ءبىزدىڭ حالقىمىز تاۋەلسىز ەل بولۋدى عاسىرلار بويى ارماندادى. قازىرگى كەزدە قايران قازاعىمنىڭ سان عاسىرلىق تاريحىنىڭ ەڭ جارقىن پاراقتارى جازىلۋ ۇستىندە. ونى كورۋ، جەتىستىكتەرىنە كۋا بولۋ ءبىزدىڭ ۇرپاققا بۇيىردى. ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن!، - دەپ جازادى "ەگەمەن قازاقستان" گازەتى.

ەلىمىزدىڭ ۇلى ماقسات-مىندەت­تەرىنىڭ ءبىرى ۇلتتىق تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ بولدى. بىزدەر سول ارمانىمىزعا وسىدان جيىرما بەس جىلداي بۇرىن قول جەتكىزدىك. وسى جىلدار ىشىندە قازاقستان بۇگىن­گى جاھاندىق وزگەرىستەر مەن ۇدەرىس­تەردە باسەكەگە قابىلەتتى ەكونو­مي­كاعا نەگىز بولاتىن قۇقىقتىق بازا­نى قالىپتاستىردى. ال مەملە­كەت­تىڭ ويداعىداي دامۋىنىڭ قۇقىق­تىق ىرگەتاسى 1995 جىلعى 30 تامىزدا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم­دا قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋب­ليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى بولىپ تابىلادى.

كونستيتۋتسيادا قوعامنىڭ ماتە­ريالدىق جانە رۋحاني ءومىرىن جاڭ­عىرتۋدىڭ ستراتەگيالىق ماقسات­تارى مەن مىندەتتەرىن ىسكە اسىرۋ­عا مۇمكىندىك بەرەتىن نەگىزگى قاعي­داتتارى ناقتى كورسەتىلگەن. ەلىمىز اتا زاڭدى باسشىلىققا الا وتىرىپ، ۇلتتىق مۇددەلەردى جانە الەم­دىك دامۋدىڭ باعىت-باعدارىن ەسكەرەتىن ساياسي-ەكونوميكالىق قۇرىلىستىڭ وزىندىك ۇلگىسىن جاسادى. قازاقستاننىڭ كەشەگى جانە بۇگىنگى دامۋى قابىلدانعان سول جوسپارلار مەن باعدارلامالار نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. ولار­دىڭ ىشىندە قازاق­ستان حال­قىنىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋعا، ەل قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋعا باعىت­تالعان، سونداي-اق، مەرزىمىنەن بۇ­رىن ورىندالعان «قازاقستان-2030» سترا­تەگياسىنىڭ ورنى بولەك بولدى. ال قازىرگى كەزدە ىسكە اسىرىلىپ جاتقان «قا­زاق­ستان-2050» ستراتەگياسى جوعارىدا اتالعان باعدارلامالىق قۇجاتتىڭ زاڭدى جالعاسى بولىپ تابىلادى. ويت­كەنى، بۇل ستراتەگيا ەلىمىزدىڭ بار­لىق سالالارىن ءارى قاراي دامىتۋمەن قاتار، جاڭا الەم­دەگى جاڭا قازاق­ستاننىڭ ۇلتتىق مۇراتى – قازاق­ستاندىق قوعامدى توپ­تاس­تىرۋ، ىشكى ساياسي تۇراقتىلىق پەن سىرتقى ساياسي بايىپتىلىقتى تەڭ ۇستاۋ قاجەتتىگىن مىندەتتەپ وتىر.

وسىدان 25 جىل بۇرىنعى الەۋمەتتىك-ەكونو­ميكا­لىق جاع­دايىمىزدىڭ مۇشكىل حال-احۋالىن كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن، قورقىنىشتى. جۇمىسىن توقتات­قان ءوندىرىس ورىندارى، بوس قال­عان دۇكەن سورەلەرى، جۇمىسسىز­دىق… سودان بەرگى جىلدارى ەلى­مىز ەلدىكتى نىعايتۋ مەن حالىق­تىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسار­تۋ، ينۆەستيتسيا تارتىپ، ەكونوميكا­نى دامىتۋدا اسا اۋقىمدى جەتىس­تىكتەرگە جەتتى، بيىك بەلەستەردى باعىن­دىردى. نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋ باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرى­لىپ، قارجى مەن بانك جۇيەسى جانە ەكونوميكانى باسقارۋ ينستيتۋت­تارى قۇرىلدى. وسى جانە باسقا دا قارجى-ەكونوميكالىق قۇرىلىم­داردىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋى ىشكى جالپى ءونىم كولەمىنىڭ ەسەلەپ ارتۋىنا قولايلى جاعداي جاسادى.

