپونوميكالىق اتاۋلار بار. ولاردىڭ نەگىزگىلەرىنىڭ ءوزىن اتاعاندا تومەندەگىدەي بولىپ شىعادى: باتىس قازاقستاننىڭ اقتوبە وبلىسى اۋماعىنداعى مۇڭال-جارى (مۇڭالجار) تاۋى; ورتالىق قازاقستانداعى بۇرىنعى قازتاۋ (قازاقتىڭ تاۋى), قازىرگى شىڭعىستاۋدىڭ ەڭ بيىك شوقىسى مۇڭال شىڭى; ازيا قۇرىلىعىندا ۇلى مۇڭال دالاسى مەن مۇڭال مەملەكەتى (قازىرگى مونعوليا) بولسا، مانقىستاۋ جەرىندە: مۇڭات سۋى – قالنيازدىڭ ايتقانى:
«باسىندا جارتىشەكە اكەم قالدى;
ماڭىندا مۇڭات سۋى شەشەم قالدى» (س.قوندىباي «ماڭعىستاۋدىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى» الماتى-2010 224 بەت); مۋناەت – قورىم; بوزاشى تۇبەگىندە، شەبىر اۋلىنان سولتۇستىك-باتىستا 65-75 كم جەردە. مۇنايمولا قورىمى (سام وڭىرىندە، سام-1 اۋلىنان سولتۇستىك-شىعىستا 112 كم جەردە جانە قاراقيا اۋدانىنداعى مۇنايشى كەنتى. مۇنايشى دەمەكشى مۇناي مۇڭالدىڭ لاقاپ اتى. سەبەبى، مۇنايدى العاش تاپقاندار جانە وسى اتاۋدىڭ اۆتورى مۇڭالدار. مۇڭال مەن مۇنايدىڭ ءسوز تۇبىرلەرىنىڭ بىردەي بولاتىندارى وسىدان. كەز-كەلگەن زاتتىڭ (دۇنيەنىڭ), كەز-كەلگەن ۇعىمنىڭ ءتۇبى بولاتىنى سياقتى، سوعان سايكەس ءسوزدىڭ دە ءتۇبى بار. ول ءسوز ءتۇبىرى دەپ اتالادى. ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ياعني ءسوزدىڭ اتاسى), ەشكىمدى ەشقانداي داۋعا جىبەرمەيدى. سوندىقتان جەر بەتىندە مۇڭال-مۇنايعا بايلانىستى اتاۋلاردىڭ ءبارى وسى اتامىزدىڭ ەسىمىنە بايلانىستى قويىلعان. ونى سەن مويىندا-مويىنداما، ودان ەشتەڭە وزگەرمەيدى. مۇڭال اتامىزدىڭ «اۆتورلىق قۇقىعىن» ەشكىم تارتىپ الا المايدى.
«اداي شەجىرەسى» بويىنشا ادايدىڭ ەكى بالاسى بار. ۇلكەنى قۇدايكە (قۋ اداي اكە), كىشىسى كەلىمبەردى (مان). قۇدايكەدەن ەكى بالا، ۇلكەنى تازىكە ء(از اكە), كىشىسى قوساي. كەلىمبەردىدەن التى بالا، ۇلكەنى قۇنانورىس، اقپان، بالىقشى، بۇزاۋ، توبىش، كەنجەسى مۇڭال. بارلىعى ەكى بالا، سەگىز نەمەرە، ياعني ون بۋىن ۇرپاق. بۋىن دەپ تەك قانا ۇرپاق اتالادى. نۇرىم شىرشىعۇلۇلى (1831-1908) اتامىزدىڭ:
«ادام-سافي بالاسى
ءبىر تەرەكتەن سان بۇتاق،
دۇنيەگە كەلگەن سان بولىپ،
بۋىن-بۋىن تاقتالى» دەپ جىرلايتىنى وسىدان («بەس عاسىر جىرلايدى» الماتى.1989. 129 ب).
ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعى ادايدىڭ كەنجە نەمەرەسى مۇڭالدىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ۇڭ، (ۇن، ءۇن)» بولىپ تۇر. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، «بيداي» مەن «ناننىڭ» اۆتورلىق قۇقىعى بي ادايلاردا جاتسا، «ۇن» مەن «مۇنايدىڭ» اۆتورلىق قۇقىعى مۇڭالداردا جاتىر. اسپانداعى كۇننىڭ ءتۇبىرى ء«ۇن» بولاتىنى دا وسىدان. دەمەك، كۇن – قۋ (قۇدايكە) جانە ءۇن (مۇڭال) دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. «اي»-دىڭدا اپتىرلىق قۇقىعى ادايلاردا جاتىر.
