سونداي-اق وتىرىستا قوعامدىق ءتارتىپتى قورعاۋ مەن قۇقىقبۇزۋشىلىقتاردىڭ الدىن الۋ جانە ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنداعى بالالار قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى دە قارالدى. 

جيىندى اشقان ۇكىمەت باسشىسى ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن ازىرلەنگەن «نۇرلى جول» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋعا بىلتىر 770 ميلليارد تەڭگە بولىنگەنىن ەسكە سالدى. بيىل دا باعدار­لاما جوبالارىنا اسا قوماقتى قارجى ارنا تارتۋدا: 2016 جىلى ۇلتتىق قوردان باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋعا 769,6 ملرد تەڭگە بولىنگەن. سوندىقتان بۇل ماقساتتى قارجىلاردىڭ نىسانالى جەرىنە ءدال جەتىپ، ءتيىمدى جۇمسالۋى اسا ماڭىزدى.

تاۋەلسىزدىككە – تىرەك، ەكونوميكاعا – سەرپىن

 ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى قۋان­دىق بيشىمباەۆ «نۇرلى جول» باعدارلا­ماسى ەل ەكونوميكاسى ءوسىمىنىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى بولىپ وتىرعانىن ايتتى. «سوڭعى جىلدار ىشىندە «نۇرلى جول» – ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ جانە جۇمىسپەن قامتۋدىڭ نەگىزگى لوكوموتيۆتەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. اتاپ ايتقاندا، 2015 جىلى بۇل باعدارلامانىڭ جۇزەگە اسىرىلۋ تيىمدىلىگى ءجىو وسىمىندە 1,3%-دى قۇرادى، ال بيىل 1,2% دەڭگەيىندە بولادى دەپ باعالانۋدا» دەدى ول. 

جاھاندانۋ زامانىندا حالىقارالىق جۇك اعىنىنان تىس قالعان ەكونوميكالار وركەندەۋ كوشىنىڭ ورنىن سيپاپ قالادى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ەۋروپا مەن ازيا ورتاسىندا ورنالاسقان قازاق­ستاننىڭ ترانزيتتەن تابىسى بولاشاقتا مۇناي تۇسىمدەرىنە بارا-بار بولۋى مۇمكىن. دەمەك، «نۇرلى جول» جوبالارى كولىك-لوگيستيكا تۇرعىسىنان دا زور ماڭىزعا يە: ولار وتاندىق تاۋارلار ءۇشىن جاڭا وتكىزۋ نارىقتارىن اشادى. سونى­مەن بىرگە، بۇل باعدارلامانىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزدىلىعى بار: جاڭا جۇمىس ورىن­دارى اشىلىپ، كاسىبىنەن ءناسىبىن ايىر­عان حالقىمىزدىڭ ءال-اۋقاتى ارتادى. 

ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنشە، 2015-2020 جىلدار ارالى­عىندا «نۇرلى جول» اياسىندا 6,7 مىڭ شاقىرىمنان استام اۆتوكولىك جولى جاڭادان سالىنادى جانە قايتا قالپىنا كەلتىرىلەدى. 

 – وسى ماقساتتا 2015-2016 جىلدارى 329,3 ملرد تەڭگە ءبولىندى. 2015 جىلعا ارنالعان قارجى تولىقتاي يگەرىلدى، بۇل 456 شاقىرىم اۆتوموبيل جولىنىڭ سالىنۋىنا جانە جوندەۋدەن وتكىزىلۋىنە مۇمكىندىك بەردى. بيىلعا 151,3 ملرد تەڭگە قاراستىرىلدى، ونىڭ 96,9 ميل­لياردى يگەرىلدى. 1 مىڭ 38 شاقىرىم اۆتوجول قۇرىلىس جۇمىستارىمەن قام­تىلدى. جىل سوڭىنا دەيىن 920 شاقى­رىم­نىڭ جول-قۇرىلىس جۇمىستارى اياقتالادى، – دەدى ق.بيشىمباەۆ.

ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ ءمينيسترى جەڭىس قاسىمبەكتىڭ ايتۋىنشا، «باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي» جوباسى جۇزەگە اسىرىلا باستاعالى بەرى، 2 028 شاقىرىم جولدا جۇمىستار اياقتالعان. «شىمكەنت – رف» شەكاراسى (ورىنبورعا) جانە «تاراز – الماتى» ۋچاسكەلەرىندە جول قوز­عالىسى اشىلعان. سونىمەن قاتار «ورتا­لىق – وڭتۇستىك» (استانا – الماتى) جوباسى بويىنشا «استانا – تەمىرتاۋ» ۋچاسكەسىنىڭ 12 شاقىرىمى جانە «الماتى – قاپشاعاي» ۋچاسكەسىنىڭ 72 شاقىرىمى، «ورتالىق – شىعىس» (استانا – وسكەمەن) جوباسى بويىنشا «استانا – پاۆلودار» ۋچاسكەسىنىڭ 47 شاقىرىمى جانە «پاۆلودار – سەمەي – قالباتاۋ» ۋچاسكەسىنىڭ 171 شاقىرىمى پايدالانۋعا بەرىلدى. مۇنىڭ سىرتىندا «ورتالىق – باتىس» (استانا – اقتوبە – اتىراۋ – اقتاۋ) جوباسى بويىنشا «بەينەۋ – اقتاۋ» تەلىمىنىڭ 200 شاقىرى­مىندا جول قوزعالىسى اشىلدى. «ال­ماتى – وسكەمەن» تاس جولىندا «قاپشاعاي – تالدىقورعان» ۋچاسكەسىندە 53 شاقىرىم پايدالانۋعا بەرىلدى.
«باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي» حا­لىقارالىق ءدالىزىنىڭ قازاقستان اۋما­عىنداعى بولىگىندە قايتا قالپىنا كەل­­تىرۋ جۇمىستارى بيىل تولىق اياق­تالادى. 

باعدارلامانىڭ بىلىمگە شاپاعاتى

ۇلت كوشباسشىسى ۇكىمەتكە 2018 جىلعا قاراي قازاقستانداعى اپاتتى كۇيدەگى مەكتەپتەردىڭ سانىن بارىنشا ازايتۋ، بالالاردى ءۇش اۋىسىممەن وقىتۋ تاجىريبەسىن جويۋ، سونداي-اق 2020 جىلعا قاراي 3-6 جاستاعى بالالاردى مەكتەپكە دەيىنگى تاربيەمەن تولىق قامتۋ مىندەتىن قويدى. بۇل ىسكە «نۇرلى جول» كومەككە كەلمەك. ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى بيىل وسى باعدارلاما بويىنشا 43 ءبىلىم بەرۋ نىسانى پايدالانۋعا بەرىلگەنىن، تاعى 10 نىسان جىل سوڭىنا دەيىن ىسكە قوسىلاتىنىن حابارلادى. تۇتاستاي العاندا، 2015-2016 جىلدار ارالىعىندا 96 ءبىلىم بەرۋ نىسانىن سالۋ ءۇشىن 77 ملرد تەڭگەدەن استام قاراجات باعىتتالۋدا.

مينيستر ق.بيشىمباەۆ وسى ماقساتتا جەر­گىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا 38 ملرد تەڭگە اۋدارىلعانىن، ونىڭ 34,8 ملرد-ى يگەرىلگەنىن نە­مەسە قارجىلاندىرۋ جوسپارى 92%-عا ورىن­دالعانىن جەتكىزدى. بۇل رەتتە اقمولا، قوستاناي، ماڭعىستاۋ، باتىس قازاقستان وبلىستارى جانە الماتى قالاسىنىڭ اكىمدىكتەرى عانا قاراجاتتى تولىق كولەمدە قاجەتكە جاراتا العان.

– شىعىس قازاقستان وبلىسى تەك 80%-ىن، ال استانا نەبارى 70%-ىن عانا يگەرە الدى. بۇل نەگىزىنەن مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلاردا قارجىنىڭ ۇنەمدەلۋىمەن جانە قۇرىلىس جۇمىستارىنىڭ كەستەدەن قالىپ قويۋىنا بايلانىستى، – دەدى ق.بيشىمباەۆ. 

