قازىرگى ۇستىمىزدەگى زاماندا پىكىر كوبەيىپ، ءتۇرلى پارتيالار تۋعىزىپ، ول پارتيالار مايدانعا ءتۇسىپ جارىسىپ-تىرتىسىپ وتىرعانىن كورىپ وتىرمىز. پارتيالاردىڭ بارلىعىنىڭ كوزدەگەن ماقساتى تەرىس ەمەس، ارقايسىسى وزىنشە جوبا جاساپ، ىسكە كىرىسىپ وتىر. قاي پارتيا بولسىن. «دۇنيەنى تۇزەتەمىز، شىن ادامشىلىق جولى - ءبىزدىڭ تۇتىنعان جولىمىز» - دەيدى.

دۇنيەدەگى كىسىنىڭ تۇرمىسىن جاقسى جولعا سالۋ تۋرالى بۇرىنعى عالىمدار كوپ ويلانعان، كوپ قىزمەت قىلعان.

قازىرگى ۇستىمىزدەگى زاماندا پىكىر كوبەيىپ، ءتۇرلى پارتيالار تۋعىزىپ، ول پارتيالار مايدانعا ءتۇسىپ جارىسىپ-تىرتىسىپ وتىرعانىن كورىپ وتىرمىز. پارتيالاردىڭ بارلىعىنىڭ كوزدەگەن ماقساتى تەرىس ەمەس، ارقايسىسى وزىنشە جوبا جاساپ، ىسكە كىرىسىپ وتىر. قاي پارتيا بولسىن. «دۇنيەنى تۇزەتەمىز، شىن ادامشىلىق جولى - ءبىزدىڭ تۇتىنعان جولىمىز» - دەيدى.

دۇنيەدەگى كىسىنىڭ تۇرمىسىن جاقسى جولعا سالۋ تۋرالى بۇرىنعى عالىمدار كوپ ويلانعان، كوپ قىزمەت قىلعان.

عايسا پايعامبار تۋماستان ءتورت عاسىر (عاسىر - ءجۇز جىل) بۇرىنعى عالىمداردان پلاتون دەگەن ءبىلىمدى كىسىنىڭ تۇرمىسىن ءبىر ءتۇزۋ جولعا سالۋ تۋرالى ويلانىپ، ءتۇرلى ەرەجە شىعارعان. «ادامنىڭ ساناسى ادامداردىڭ ويىنشىعى بولدى» - دەگەن ەدى. ودان بەرى دە عايسا، مۇحاممەد پايعامبارلار دا تۇرمىس تۋرالى جالپالىق جول ۇيرەتىپ، ءجون سىلتەگەن. ءبىزدىڭ پايعامباردىڭ ادام بالاسىن ءبىر سانايتىندىعىنا دالەل قىلىپ، كورسەتەمىن. قۇران كارىمدەگى اياتتار العى كىسىگە ارنالىپ، «پاليا الناس!» (ەي، كىسى) دەپ ايتىلعان. مىسالى، «ەرەنعايىپ»، دەپ ءبىر قاۋىمعا ارناپ كەلگەن ەمەس، يران، روما سياقتى مادەني حالىقتاردان تالاي بىلىمدىلەر شىعىپ، جالپى ادام بالاسىنىڭ قالىنە قايعىرعان، كىسىنىڭ تۇرمىسىن تۇزەتەمىن دەپ زارلاعان. وسى جالپىنىڭ قامىن ويلاۋشىلاردى «كىسىشىلدەر» دەيمىز. كىسىشىلدەردىڭ قىران جولى، ءوز جۇرتىنىڭ جەتىلىپ، قاتارعا كىرىپ، باسقا قاۋىمداردىڭ تابانىنا تۇسپەۋ جاعى. ول ادامدار دۇنيەدەگى بارلىق ادام بالاسى ءۇشىن قايعىرمايدى. ءوزىنىڭ تار اۋداندى ەل-جۇرتى ءۇشىن قايعىرادى. مىنە، مۇنداي ادامداردى «ۇلتشىلدار» دەپ ايتامىز. كىسىشىلەردىڭ ۇلتشىلدارعا قارسى ايتاتىنى: «دۇنيەنى ۇلتشىلدار بۇلدىرەدى: ءبىر ۇلتتى ەكىنشى ۇلتقا دۇشپان قىلىپ وسىرەدى. ۇلتشىلدار قۇرىسا، دۇنيەدەگى جالپى جۇرت ءبىر اۋىل، ءبىر باۋىر بولىپ كەتەر ەدى»، - دەيدى. ۇلتشىلدار ايتادى: «ۇلتشىلدىقتىڭ كىسىشىلدىككە ەرەۋىلدىگى جوق: ءار ۇلت تەگىس مادەنيەتتى بولىپ تەڭەلسە، كىسىشىلدىك ءوزى دە وركەندەيدى، ۇلتشىلداردىڭ ماقساتى باسقا ۇلتتارعا قاستىق ەتۋ ەمەس، ءوز ۇلتىن قاتارعا قوسۋ. كىسىشىلەردىڭ ءوزى دە مادەني جۇرتتان شىقپاق. ۇلتشىلدىق نامىسىن بىلمەگەن جۇرتتان كىسىشىلدىك قايدان شىقسىن!» - دەيدى. وسى كورسەتىلگەن ەكى پىكىر ەلدىڭ ءبىرى، ءبىزدىڭ قازاقتا بولسا، بۇل پىكىرلەر كىرە باستاعان كورىنەدى. ادام بالاسىندا «وزىمشىلدىك» دەگەن نارسە بار. بۇل وزىمشىلدىك كىسىنىڭ تابيعاتىنا ءتاڭىرىنىڭ ورنىقتىرىپ جاراتقان نارسەسى. كىسى وزىمشىلدىكتەن قۇتىلام دەگەنىمەن وڭاي قۇتىلۋى مۇمكىن ەمەس. اكە مەن بالا سۋعا باستاسا، ورتاسىندا جالعىز تاقتاي بولسا، ەكەۋى سۋ بەتىندە سول تاقتايعا تالاسادى.