ءبىز مۇنىڭ دەرەگىن ادايدىڭ «بەس جۇيرىگى» اتانعان جىر دۇلدىلدەرىنىڭ ءبىرى اقتان كەرەيۇلىنىڭ (1850-1912) جىر جولدارىنان تابامىز:
...«مەن ادايدىڭ اقتانى
سويلەگەن ءسوزىم تاقتالى. (تاقتالاپ سويلەۋ، ياعني ءار ۇعىمنىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەتىن ايتۋ).
...ارىدەن بەرى سويلەسەم،
ولدا ءوزىمنىڭ مەرەيىم. (ارعى تۇپتەگى اتالارىنىڭ تاريحىمەن ماقتانىپ، مەرەيلەنىپ وتىر).
تۋعان ايعا ات بەرگەن، (اسپانداعى تۋعان ايعا ات بەرگەن مەنىڭ اتام اداي-ايتۋمىس دەپ وتىر).
اق قاعاز بەن حات بەرگەن، (قاعازدى دا، قالامدى دا، حات جازۋدى دا ۇيرەتكەن سولار دەپ وتىر).
ەكى ەرىن مەن ءتىل-تاڭداي
سويلەسىن دەپ جاق بەرگەن. (ەڭ العاش سويلەپ، ء«تىل تاڭبانى» يەمدەنگەن سولار دەپ وتىر).
ايتقان سوزگە تۇسىنبەس
ادامنىڭ مىيسىز اقىماعى» (مۇنى ءتۇسىنىپ مويىنداي الماساڭ، ميسىز – اقىماقسىڭ) دەپ جىرلاماعان بولار ەدى. اقتاننىڭ اتا تەگى: اداي – كەلىمبەردى – بۇزاۋ – ايتۋمىس – شىلىم – وردەك – كەنجە بولىپ تاراتىلادى. (جىر-داريا «ماڭعىستاۋدىڭ اقىن جىراۋلارى» اقتاۋ-1995. 159 بەت);
وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، كەنجە ۇلدا ادامزاتتىڭ باستاۋ كەزەڭىندەگى عالامدىق قۇبىلىستارعا ات (ەسىم) بەرگەندەردىڭ كىم ەكەندىگى ساقتالىپ وتىر.
كۇن قاعاناتىنىڭ باستاۋى وسىلار. كۇن، گۇن، عۇن، گۇنۋ، عۇننۋ ءبارى سينونيم.
مۇڭالدىڭ مونعول اتانىپ جۇرگەنىنە كەلسەك، مونعولدىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ون». موڭعول اتاۋىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى، ونى سول كەزدەگى بۇكىل الەم ەلدەرىمەن ءبىر اۋىزدان مويىندالۋى جانە وعان وزدەرى موڭعول بولماسا دا، وزگە رۋلاردىڭ وزدەرىن موڭعولمىز دەپ اتاۋى، ءتىپتى راشيد اد دين ايتقانداي سول مونعول اتاۋىنا تالاسۋى بەكەردەن-بەكەر ەمەس. سەبەبى، بۇگىنگى تاريحشىلار «سانداردىڭ شىعۋ تەگىنىڭ» اقيقاتىنا جەتە الماي ءجۇرمىز.
اقيقاتىندا، مۇڭالدار اداي اتانىڭ ونىنشى بۋىن ۇرپاعى بولعاندىقتان عانا مونعول دەپ اتالىپ، بۇل ۇعىم بۇكىل الەم ەلدەرىمەن تولىقتاي مويىندالدى. الەم تاريحىنداعى سەگىز وعىز، توعىز وعىز، ون وعىز، سەگىز وق، توعىز وق، ون وق اتتى ەل اتاۋلارىن ەسكە الىڭىز. وعىز – وق (وعلان), ياعني ۇل مەن قىز دەگەن ءسوز. توعىزدىڭ ءتۇبىرى «وعىز» بولاتىنى دا وسىدان. وعىزدىڭ شەجىرەلىك اتاۋى توبىش. توعىز توبىشتاردىڭ ساندىق اتاۋى.