اعىمداعى جىل باسىنان بەرى ەل يگىلىگىنە تاپسىرىلعان 43 ءبىلىم ورداسىنىڭ ىشىندە 22 مەكتەپ ءۇش اۋىسىممەن وقىتۋدى جويۋعا باعىت­تالعان، تاعى 7 مەكتەپ – اپاتتى مەكتەپتەردى اۋىستىرۋ ءۇشىن سالىنعان. 

ءاربىر تيىن باقىلاۋدا

قارجى ءمينيسترى باقىت سۇلتانوۆ ۇكىمەت وتىرىسىندا 2015-2019 جىلدارعا ارنالعان «نۇرلى جول» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى قاراجاتتارىن يگەرۋ «جاڭا، تۇزەتىلگەن كەستە بويىنشا جۇزەگە اسىرىلىپ» جاتقانىن جەتكىزدى. ياعني بۇرىن «جىل سوڭىنا قاراي يگەرىلەدى» دەپ بەلگىلەنگەن 52 ميلليارد تەڭگە تامىز-قىركۇيەك ايلارىنا، بەرى جىلجىتىلعان كورىنەدى. ءمينيستردىڭ مالىمەتىنشە، جالپى 330 ملرد تەڭگە يگەرىلدى (وسى جىلعى جوسپاردىڭ 66%-ى). جىل سوڭىنا دەيىن 173 ملرد تەڭگەنى نەمەسە قالعان 34%-ىن يگەرۋ قاجەت.

– جەرگىلىكتى ورگانداردىڭ وزدەرى العان ترانسفەرتتەردى يگەرۋ قارقىنىنا كەلسەك، ول وسى جىلعى جوسپاردىڭ 69%-ىنا تەڭ. جىل سوڭىنا دەيىن تاعى 72 ملرد تەڭگە، ياعني 31%-دى يگەرۋلەرى قاجەت، – دەدى ول.

ول قارجىلىق بۇزۋشىلىققا جول بەرگەندەرگە بارلىعى 33 ملرد تەڭگەگە ەسكەرتۋلەر جىبەرىلگەنىن ءمالىم ەتتى. جەرگىلىكتى بيۋدجەتتىك باعدارلاما­لاردىڭ اكىمشىلەرى بۇعان كەلىسىپ، ەندىگى 24 ملرد تەڭگەگە كونكۋرستاردى رەتتەپتى.

قۋاتتى كاسىپكەر – مىقتى مەملەكەت

«بايتەرەك» حولدينگىنىڭ باسقارما تورا­عاسىنىڭ ورىنباسارى ل.يبراگيموۆا ەكسپورتقا شىعاتىن كومپانيالارعا قولداۋ كورسەتۋ شارالارى كۇشەيتىلەتىنىن ءمالىم ەتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندىق ەكسپورت­تاۋشىلاردىڭ ساقتاندىرىلعان كەلىسىمشارت­تارىنىڭ سانى 3 ەسەگە ارتتىرىلادى.

– بيىلعى شىلدە ايىندا ەكونوميكانىڭ قوسىمشا شارالارىن قولداۋ شەڭبەرىندە، مەملەكەتتىك كوميسسيا شەشىمىمەن وڭدەۋ ونەركاسىبىندەگى سۋبەكتىلەردىڭ اينالىم كاپيتالىن قارجىلاندىرۋعا 155,3 ملرد تەڭگە ءبولىندى، ونىڭ 137,4 ملرد تەڭگەسى بانكتەردە ورنالاستىرىلعان. 30 قىركۇيەكتەگى جاعداي بويىنشا 40,6 ملرد تەڭگەنىڭ 81 جوباسى ماقۇلداندى، ونىڭ 65 جوباسى 29,7 ملرد تەڭگەگە قارجىلاندىرىلعان. يگەرۋ جالعاسۋدا. مەم­لەكەتتىك كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن، 1 قاڭتارعا دەيىن سوزىلدى، سالالار تىزبەسى كەڭەيتىلدى جانە بارلىق وڭىرلەردىڭ كاسىپكەرلەرى اينالىم كاپيتالىن تولىقتىرۋ ءۇشىن بانكتەرگە ءوتىنىش بەرە الادى، – دەدى ل.يبراگيموۆا.