تەڭىز بەتىندە اداسىپ، ازىقتارى تاۋسىلىپ، اشتان ءولىپ بارا جاتقان ادامدار ءبىرىن-ءبىرى ءپىسىرىپ جەيدى، كىسىدە وزىمشىلدىك قانداي كۇشتى ەكەنىن وسى مىسالدار كورسەتەدى. دۇرىس كىسى دە وزىمشىلدىك كۇشتى دەدىك. دۇنيەدەگى كىسىنىڭ ءبارى العى ءوزىمشىل بولسا، باس پايداسىنان باسقانى ويلاماسا، بىرىگىپ جۇرت بولىپ جاساۋ مۇمكىن ەمەس قوي. ولاي بولسا وزىمشىلدىكتەن قۇتقارىپ، كوپشىل قىلاتىن نارسە بولۋعا ءتيىس. ول بار نارسە تاربيە دەپ بىلەمىن. تاربيەنى عىلىمدار مويىنداعان. تاربيەنىڭ جالپى ەرەجەلەرى بار: جاقىننان الىسقا، ازدان كوپكە، وڭايدان قيىنعا، جەڭىلدەن اۋىرعا قاراي بارۋ كەرەك دەگەن. سول سياقتى كىسى ەڭ اۋەلى باعا بەرىپ، ءوزىن ءسۇيسىن، ونان سوڭ جانى اشىپ اعايىن-تۋعانىنا كۇيسىن. ونان كەيىن ەل-جۇرتىن ءسۇيسىن. ەل ءۇشىن قۇربان بولسىن، جانىن قيسىن. سونان سوڭ بار ادامدى باۋىر تۇتىپ، پايداسى كوپكە ءتيسىن. مىنە، اۋەلى ءوزىن، ونان كەيىن جاقىنىن، ونان وتانىن، ونان كەيىن بار ادام بالاسىن ءسۇيۋ بوپ تابىلۋ كەرەك. جاقىننان، ۇلتىن سۇيمەگەن ادام سالعاننان بارلىق ادامدى جاقسى كورەدى دەگەنگە سەنبەيمىن. ەندى وسى ايتىلعان سوزدەرىمىزدىڭ جوباسىن ۇستاپ قازاق جۇرتىنا كەلەيىك. قازاق جۇرتى - بۇل كۇنگە شەيىن كوپشىلىككە ۇيرەنبەگەن جۇرت. بۇرىنعى زاماندا ەل قامىن جەگەن ەرلەر كوپ شىعىپ، كوپشىلىك مىنەزدەرى بولسا دا، روسسياعا قاراعاننان كەيىن ول مىنەزدەن ايرىلدى. قازاق بالاسىن وقىتقاندا، ءبىلىپ شىقسا مال تاۋىپ بەرەدى، تورە بولىپ، بەدەلىمدى كۇشەيتىپ، بيىك بولادى، دۇشپانىمىزدى مۇقاتىپ كەك الىپ بەرەدى دەگەن ويدا بولادى. ءبىلىم الىپ كوپكە پايداسى ءتيسىن دەگەن وي حابارىندا بولمايدى. جاقىندارىنا مىنەرگە كولىك، ساۋارعا ساۋىن بەرسە، وزىنە قوعام، كۇش قىلۋ ءۇشىن بەرەدى، كومەگى تيگەن ادامىن ءبىرجولاتا يەمدەنىپ الادى. نە كۇشىنەن، نە سوزىنەن، نە ەڭبەگىنەن پايدا تيمەيتىن كىسىگە (بىردەمەنى كوزدەمەي) قايىرىلىسقان قازاق بولمايدى. گازەت، جۋرنال ال، سەرىكتىككە جازىل دەسەڭ اۋەلى وزىڭنەن تيەتىن پايداسى بار ما؟ - دەپ سۇرايدى. جان پايداسىن، كوپشىلىك پايداسىن ۇعىندىرساڭ، جۇرت جۇمىلسا كورەمىز. يا جازىلعان تەرىس ەمەس، ءبارى دە جازىلسىن، پالەنشە نەگە المايسىڭ. ءبىز پالەندەردەن ەستىرمىز. ءبىر ماعان دەپ ارنالعان نارسە ەمەس شىعار دەپ اياقسىز قالدىرادى. مۇقتاجدارعا جاردەم، يگىلىك جۇمىس دەگەن نارسەلەرگە جۇرە قارايدى. شاريعاتقا مويىندايمىز دەسە دە، بۇل كۇنگە شەيىن شاريعاتتى تاڭداپ نەكە، تالاق، سيرات، زەكەت سياقتىلاردى ورنىنا كەلتىرىپ وتىرعان جەرى جوق. جاۋمەن الىستان كۇن تۋسا، نەشە ەسە كوپ بولىپ، جەڭىلەرىن انىق ءبىلىپ تۇرسا دا، قولعا تۇسكەندەرىن قۇتقارماق تۇگىلى، تاستاي قاشىپ، وزدەرى جانساۋعا قىلىپ توزىپ كەتەدى، وسى ايتىلعانداردىڭ ءبارى قازاقتىڭ باس پايداسىن، كوپ پايداسى ءۇشىن قۇربان قىلمايتىندىعىن، ۇلتىن انىق سۇيمەيتىندىگىن، سۇيسە دە جانىن قيمايتىندىعىن، كوپ كوگەرسىن دەمەيتىندىگىن كورسەتەدى.