سول كەزدەر ءۇشىن ەل ەكونومي­كا­سىن دەمەپ، كەيىندەپ ونى دامىتۋدا شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ ينۆەس­تي­تسياسى اسا قاجەت ەدى. تاۋەل­سىز­دىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق شەتەلدەن كۇردەلى قارجى تارتۋعا جانە بىرلەسكەن ەكونوميكالىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋعا ىقپال ەتەتىن قولايلى ينۆەستيتسيالىق احۋال قالىپتاستىرۋ قولعا الىندى. سوعان قاتىستى ءتيىستى زاڭنامالار ازىرلەنىپ، دەپۋتاتتار تالقىلاۋىنا ۇسىنىلدى. شەتەلدىكتەردىڭ ەل ەكونوميكاسىنا سالاتىن ينۆەس­تيتسياسىن قورعاۋعا زاڭنامالار نەگىزىندە كەپىلدىك بەرىلگەنىنە كوزدەرى جەتكەن ءارى قازاقستاننىڭ بولاشاقتا ىرگەلى ەلدەردىڭ بىرىنە اينالاتىنىن بىلگەن شەتەلدىك كومپانيالار ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا قارجى سالا باستادى. سول ينۆەستورلاردىڭ العاشقى قار­لىعاشى بۇگىندە ەلىمىزدىڭ مۇناي-گاز سالاسىندا تابىستى جۇمىس ىستەپ جۇرگەن «شەۆرون» كومپانياسى ەدى. ال 2005 جىلدان بەرى قازاقستانعا تار­تىل­عان ينۆەستيتسيا كولەمى 215 ميل­ليارد اقش دوللارىن قۇرادى. ونىڭ 17 ميلليارد دوللارى وڭدەۋشى ونەركاسىپ سالاسىنا باعىتتالعان.

بۇرىندارى قازاقستان شەتەل ينۆەستيتسياسىنا ءزارۋ بولىپ كەلسە، ارادا ون بەس-جيىرما جىل وتكەندە، ەلىمىز بىرلەسكەن كاسىپورىندار اشىپ، شەت مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكاسىنا دا قارجى سالا باستادى. وعان بىرقاتار الىس-جا­قىن شەت ەل­دەردە قازاقستاندىق كاپي­تال­دىڭ قاتىسۋىمەن جۇمىس ىستەپ تۇرعان كاسىپورىندار مىسال بولادى. ەكىنشىدەن، سوڭعى جىل­دارى ازيا قۇرلىعىنداعى دامۋشى ەلدەرگە سالىناتىن تىكەلەي ينۆەس­تي­­تسيانىڭ كولەمى ارتىپ كەلەدى. قا­­زىرگە ولاردىڭ كوشىن قىتاي، گون­­كونگ جانە اقش باستاپ تۇر. ال قازاقستانعا كەلسەك، ءبىزدىڭ ەلىمىز تىكە ينۆەستيتسيا تارتۋدان دا­مۋشى ەلدەر اراسىندا 16-شى، بار­لىق ەلدەر اراسىندا 28-ءشى ورىن­دى الادى. وسى تۇستا اتاپ وتەيىك، بۇگىندە ەلىمىزدىڭ وڭدەۋشى ونەركاسىپ سالاسىندا 140-قا جۋىق ينۆەستور جۇمىس ىستەۋدە. ولار جالپى سوماسى 6 ميلليارد دول­لارعا جۋىقتايتىن 150-دەن استام جوبانى جۇزەگە اسىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە 30 مىڭداي جاڭا جۇمىس ورنى اشىلدى. سونداي-اق، الداعى جىلدارى ينۆەستورلار جالپى كولەمى 104 ميلليون دوللاردى قۇرايتىن سەگىز جوبانى ىسكە قوسۋدى جوسپارلاپ وتىر. ءوز كەزەگىندە بۇل 360 جۇمىس ورنىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ەندى پرەزيدەنت سىرتقى ين­ۆەس­­تيتسياعا بايلانىستى «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىنىڭ ەكونوميكالىق بولىگىنە كىرەتىن شارالار رەتىندە وڭدەۋشى سەكتورعا كەم دەگەندە، 10 ترانسۇلتتىق كورپوراتسيانى تارتۋدى قاراستىرۋدى تاپسىرىپ وتىر. ونىمەن نەگىزىنەن قايتا ينۆەستيتسيالاۋ ارقىلى تەرەڭ جاڭعىرتۋعا جاتاتىن كاسىپورىندار، ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ الەۋەتىن پايدالاناتىن ءوندىرىس ورىندارى قامتىلادى. بۇل جەردە باسىمدىق ەنەرگەتيكالىق، ينفراقۇرىلىمدىق سالالارمەن قاتار، وڭدەۋشى كاسىپورىندارعا دا بەرىلمەك. سەبەبى، ەكونوميكادا جەتەكشى سالانىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن وڭدەۋشى ونەركاسىپ سالاسى كەنجە قالىپ قويدى. ەندى كەش تە بولسا، سونىڭ ورنىن تولتىرىپ، قۋاتتى وڭدەۋشى كاسىپورىندار قاتارىن كوبەيتۋگە باسا نازار اۋدارىلاتىن بولادى.