2016 جىلعى 8 ايدا «دامۋ» قورى شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋدىڭ 215 جوباسىن قارجىلاندىردى. «2014 جىلدان باستاپ، «نۇرلى جول» اياسىندا ۇلتتىق قوردان كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىن قولداۋ ءۇشىن 545 ملرد تەڭگە ءبولىندى. وڭدەۋ ونەركاسىبىندەگى شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قارجىلاندىرۋدىڭ ءبىرىنشى باعدارلاماسى بويىنشا «دامۋ» قورى 200 ملرد تەڭگە ءبولدى. 1 476 كومپانيا جىلدىق 6% ستاۆكامەن نەسيە الدى. بۇرىن زاەم العانداردىڭ قارىزىن وتەۋى ەسەبىنەن، اي سايىن ورتا ەسەپپەن 2,8 ملرد تەڭگە بوساتىلىپ تۇرادى. ول قاراجات باعدارلامانىڭ جاڭا قاتىسۋشىلارىنا نەسيەگە بەرىلەدى. 2015 جىلى – 758 كاسىپكەر، ال 2016 جىلدىڭ 8 ايىندا – 215 جوبا وسىلايشا، قولداۋعا يە بولدى. ازىق-تۇلىك وندىرۋشىلەرى كوش باستاپ تۇر» دەدى «بايتەرەك» جەتەكشىسىنىڭ ورىنباسارى. بۇل كاسىپكەرلەر تاراپىنان بيىلعى 8 ايدا 15 ملرد تەڭگە سوماسىندا سالىق تولەنىپتى.

اكىمدەر جاۋاپ بەرەدى

ۇكىمەت الدىنا قويىلعان مىندەت بويىنشا تۇرعىن ءۇي كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق (تكش) جەلىلەرىنىڭ توزۋ دەڭگەيى 2014 جىلعى 67%-دان 2020 جىلى 53%-عا دەيىن تومەندەۋگە، تيىسىنشە، تۇتىنۋشىلارعا كورسەتىلەتىن قىزمەتتەر ساپاسى جاقسارۋعا ءتيىس. بۇل ماقساتتا 2015 جىلى 60 ملرد تەڭگە ءبولىندى، ال بيىل 90 ملرد تەڭگە جۇمسالماق. قارجىلاندىرۋ جوسپارىنا ساي ورتالىقتان جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا 66,4 ملرد تەڭگە جولدانعان. بۇل قاراجاتتاردى اكىمدىكتەر ارى قاراي تولىق كولەمدە تابيعي مونوپوليا سۋبەكتىلەرىنە – سۋ جانە جىلۋ الپاۋىتتارىنا ۇسىنعان. الايدا مونوپوليستەر قازىرگى كەزدە تەك 31,8 ميللياردتى عانا يگەرە الىپتى. 

تۇتاستاي العاندا، ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، بىلتىرعى جىلى 385,3 شاقىرىم جەلى (قۇبىر) توسەلگەن جانە قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن. ونىڭ ىشىندە 213,8 شاقىرىمى – سۋ جانە كارىز جۇيەلەرىنىڭ، قالعان 171,5 شاقىرىمى – جىلۋ جۇيەسىنىڭ ەنشىسىندە.
قازاقستاننىڭ الەمدىك دامىعان ەلگە اينالۋىنا ىقپال ەتەتىن بۇل يگىلىكتى ىستە ەلىمىزگە حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارى كومەك قولىن سوزۋدا. 2015-2016 جىلدارى مەملەكەت سولارمەن بىرگە 23 جوبانى ىسكە اسىرماق. بۇعان 42,5 ملرد تەڭگە قارجى قۇيىلادى. ونداعى ءبىزدىڭ قارجىمىز 15,2 ملرد تەڭگە بولماق. 