مۇڭالدىڭ – موڭعول اتالۋ سەبەبى، ون سانى مۇڭال-مونعولداردىڭ ساندىق اتاۋى، بۇل سان مۇڭالعا دەيىنگى بارلىق اتالاردىڭ: ءبىرىنشى بۋىن اداي اتانىڭ ەكى بالاسى قۇدايكە مەن كەلىمبەردى، ەكىنشى بۋىن تازىكە ء(سوز ءتۇبىرى ءاز، ياعني ءاز اۋليە، بۇل بۇگىنگى كۇنگە قازاق دەگەن اتپەن جەتكەن ۇلى ەلدىڭ ءتۇپ اتاسى), ءۇشىنشى قوساي (بۇل نۇق پايعامباردىڭ رۋى (ەلى), ءتورتىنشى قۇنانورىس (رىسقۇل), بەسىنشى اقپان، التىنشى بالىقشى (شىبىنتاي، قىپشاق), جەتىنشى جەمەنەي (بۇزاۋ), سەگىزىنشى سەميت (سەميتتەن اراب پەن ەبرەي تارايدى), توعىزىنشى توبىش، ونىنشى مۇڭالداردىڭ جيىنتىعىن قۇرايدى. مۇڭالداردىڭ موڭعول دەپ اتالۋى، ونى سول كەزدەگى بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ ءبىر اۋىزدان مويىنداۋى جانە قازاق رۋلارىنىڭ وزدەرىن موڭعولمىز دەپ اتاعان سەبەبى دە وسى.
ونىنشى بۋىن – مۇڭالدىڭ ءسوز ءتۇبىرى ۇڭ (ۇڭعى), ياعني كەز كەلگەن تۇتىكتىڭ ءىشى. مىسالى، مىلتىقتىڭ ۇڭعىسى. نەگىزگى ماعىناسى اداي اتانىڭ قاراشاڭىراعى ەشقايدا بۇرىلماي تىكەلەي ورتاسىمەن (ىشىمەن، وزەگىمەن) كەلىپ مۇڭالعا (مۇڭال وشاققا) تىرەلەدى دەگەن ءسوز. ال، ودان تۋىندايتىن مۇڭعا كەلسەك، بىرىمەن-ءبىرى داي-داي بولىپ ايتىسىپ، تارتىسىپ، جان-جاققا شاشىراپ، ءبولىنىپ كەتكەن ەلدىڭ، ياعني ءبىر اتانىڭ بالالارىنىڭ (اعالارىنىڭ) باستارىن قايتسەم قوسامىن دەپ مۇڭعا (قايعىعا) باتقانىن بىلدىرەدى.
جان-جاققا ىدىراپ، بىرىمەن ءبىرى جاۋلاسىپ كەتكەن ەلدەردىڭ باسىن قوسىپ، مورىنە (گەربىنە) «اسپاندا قۇداي، جەردە قاعان، الەم يەسىنىڭ تاڭبا ءمورى» دەپ جازدىرعان، الەمگە ايگىلى، سوڭعى ەكى مىڭ جىلدىقتىڭ ەڭ ۇلى قولباسشىسى شىڭعىس قاعاننىڭ رۋى مۇڭالدىڭ قيانى. (ادايدىڭ شەجىرە دەرەگىنەن).
«اتامىز اداي بولعالى
ورتا بولعان جەرى جوق
اتامىز اداي – مۇڭالدان
كىشى ءجۇزدىڭ ىشىندە
قاراسام قاتار تەڭى جوق.
شاشىلعان دابىل-داڭقىڭنىڭ
بايانى بولسا كەمى جوق،
بۇگىندە جۇرگەن ادامنان
دارەجەڭ ارتىق جارالعان،
ادايدان مۇڭال بولعاندا
تۇسىندا وزعان ەشكىم جوق» (ساتتىعۇل جانعابىلۇلى «امانات» الماتى-1996. 138 بەت). باعاسى، وتە ءادىل بەرىلگەن. سوڭعى ەكى مىڭجىلدىقتا اداي – كەلىمبەردى – مۇڭالدىڭ داڭقتى ۇلى شىڭعىس قاعاننان وزعان ەشكىم جوق. اتامىز يۋنەسكونىڭ شەشىمىمەن سوڭعى ەكى مىڭجىلدىقتىڭ ەڭ ۇلى تۇلعاسى دەپ جاريالانعان.