تاريح قويناۋىنان ويىپ تۇرىپ ورىن العان وتكەن كەزەڭدە قازاقستان جولىنىڭ بوستاندىق پەن تەڭدىك، بىرلىك پەن تۇراقتىلىق، دامۋ مەن جاڭعىرۋ سياقتى نەگىزگى قۇندىلىقتارى بەرىك قالىپتاستى. بۇل جەردە مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەرەن ەڭبەگىن، قايراتكەرلىگى مەن كورە­گەن­دىگىن ەرەكشە اتاعان ءجون. ويت­كەنى، ەلباسىمىزدىڭ باستاپقى كەزدەن-اق ۇستانعان سالماقتى ساياسا­تىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە حالىق شارۋاشىلىعى سالالارىن رەفور­مالاۋ قولعا الىندى. ارينە، بۇل جولدا كوپتەگەن قيىن­دىقتار مەن پروبلەمالار دا كەزدەستى. باس بى­­رى­كتىرىپ، ارىدەن ويلاس­تى­رۋدىڭ، ۇيىم­شىلدىق كورسەتۋ­دىڭ ناتي­جە­سىن­دە رەفورمالار وي­داعىداي جۇ­زەگە اسىرىلدى. ونىڭ جەمىسىن بۇ­گىن­دە بارشا قازاق­ستاندىق كورىپ وتىر.

تاريحقا زەر سالاتىن بولساق، ادام بالاسى جارالعالى بەرى الەم­دەگى ءداستۇرلى دىندەر باسىلارى مەن ءتۇرلى دىندەر وكىلدەرى ءبىر شاڭى­راق استىندا، ءبىر ۇستەل باسىندا ەشقاشان باس قوسپاعان ەكەن. وسىناۋ قيىن شارۋا ن.ءا.نازار­باەۆتىڭ قولىنان كەلدى. بۇل تاريحي ءىس ەۋرازيا جۇرەگى اتانعان استانا قالاسىندا جۇزەگە استى. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ بەس سەزى ءوتتى. وسى جيىندار قازىرگى زاماننىڭ اسا وزەكتى ماسەلەلەرى بو­يىنشا رۋحاني كوشباسشىلاردىڭ بەدەلدى جانە تۇراقتى جۇمىس ىس­تەيتىن فورۋمى رەتىندە قالىپ­تاس­تى دەپ ايتۋىمىزعا ابدەن بولا­دى. ويتكەنى، ول دىندەر مەن ما­دەنيەت­تەر اراسىنداعى كەلىسپەۋ­شى­لىكتەر­دى ءتۇرلى حالىقتار اراسىندا بەيبىت­شىلىك، ءوزارا تۇسىنىستىك پەن ارىپ­تەستىك ورناتۋ ارقىلى عانا ەڭسە­­رۋ مۇمكىندىگىنىڭ كورنەكتى ۇلگى­سىنە اينالدى. استانا فورۋمى، سون­داي-اق، ءدىني سەنىمى سان ا­لۋان ادام­دار ارا­سىنداعى تولەرانت­تى­لىق پەن ءوزا­را قۇرمەت يدەيا­لارىن ورنىق­تىرا تۇسۋدە ءوز تيىمدى­لىگىن كور­سەتتى.