پرەمەر كەيبىر اكىمدەردىڭ نەمقۇرايدىلىعى مەن شاباندىعىن وتكىر سىنعا الدى. سىن نىسانىنا قوستاناي، الماتى جانە اتىراۋ وبلىستارى ىلىكتى. ب.ساعىنتاەۆ وسى وڭىرلەردە قارجىنىڭ يگەرىلۋىنىڭ تومەن بولىپ وتىرعانىنا نازار اۋدارىپ، جىل سوڭىندا اكىمقارالاردان قاتاڭ سۇرايتىنىن نىقتادى. 

– ءسىز قازىر تكش جاڭعىرتۋ تۋرالى اڭگىمە ەتتىڭىز، بىراق مەنىڭ اقپاراتىم بويىنشا سىزدەردە يگەرۋ كورسەتكىشى بۇل باعىتتا نەبارى 19%-دى قۇرايدى. جىل سوڭىنا دەيىن ۋاقىت از قالدى. ونىڭ ۇستىنە جىلىتۋ ماۋسىمى باستالىپ كەتتى. مەملەكەت حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن اقشا بەرەدى. بەرىلگەن ەكەن – يگەرىلۋ قاجەت، – دەدى پرەمەر قوستاناي ءوڭىرىنىڭ باسشىسىنا.

قوستاناي وبلىسىنىڭ اكىمى ارحيمەد مۇحامبەتوۆ ۇكىمەت باسشىسىن بارلىق قارجىنىڭ تولىق كولەمدە جانە مەرزىمىندە يگەرىلەتىنىنە سەندىردى. 

باقىتجان ءابدىرۇلى الماتى وبلىسىندا مەملەكەتتىك باعدارلامالارعا باعىتتالعان قاراجاتتاردىڭ تىم از يگەرىلىپ وتىرعانىن اتاپ كورسەتتى: كورسەتكىش بار-جوعى 22%. وبلىس باسشىسى اماندىق باتالوۆ «نۇرلى جول» باعدارلاماسى، مەكتەپتەر مەن بالاباقشالار قۇرىلىسى بويىنشا شاعىن ەسەبىن جاريا ەتتى. بۇل باعىتتاردا قارجىنى يگەرۋ مەرزىمى ساقتالۋدا ەكەن. ول قالعان جوبالار، سونىڭ ىشىندە تكش جاڭعىرتۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتقا­نىن العا تارتىپ، قاراجاتتىڭ تولىق يگەرىلەتىنە ۋادە ەتتى. 

اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى نۇرلان نوعاەۆتىڭ ءسوزى دە وسى ارنادا توعىستى. بىراق مۇنداي جاۋاپ ۇكىمەت باسشىسىنىڭ تاڭدانىسىن تۋعىزدى: باسقالاردان ايىرماشىلىعى سول، بۇل وبلىس وزىندەگى شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋعا ءتىپتى قارجى سۇراتپاپتى. 

– مەنىڭشە، بۇل ايتقانىڭىز – جاي ءسوز عانا. قازان ايى باستالىپ كەتتى، سىزدەر كونكۋرستاردى وتكىزگەنشە جىل اياقتالادى. قارجىعا ءزارۋ كاسىپورىندار وعان قول جەتكىزە المايدى. اقىر سوڭىندا ءبىز سىزدەن سۇرايتىن بولامىز. وبلىستا شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋ بويىنشا قارجى يگەرۋ كورسەتكىشى تومەن، بۇل ءبىر جاعىنان تۇسىنىكتى: مۇنايلى ءوڭىر، نەگىزىنەن، سول سالادا جۇمىس ىستەيسىزدەر. بىراق مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس، «بيزنەستىڭ جول كارتاسى – 2020» اياسىندا ءبىز 692 ميلليون تەڭگە قارجى بولۋدەمىز، ال بۇل قاراجات ءالى كۇنگە وبلىسقا اۋدارىلماعان. سىزدەردە جۇمىس جاساۋعا دەگەن قۇلىق جوق پا، الدە بيزنەستە بۇل قارجىعا قاتىستى تىلەك جوق پا؟ – دەگەن پرەمەر ب.ساعىنتاەۆ ايماق باسشىلىعىنا مۇنايعا تاۋەلدىلىكتى تومەندەتۋ ءۇشىن دە شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋ كەرەكتىگىن نۇسقادى. 