«اسپاندا قۇداي، جەردە قاعان، الەم يەسىنىڭ تاڭبا ءمورى» دەگەن ءموردىڭ يەسى شىڭعىس قاعاننىڭ رۋى مۇڭال. مونعول ولاردىڭ لاقاپ اتى. شىڭعىس تاۋىنىڭ ەڭ بيىك شىڭىنىڭ مۇڭال شىڭى اتالاتىن سەبەبى دە وسى. مىنە اتاعا دەگەن قۇرمەتتىڭ ەڭ بيىك شىڭى. ءسوز تۇسىنگەن جانعا بۇدان اسقان دانالىق بولۋى مۇمكىن بە؟
مۇڭالداردىڭ بۇكىل جازباشا دا، اۋىزشا دا دەرەكتەرىنىڭ بارىندە دە توعىز سانى اسا قاستەرلەنەدى. ونى كەز-كەلگەن جان شىڭعىس حان جايلى جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ بارىنەن دە كورە الادى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا ونىڭ جالاۋىندا توعىز شاشاق، قاسىندا «توعىز ورلىك» دەپ اتالعان توعىز ءبيى بولعان. وزىمەن تەتەلەس توبىش اعاسىنىڭ لاقاپ اتى توعىز سانىن اۋىزدارىنان تاستاماعان. بۇدان اسقان اعاسىنا دەگەن قۇرمەتتى ادام بالاسى كورسەتە الۋى مۇمكىن بە؟ اتا سىيلاۋدان، انا سىيلاۋدان، اعا سىيلاۋدان ادايدىڭ سەگىز نەمەرەسى الدارىنا جان سالماعان.
وڭ مەن سولىن اسا جوعارى دەڭگەيدە تانىعانداردا دا وسى مۇڭالدار. موڭعول مەن قوڭىراتتىڭ ءسوز ءتۇبىرى «وڭ»، قوساي مەن قوڭىراتتىڭ ءبىرىنشى بۋىندارىنىڭ «قو» دەگەن ءبىر تۇبىردەن جانە قوساي مەن وشاقتىڭ (مۇڭال وشاقتىڭ) تۇبىرلەسىپ جاتۋى دا وسىدان.
قازاقتا مۇنار، مۇنارلانىپ (ياعني الىستاعان سايىن بۇلدىراپ) كورىنۋ دەگەن ءسوز تىركەستەرى بار. بۇل ۇعىمنىڭ دا اۆتورى مۇڭالدار. اداي اتا مەن ونىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەلەرى مۇڭالداردىڭ اراسىنىڭ 70 مىڭ جىلعا سوزىلىپ، ارالارىنىڭ الشاقتانىپ، مۇنارلانىپ كەتكەنىن بىلدىرگەنى.
مۇڭالدار تەك قانا ادايدىڭ كەنجەسى، ياعني قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى ەمەس، سونىمەن قاتار، العاشقى مان اتالارىمىزدىڭ دا قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى. سەبەبى، ماننىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ان» پەندە دەگەندى بىلدىرسە، مۇڭالدىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ۇڭ، ۇڭعى» وزەك دەگەندى، وعان «ال» جالعاۋى، جالعانىپ بۇل جەردە مۇڭال اتامىزدىڭ ەسىمى «العاشقى وزەك» دەگەن ماعىنانى دا بەرىپ تۇر. مان، ماڭ، مىڭ، مەن، مۇڭ ءبارىنىڭ شىعۋ تەگى مان اتامىزدىڭ ەسىمىنىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ان (انا)-دان باستاۋ الادى.
سوناۋ ادام اتامىزدان بەرگى 70 مىڭ جىلعى تاريحىمىز نەگىزىنەن وسى ۇرپاقتا عانا ساقتالعان. جوعارىدا ايتقانىمداي، ادام اتادان باستالعان رۋلىق شەجىرەنىڭ، شەجىرە-داستانداردىڭ، «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» اتتى جىرلار تسيكلىنىڭ مۇڭال جارىلار ارقىلى بۇگىنگى كۇنگە جەتۋى وسى تۇجىرىمىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. ارينە سولاي. اتا شەجىرەنىڭ قاراشاڭىراقتا عانا تولىقتاي ساقتالا الاتىنىنا قانداي داۋ بار.
ەگەر ءبىز شىڭعىس حاندى مۇڭالدىڭ قاي تارماعىنا جاتاتىندىعىن سارالايتىن بولساق، قولداعى بار تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، مۇڭالدىڭ جاۋلى جارىسىنان تارايتىندىعىن ايقىن كورەمىز. سەبەبى:
بىرىنشىدەن، شىڭعىسحان زامانىندا شىڭعىس حاننىڭ رۋلاس، تۋمالاستارىنىڭ اتىنا جارى اداي دەگەن تەگى قوسىلىپ جازىلعان. مىسالى، «جارى ادايلىق قارىدار» (239 بەت), «جارى اداي ەگەن» (265 بەت) ء(ى. ەسەنبەرلين «اسىل اڭىز». مۇڭالدىڭ كادىمگى جيناعى. الماتى، 2002. «كوشپەندىلەر» باسپاسى). «211. جانە دە شىڭعىس قاعان زەلمەگە: «جارى اداي اقساقال جەل كورىگىن كوتەرىپ، كىشكەنە زەلمەنى جەتەلەپ... مەن تۋعان كەزدە، بۇلعىن كورپە بەرگەن ەدى. سونان بەرى دوستاسىپ كەلەمىز...» دەيدى («مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، 150 بەت).