ەل باسشىلىعىنىڭ ەگەمەندىك جولىنداعى كۇرەستە العا قويعان تاعى ءبىر ماقساتى – ەلىمىزدەگى بارلىق ەتنوستاردىڭ الەۋمەتتىك جانە رۋحاني دامۋىن قامتاماسىز ەتىپ، ازاماتتاردىڭ لايىقتى ءومىر سۇرۋىنە جاعدايلار جاساۋ ەدى. بۇگىندە سول ماقسات رەتىمەن ورىندالۋ ۇستىندە دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىز. وعان مىسال رەتىندە، ناقتى دالەل رەتىندە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن الۋعا بولادى. الەمدىك دەڭگەيدەگى بىرقا­تار ساياساتكەرلەر بۇل بىرەگەي قۇرى­لىمدى بىرىككەن ۇلتتار ۇيى­مىنىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسى دەپ اتاپ تا ءجۇر. بايىپتاپ قاراساق، شىندىعىندا دا سولاي. سەبەبى، اسسامبلەيا ءتىلى باسقا بولعانمەن تىلەگى ءبىر، ءدىنى باسقا بولعانمەن نيەتى ءبىر ەلىمىزدەگى بارلىق ەتنوس­تار وكىلدەرىن مەملەكەتتى قۇراۋشى قازاق ۇلتىنىڭ ماڭايىنا توپتاستىرۋ ارقىلى ىنتىماق پەن بىرلىكتى نى­عايتۋدا ەرەكشە ماڭىزدى ءرول اتقارىپ كەلەدى. وسىن­دايدا تاۋەل­­سىزدىكتىڭ باستاۋىن­دا-اق ەلباسى­مىز ن.ءا.نازارباەۆ­تىڭ «قازاق­ستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تۇتاس­تىعىن ساق­تاۋ­دان ماڭىز­دى مىندەت جوق» دەگەنى ويى­مىز­عا ورالادى.

بۇگىندە پرەزيدەنت ۇسىنعان جوس­پارلى سوتسياليستىك ەكونوميكا­دان كوپشىلىككە بەيمالىم نارىق­تىق ەكونوميكاعا كوشۋ، «الدىمەن – ەكونوميكا، سوسىن – ساياسات» ۇستا­نىمى، حالىقارالىق سالا بويىن­شا جۇرگىزىلگەن كوپ ۆەك­تورلى سايا­سات وتكەن جىلدار ىشىندە ءوزىن تولىق اقتادى دەپ ايتا الامىز. ەلى­مىز ءوزىنىڭ ۇيلەسىمدى سىرت­قى سايا­ساتىنىڭ ارقاسىندا الىس-جاقىن شەت مەملەكەتتەرمەن بەي­بىت ءارى ءتيىم­دى قارىم-قاتىناس ورناتا ءبىلدى. سونىمەن قاتار، تاۋەلسىز مەملە­كەتتەر دوستاستى­عىنىڭ، ازيادا­عى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارا­لارى جونىندەگى كەڭەستىڭ جانە شانحاي ىنتىماق­تاستىق ۇيىمى­نىڭ ومىرگە كەلۋىنىڭ نەگىزگى باستاماشىسى بولۋى ارقىلى ونشاقتى جىلدىڭ ارالىعىندا حالىقارالىق قوعامداستىققا كەڭى­نەن تانىلدى.

مىنە، بۇل دا تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى، تاۋەلسىزدىكتىڭ جەمىسى. ال تاۋەلسىزدىك – ءتاڭىردىڭ ءبىز­دىڭ ۇر­پاققا بەرگەن باقىتى، حالقىمىز­دىڭ ماڭ­گىلىك قۇندىلىعى. ونى قاس­تەر­لەپ، قۇرمەت تۇتۋ، كەيىنگى ۇرپاق­تىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ – بۇكىل قازاق­ستان­دىقتاردىڭ بورىشى جانە مىندەتى.

ءاليسۇلتان قۇلانباي

Abai.kz