دامۋدىڭ ءبىر قاناتى – قاۋىپسىزدىك

ىشكى ىستەر ءمينيسترى ق.قاسىموۆتىڭ مالىمەتىنشە، قا­زاقستاندا قىلمىستاردىڭ جالپى سانى ەلىمىزدە 3,5%-عا ازايعان: 256 مىڭدى قۇرادى. بارلىق قىلمىستىڭ 60%-دان استامىن نەگىزىنەن، ۇرلىق-قارلىق – ۇيالى تەلەفوندى جىمقىرۋ، اۆتوكولىكتەن زاتتاردى ۇرلاۋ، بوتەن قالتاعا قول سالۋ جانە باسقالارى قۇرايدى. 

– اۋىرلىعى از قىلمىستار سانى ءتورت ەسەگە تومەندەدى. كىسى ءولتىرۋ – 5%-عا، زورلاۋ – 24%-عا، ۇرلىق-قارلىق – 10%-عا، قاراقشىلىق جاساۋ 14%-عا ازايدى. تراۆماتيكالىق قارۋدى قولدانۋ ارقىلى جاسالعان قىلمىستار سانى وتكەن جىلى – 79%-عا، ال بيىل تاعى 26%-عا كەمىدى. بۇل – تۇرعىنداردان قارۋ ساتىپ الۋ جانە بيىلعى قاڭتاردان باستاپ تراۆماتيكالىق قارۋدىڭ زاڭسىز اينالىمى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك بەلگىلەۋ تۋرالى قابىلدانعان شەشىمنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەيدى، – دەپ باياندادى قالمۇحانبەت قاسىموۆ.

سوڭعى بەس جىل بويى كامەلەتكە تول­ماعاندار اراسىنداعى قىلمىس تۇراقتى تۇردە تومەندەپ كەلەدى ەكەن: 2011 جىلى بۇل كورسەتكىش 4092 بولسا، بىلتىر 2939 بولدى. وسى ۇدەرىس بيىل دا بايقالۋدا. مۇنداي جەتىستىكتەرگە زاڭنامالىق دەڭگەيدە جانە ءىس-تاجىريبەسىندە الدىن الۋ پروفيلاكتيكالىق شارالار كەشەنىن جۇزەگە اسىرۋ ناتيجەسىندە قول جەتىپ وتىرعان كورىنەدى.

ادامداردى كوپ جاعدايدا قىلمىس جاساۋعا ىشىمدىك يتەرمەلەيدى. وسى ورايدا ۇكىمەت وتىرىسىندا ءسوز سويلەگەن دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ ءمينيسترى تامارا دۇيسەنوۆا 2015 جىلى قازاقستاندىقتاردى ماستىقتان ايىقتىرۋ ءۇشىن 1 ميلليارد تەڭگەگە جۋىق قارجى جۇمسالعانىن حابارلادى. بۇل قاراجات الكوگول ونىمدەرىنە سىلقيا تويىپ العان 161,5 مىڭ قازاقستاندىققا دەتوكسيكاتسيا قىزمەتىن كورسەتۋگە باعىتتالدى. بۇل –  قىلمىستىڭ الدىن الۋ شاراسى. 

– ءبىر ادامدى ماستىقتان ايىقتىرۋ قۇنى ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە 4-8 مىڭ تەڭگە ارالىعىندا قۇبىلادى. ورتاشا ەسەپپەن، بەس مىڭ تەڭگە تۇرادى دەۋگە بولادى. ماس كۇيدە تۇسكەندەردىڭ ىشىندە 148,9 مىڭى – ەرلەر، 12,6 مىڭى – ايەلدەر، – دەدى ت.دۇيسەنوۆا. 

ءوز كەزەگىندە ءىىم باسشىسى ق.قاسىموۆ ەلىمىزدە نەبارى 31 مەدايىقتىرعىش جۇمىس جاسايتىنىنان قۇلاعدار ەتە كەلە، بۇل ساننىڭ ازدىعىن قاداپ ايتتى. 