ەكىنشىدەن، شىڭعىس حان مەملەكەتىنىڭ مۇراگەرى التىن وردانىڭ ەڭ سوڭعى ۇلى حانى، شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى توقتامىستىڭ، توقتامىس جارى دەپ ايتىلۋى. كۇنى بۇگىندە دە، سول توقتامىستان تاراعان ۇرپاقتارى، وزدەرىن توقتامىس جارىمىز دەيدى. ال، توقتامىس بولسا سول كەزدەگى ماڭعىستاۋ بيلەۋشىسى تۇيە – قوجا وعلاننىڭ بالاسى. بۇل ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە ءابىش كەكىلباەۆ اعامىزدىڭ «ۇيقىداعى ارۋدىڭ ويانۋى» اتتى ەڭبەگىنە جۇگىنەيىك: «...ماڭعىستاۋدى ءاردايىم جوشى اۋلەتىنىڭ وكىلدەرى بيلەپ تۇرىپتى...»، «...ىشكى التىن ورداداعى الاۋىزدىقتى كورىپ، اق وردانىڭ ء«مۇيىزى» سىرقىراي باستادى. اق وردانىڭ بيلەۋشىسى ورىس حان التىن وردانى باسىپ الۋعا بەل بۋدى. ونىڭ بۇل جورىعىنا ماڭعىستاۋ ءوڭىرىنىڭ سول تۇستاعى بيلەۋشىسى، جوشىنىڭ ۇلى توقا-تەمىردىڭ ۇرپاعى، التىن وردانىڭ سوڭعى حانى توقتامىستىڭ اكەسى تۇيە-قوجا وعلان قوسىلمادى. ورىسحان ونى سول ءۇشىن ءولىم جازاسىنا كەستى. ونىڭ قوڭىرات تايپاسىنان العان ايەلى قۇدان – كۇنشەكتەن تۋعان ۇلى توقتامىس 1376 جىلى ورىس حاننان قاشىپ، تەمىر ءبيدىڭ جانىنا سامارقانت كەلدى، ارتىنان ايدۋكي مانعىت كەلىپ: «ورىس حان اسكەر جيىپ، وسى جاققا اتتاندى»،-دەدى. تەمىر ءبيدىڭ جاردەمىمەن توقتامىس ورىس حاندى جەڭىپ، جوشى حاننىڭ حالقىنا يە بولىپ، ساراي شاھارىندا حاننىڭ تاعىنا وتىردى» دەپ كورسەتەدى (108 بەت).
توقتامىس حان – تۇقا تەمىر ۇرپاعى، 1380-1395 جج. التىن وردا حانى. شىعۋ تەگى: توقتامىس – تۇيەقوجا – توعىلىققوجا – قونشاق – سارىجا – ءۇز تەمىر – تۇقا تەمىر – جوشى – شىڭعىس حان. 1376/77ج. توقتامىس ورىس حاننان قاشىپ، ءامىر تەمىردى پانالايدى. ءامىر تەمىردىڭ كومەگىمەن اق ورداعا بىرنەشە رەت جورىق جاسايدى. 1379 جىلى الدىمەن اق وردا تاعىنا، 1380 جىلى التىن وردا تاعىنا كەلىپ، 15 جىل بويى جوشى ۇلىسىنىڭ وڭ، سول قاناتتارىن بيلەگەن. زەرتتەۋشىلەر توقتامىس حاننىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارىن التىن وردانىڭ ىدىراماي، ءبىرتۇتاس تۇرعان كەزەڭى دەپ باعالايدى.