باس پوليتسەيدىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا جاسالعان اۋىر قىلمىستاردىڭ شامامەن 10%-ىنا ىشىمدىك ىشكەن ادامداردىڭ تۇرمىستىق سىلتاۋى نەگىز بولادى. بۇل رەتتە ماس كۇيدە جاسالاتىن قىلمىستار سانى سوڭعى بەس جىل بويى تۇراقتى تۇردە ءوسىپ كەلەدى. مىسالعا، بيىل ول تاعى 13%-عا ارتتى.

– ەڭ ۇلكەن ءوسۋ ماڭعىستاۋ، الماتى، اقمولا، جامبىل جانە اتىراۋ وبلىستارىندا بايقالۋدا. ماسكۇنەمدىكتىڭ الدىن الۋ جانە پروفيلاكتيكا­سىنا باعىتتالعان زاڭنامالىق شارالار كەشەنى بىزدە جەتكىلىكتى. مىسالى، الكوگول ونىمدەرىن ساتۋ ۋاقىتى شەكتەلگەن، جاسى كامەلەتكە تولماعاندارعا ىشىمدىك ونىمدەرىن ساتۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان، ماسكۇنەمدەردى ءماجبۇرلى تۇردە ەمدەۋگە باعىتتاۋ قاراستىرىلعان، – دەدى ول.

جاھاندىق ءىس-شارالار دا قاۋىپسىز وتەدى

الداعى جىلى وتەتىن بۇكىلالەمدىك دەڭگەيدەگى ءىرى شارالار – استاناداعى «ەكسپو – 2017» حا­لىقارالىق كورمەسى مەن الماتىداعى «ۋني­ۆەرسيادا – 2017» ستۋدەنتتەردىڭ دۇنيەجۇزىلىك سپورت ويىندارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن بارلىعى 14 مىڭنان استام ءتارتىپ ساقشىسى قامتاماسىز ەتەتىن بولادى. 

– كەلەسى جىلى ءبىز ەحرو – 2017 جانە دۇنيەجۇزىلىك ۋنيۆەرسيادا سەكىلدى اۋقىمدى شارالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك. بۇگىندە مينيسترلىك وسىعان دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە. كورمەدە شامامەن 9 مىڭ قىزمەتكەر مەن اسكەري، ال ۋنيۆەرسيادا نىساندارىندا 5,5 مىڭنان استام قۇقىق قورعاۋشى جۇمىس ىستەيدى، – دەدى قالمۇحانبەت قاسىموۆ. 

دامىعان ەلدەردە ءتارتىپ ساقشىلارى تەك قۇقىقتىق ءتارتىپ پەن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋمەن شەكتەلمەيدى. مىسالعا، تۋريستەر ءوز ساۋالىمەن ءبىرىنشى كەزەكتە سولارعا جۇگىنەدى. وسى ورايدا ءىىم باسشىسى پوليتسەيلەرگە اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋ كۋرستارى ۇيىمداستىرىلىپ، ارنايى دايىندىق ساباقتارى وتكىزىلىپ جاتقانىن بايان ەتتى.

قاۋىپسىزدىك مەكتەپتەن دە تامىر تارتادى

قازاقستاندا بيىلعى 8 ايدا 9,9 مىڭ جول-كولىك وقيعاسى بولىپ، وندا 11,6 مىڭ ادام زارداپ شەككەن. بۇل ستاتيستيكانى دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ ءمينيسترى كەلتىردى: «مينيسترلىگىمىزدىڭ وسى باعىتتاعى مىندەتى – زارداپ شەككەندەرگە ۋاقتىلى ءارى ساپالى شۇعىل مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋ. بۇگىندە بۇل كومەكتى سانيتارلىق اۆياتسيانىڭ رەسپۋبليكالىق ورتالىعى، 24 ستانسا، 299 جەدەل مەديتسينالىق جاردەم بولىمشەلەرى، 36 اۋە كولىگى، سونىڭ ىشىندە 18 تىكۇشاق پەن 18 ۇشاق، 2050 سانيتارلىق اۆتوكولىك، 2072 دارىگەر مەن 8035 ورتا مەديتسينا قىزمەتكەرلەرى ۇسىنادى» دەگەن ت.دۇيسەنوۆا جول اپاتىنان زارداپ شەككەن 11,6 مىڭ ادامنىڭ 6,6 مىڭى اۋرۋحانا-ستاتسيونارلارعا جاتقىزۋدى قاجەت ەتكەنىن قوستى. 

ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆ مەكتەپ باعدارلاماسىنا كولىك جۇرگىزۋ جانە جول ءجۇرىسى ەرەجەلەرىن (ججە) وقىتۋ كۋرستارىن ەنگىزۋ جوسپارلانىپ وتىرعانىن مالىمدەدى. بۇل بالالاردىڭ جولداردا جاراقات الۋىن تومەندەتۋگە دە ىقپال ەتۋگە ءتيىس. 

ە.ساعاديەۆ قىلمىستىڭ الدىن الاتىن شارالار قاتارىندا بارلىق مەكتەپتەردى كامەرالارمەن جابدىقتاۋ بويىنشا ارنايى باعدارلاما ازىرلەۋدى ۇسىندى. «قۇقىقبۇزۋشىلىق پروفيلاكتيكاسى ماقساتىندا شامامەن 5 مىڭ ءبىلىم بەرۋ ۇيىمىندا بەينەكامەرالار ورناتىلعان. بۇل جالپى سانىنىڭ 36%-ى عانا. ولاردىڭ تاجىريبەسى مۇنىڭ وتە پايدالى شارا ەكەنىن كورسەتۋدە. سوندىقتان جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار ارنايى باعدارلاما ازىرلەپ، ونى قارجىلاندىرۋعا ءتيىس» دەدى مينيستر. 

ول جاسوسكىندەردىڭ قولى بوستا بوس سەندەلىپ، قىلمىس جاساماۋلارى ءۇشىن ولاردى سپورتقا كەڭىنەن تارتۋ ماسەلەسىن كوتەردى. بىراق بۇل ءۇشىن مەكتەپتەرگە شامامەن 1300-دەن استام سپورت زالى جەتىسپەيدى ەكەن. وسىعان دەپۋتاتتار دا نازار اۋدارتىپ، رەسمي سۇراۋ جولداۋدا. سوندىقتان مينيسترلىك ءتيىستى قۇجاتتارىن ازىرلەپ، كەلەسى جىلدارعا قارجى بولگىزۋگە كۇش سالماق نيەتتە. 

بعم دەرەگىنشە، مەكتەپتەرگە جاپسارلاس جاتقان اۋماقتاردا 9 مىڭ سپورت الاڭى بار. بىراق سپورت سەكتسيالارىمەن وقۋشىلاردىڭ نەبارى 27%-ى عانا قامتىلعان. «سالىستىرۋ ءۇشىن ايتالىق، رەسەيدە وقۋشىلاردىڭ 82%-ى سپورت سەكتسيا­لارىنا قاتىسادى. دەمەك، ءبىز سپورتتىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋىمىز قاجەت!» دەدى ەرلان كەنجەعاليۇلى. 

ۇكىمەت وتىرىسىن قورىتقان پرەمەر-مينيستر ب.ساعىنتاەۆ بيىلعى 1 جەلتوقسانعا دەيىن ءۇش جىلعا ارنالعان قىلمىستىڭ الدىن الۋدىڭ كەشەندى جوسپارىن ازىرلەۋدى تاپسىردى. 

سونىمەن بىرگە، ۇكىمەت باسشىسى اكىمدەرگە ۇلت جوسپارىنا سايكەس، جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىن نىعايتۋدى تاپسىردى. «جاپپاي بەينەباقىلاۋ كامەرالارىن ورناتىپ، «قاۋىپسىز قالا»، «قاۋىپسىز اۋلا»، «قاۋىپسىز مەكتەپ» قاعيداتى بويىنشا ينتەللەكتۋالدىق جۇيەلەردى ەنگىزۋ قاجەت» دەگەن باقىتجان ساعىنتاەۆ وسى ماسەلە بويىنشا الدا جاۋاپتى تۇلعالاردىڭ ەسەبى تىڭدالاتىنىن حابارلادى. 

ايحان ءشارىپ

Abai.kz