شىڭعىس حاننىڭ توقتامىستان وزگە ۇرپاقتارىنىڭ ەشقايسىسىنا تەگى قوسىلىپ ايتىلمايدى. ال، توقتامىستىڭ تەگى جوعارى دا ايتقانىمداي كۇنى بۇگىندە دە «جارى» دەپ ايتىلىپ كەلەدى. بۇنى ءبىز بالاسىنىڭ رۋى (تەگى) «جارى» بولعاندا اتالارى «جارى» بولماي، كىم بولادى دەپ تۇجىرىمداۋىمىز كەرەك. بۇنىڭ توپونوميكالىق ايعاقتاماسى، التىن وردانىڭ استاناسى سارايشىق قالاسى ورنالاسقان ايماقتاعى تاۋدىڭ مۇڭال-جارى تاۋى، شىڭعىس تاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىنىڭ مۇڭال شىڭى دەپ اتالۋى بولىپ تابىلادى. ال، تۇيەقوجا وعلاننىڭ مازارىن وعىلاندى تاۋىندا دەسەك قاتەلەسە قويماسپىز. بەكەت اتامىز سوندا ءوز اتالارىنىڭ قاسىنا جەرلەنگەن بولىپ شىعادى. بۇل شىندىعىندا دا سولاي. ماڭعىستاۋداعى ەجەلگى قورىمداردىڭ ءبارى رۋلىق قورىمدار. ادايدىڭ اتاقتى ءبيى جارى ءماتجاننىڭ مىنا ءسوزى دە وسى ايتىلعانداردىڭ دالەلى بولسا كەرەك: ءماتجان بي: «سەن كىمسىڭ؟» - دەگەن سۇراققا: «اۋەلى اداي بول، سولسىن مۇڭال بول، سوسىن جارى بول، سوندا قۇدايعا ءتورت ەلى قالاسىڭ» دەگەن ەكەن. بۇل تۇسىنگەن ادامعا باتىر، بي، يگى-جاقسىلاردىڭ كوبى ادايدىڭ وسى مۇڭال اتالىعىنان شىقتى دەگەنى. ادايلار ءوز تاريحىندا سان-ساپات جورىقتى باستان كەشىردى، سارى دالادا مال باعىپ كوشىپ ءجۇردى. اللاتاعالا ىقتيار ەتكەن بارلىق جاقسى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى مەڭگەردى، كەمەل ادام دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ، سان جۇزدەگەن ۇرپاعى اۋليە اتاندى (بۇگىنگى تاڭدا 362, سوڭعىسى بەكەت اتا), سان مىڭداعان ۇرپاعى الەمگە پاتشا بولىپ تارالدى. ادايدىڭ، ياعني «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» شەجىرەلىك – جىرلار تسيكلىن كۇنى بۇگىنگە جەتكىزگەن، بۇكىل الەمدە تەڭدەسى جوق ايتۋلى جىراۋ مۇرىن جىراۋ سەڭگىربەكۇلى دا (مۇڭال جارى), سول سياقتى ابىل دا (مۇڭال، جارى), ساتتىعۇل دا (مۇڭال، جارى), سۇگىر دە (مۇڭال، جاۋلى، ەسكەلدى) وسى مۇڭال اتالىعىنان ءوربيدى. ولاردىڭ ءبارى دە ءوز اتالارى قازاقتار جايلى ەجەلگى شەجىرەنى جانە ولار جايلى ءوز جاندارىنان جىر تولعاپ بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزدى.
شىڭعىسحاننىڭ رۋى مۇڭالدىڭ جارىسى. ايتپەسە، ماڭعىستاۋ دا، قازاق دالاسىندا، بۇكىل الەم ەلدەرىندە جارى دەگەن رۋ اتى سونشالىقتى تاراماعان بولار ەدى. مىسالى، جاربۇلاق (جارى بۇلاق), جارتاس (جارى تاس), جارقۇدىق (جارى قۇدىق), جارسۋ (جارى سۋ), جارمىش (جارى مىس، ماڭعىستاۋداعى ەلدى مەكەن), مۇڭالجار (مۇڭال جارى تاۋى، قازىرگى اقتوبە وبلىسى جەرىندە), ۇلىتاۋداعى شىڭعىس تاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭى مۇڭال شىڭى، جارى قالاسى (پولشا), كولەمى 33,24 كم². 39 029 ادام (2004 جىلعى ەسەپ بويىنشا), جاركەنت قالاسى – جارى كەنت (الماتى وبلىسى، پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ ورتالىعى), جارقۇم – جارى قۇم (جامبىل وبلىسى. جاقىندا جارقۇم گاز كەن ورنى ىسكە قوسىلدى), شىڭعىس قاعان يمپەرياسىنىڭ استاناسى قاراقورىم (قاراقۇرىم، بۇل شىڭعىسحاننىڭ ارعى اتاسىنىڭ اتى) قۇرىم اتا ەسىمى بولىپ تاراتىلادى.
جارى ءسوزى ولاردان باسقا قازاقتىڭ سوزدىك قورىندا: جار (جۇباي، تىك جار، جارعا يتەرۋ), جارى (رۋ اتى، جۇبايى), جارتى (جارتىسى), جاراق (قارۋ جاراق), جارىس (جارىسۋ، سايىسۋ), ءجارىسسوز، جارا – ورىس تىلىندە (قاتتى ىسسى), جارىق (كۇننىڭ جارىق كەزى، وتتىڭ جارىعى), جاراۋ – جاراۋ ات (مىنۋگە جارامدى ات), جاراماۋ (جارامسىز بولۋ), جارالۋ، جاران (دوس جاران), جاراپازان، جاراستى، جاراسۋ، جاراسىمدى، جارعانات، جارعى، جار-جار، جاريا، جارق ەتۋ، جارقاباق، جارلىق، جارلى-جاقىباي، جارما (ۇساق داقىل), جارنا، جارناما، جارۋ (اعاش جارۋ), جارىلعىش زات، جارىم (جارىمى) ت.ت. بولىپ كەزدەسەدى. بۇل ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ «اۆتورلىق قۇقىعى» تەك قانا مۇڭال جارىلاردا بولىپ تابىلادى.
ال، ولاردى مانعول، ماڭعول، مونعول، موڭعول، موڭعول، موعول، موگول، مىڭقول ت.ت. دەيتىندەرىنە كەلسەك، بۇل جەردە دە ەشقانداي اعاتتىق جوق. اتام قازاقتىڭ سوزدىك قورىندا، ءبىر تۇبىردەن ء(بىر اتادان) باستاۋ العان اتاۋدىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بولا بەرەدى. ولار عىلىمى تىلدە سينونيم سوزدەر دەپ اتالادى.
- مانعول (ماڭعول) ء–سوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ياعني ءسوزدىڭ اتاسى) «ان (اڭ)»، ارى قاراي مان (ماڭ، مانقىستاۋ، ماڭعىستاۋ), ول، عول (قول), مانعول (ماڭعول) بولىپ شىعادى. بۇكىل الەم ەلدەرى العاشقى ادامدى ادام جانە مان دەپ، تەك قانا ەكى ەسىممەن اتايدى. ادام اتانىڭ اتىن اداي ۇستاپ وتىرسا، مان اتامىزدىڭ اتىن مانقىستاۋ ۇستاپ وتىر. ان – انا، ول ءسىرا ول ء(وزىڭ ەمەس وزگە ادام), قول اسكەر دەگەن ماعىنا بەرەدى. مىسالى، شىڭعىس قاعان قىتايعا جاساعان ءبىرىنشى جورىعىندا ءجۇز قول سارباز شىعارسا، حورەزم (سارتاۋىل ەلىنە) جورىعىنا ءجۇز ەلۋ قول شىعاردى. سوندا مانعول ءسوزىنىڭ تولىق ماعىناسى، مانداردىڭ، ياعني مان اتا مەن ونىڭ قابىرعاسىنان جاراتىلعان انامىزدىڭ (بۇل جەردە دە انا ءسوزى ماننىڭ ىشىنەن شىعىپ تۇر) ادىلەتتىلىك ورناتۋ ءۇشىن شىعارىلعان مانداردىڭ ساربازدارى بولىپ تابىلادى. اداي مەن مان – شىڭعىس قاعان شىققان ەلدىڭ ارعى اتالارى.
وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، مۇڭالداردىڭ - مانعول اتانۋىندا ەشقانداي سوكەتتىك جوق.
- مونعول (موڭعول) – ءسوز ءتۇبىرى «ون (وڭ)»، مۇندا دا ارى قاراي مون (موڭ), ول، عول (قول), مونعول، موڭعول بولىپ شىعادى. ايىرماسى، ون سانى ادايدىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ (مۇڭال وشاقتىڭ) يەسى مۇڭالداردىڭ ساندىق اتاۋىن بەرەدى. ون سانى جوعارى دا كورسەتكەنىمدەي، مۇڭالداردىڭ ساندىق اتاۋى. ال «وڭ» دەگەن سوزگە مەنىڭشە تۇسىنىك بەرۋدىڭ ءوزى ارتىق. قازاق تا وڭى مەن سولىن بەس جاسار بالا دا ايىرا بىلسە كەرەك.
دەمەك، مۇڭالداردىڭ – مونعول (موڭعول) اتانۋىندا دا ەشقانداي سوكەتتىك جوق.
- موعول (موگول) - ءسوز ءتۇبىرى «وع (وق، وگ)»، مۇندا دا ارى قاراي موعول (موگول) بولىپ شىعادى. وق (وع) – بۇل باياعى شىڭعىس قاعاننىڭ ارعى اتالارى وعىز قاعان اتامىزدىڭ اتى. وعىزدىڭ تاعى ءبىر ماعىناسى وق (وعلان، ۇعلان، ۇلان) پەن قىز. شىڭعىس قاعاننىڭ ۇرپاقتارىنا وعلان دەگەن ەسىمنىڭ قوساقتالىپ ايتىلاتىن سەبەبى وسى. ادايدا (اد پەن ايدا) ساداقتىڭ وعىن، اتىلماي قورامساق تا بىرگە جۇرگەندە «جەبە (ادايدىڭ تاڭباسى)» دەپ اتالادى دا، كەرە تارتىلعان ادىرنادان اجىراعاننان كەيىن وققا اينالادى. قازاقتىڭ سوزىندە ەشقاشان جەبە ءتيدى دەلىنبەيدى، وق ءتيدى دەلىنەدى. بۇل قاراشاڭىراقتان ەنشى الىپ بولەك شىققان ەل دەگەن ءسوز.
- مىڭقول – ءسوز ءتۇبىرى «ىڭ (ىن، ءىن)»، ارى قاراي سول الدىڭعى ايتقانىمىزداي ول، قول، مىڭ، مىڭقول بولىپ شىعادى. سوندا مىڭقولدىڭ تولىق ماعىناسى شىڭعىس قاعان 1000x1000=1 000 000 قول شىعارا الاتىن ەدى دەگەن ءسوز.
مان (اتا), ماڭ (قىستاۋ دالا، ياعني ءبارىنىڭ يەسى), مۇن (مۇنال وشاق، مۇناي، مۇنارلانىپ كورىنۋ، الشاقتاپ كەتۋ), مۇڭ (مۇڭايۋ، ۋايىم، قايعى), مون (مونتانى بولۋ، جۋاسۋ، تىنىشتالۋ), مىڭ (مۇڭالدىڭ ساندىق اتاۋى).
بۇل جەردە مان دەگەندەگى ماننىڭ ءسوز ءتۇبىرى - ان (انا) ەسىمىنىڭ الدىندا تۇرعان «م» دىبىسى اداعا (اتاعا، مەنىڭ اتاما) جالعانعان «م» دەگەن تاۋەلدىلىك جالعاۋى بولىپ تابىلادى. اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ جۇيەسىندە «م» دىبىسى قوسىلمايتىن بىردە-ءبىر ءسوز جوق. ادام، اتام، اجەم، اكەم، كوكەم، اعام، اپام، ءىنىم، ءسىڭلىم، بالام، باسىم، اياعىم، قولىم، ەلىم، جەرىم، اتامەكەنىم ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. ءبىزدىڭ اتالارىمىز تاريحتى وسىلاي جازعان. بۇل تاريحتى جويۋ ۇلى جاراتۋشى – اللادان بولماسا، ادام بالاسىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. بۇعان سەنۋ، سەنبەۋ اركىمنىڭ ءوز شارۋاسى. دەگەنمەن، ازىرگە ءبارىمىز تۇگەلدەي دارۆين ايتقانداي مايمىلعا بولىپ كەتپەي تۇرعانىمىزدا (بالالارىمىز مەكتەپتە سولاي وقىتىلىپ جاتىر), جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى زەرتتەپ، زەردەلەپ، پىكىر ەتكەنىمىز ءجون بولار.
تاريح تاعلىمى: اتام قازاق تا ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءسوزدىڭ اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورگەن ەمەس. جاڭىلىساتىن ادامداردىڭ ساناسى، ياعني اقىلى مەن ءبىلىم دەڭگەيلەرى عانا.
قازىرگى تاڭدا بۇكىل الەم ەلدەرى تۇپكى اتالارىن تىنىمسىز ىزدەۋدە. دارۆين باستاعان ەۆروپالىقتار ءتىپتى ونى مايمىلداردىڭ (گوريللا، ورانگۋتانگ، شيمپانزە، مارتىشكالاردىڭ ت.ت.) اراسىنان دا ىزدەپ ءجۇر. بىراق، ولار اتالارىن مايمىلداردىڭ اراسىنان ىزدەپ تاپپاعاننان كەيىن، ولاردىڭ وزدەرى-اق ءبىزدى ىزدەپ تاباتىن بولادى. ول كۇن الىس ەمەس.
بۇل تۇجىرىم داۋعا جاتۋعا ءتيىس ەمەس. بۇگىن مويىنداماساق، ەرتەڭ مويىندايمىز; ەرتەڭ مويىنداماساق، ارعى كۇنى مويىندايتىن بولامىز. مۇنداي جاعداي، ياعني ۇرپاقتاردىڭ اتا-تەگىنەن اجىراپ قالۋى بۇرىندا دا سان رەت بولعان. ايتپەسە، اتام قازاقتىڭ «ات اينالىپ قازىعىن، ەر اينالىپ ەلىن تابار» دەگەن ماقالى دۇنيەگە كەلمەگەن بولار ەدى.
وسى جولداردى وقىعان بارشاڭىزعا ۇلى جاراتۋشى اللا يمان بەرگەي!
قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ
Abai.kz