قازاق قاتارعا كىرىپ جۇرت بولسىن دەگەن كىسى تاربيەنىڭ جولىنان ايرىلماسقا كەرەك. اۋەلى قازاققا ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، ادامشىلىق قۇقىعىن بىلدىرۋگە ونان سوڭ وتانىن تانىتىپ، جاقسى كورگىزۋگە، سونان سوڭ دۇنيەدەگى بارلىق ادام بالاسى باۋىر ەكەنىن ءبىلدىرىپ، كوپشىل ادامدى سۇيگىش قىلۋعا تىرىسۋ كەرەك. ۇلتشىلدىق كىسىشىلدىكتى ايىرا بىلمەگەن، باس پايداسىنان ءيىپ ىسكە اسىرماعان، مادەنيەتتەن جىراق جاتقان قازاق سەكىلدى جۇرتتى سالعاننان كوپشىل قىلام دەمەي، اۋەلى ۇلتشىل قىلۋ كەرەك. قىسقاسى: ۇلتشىلداردىڭ ماقساتى ءاربىر ۇلتتارعا مادەنيەتىن كىرگىزىپ، باقىت تاڭىنىڭ اتاۋىنا سەبەپشى بولماق. مادەنيەت كۇشەيگەن سوڭ وزدەرى-اق كىسىشىلدىك پىكىرىن تاۋىپ الادى. ۇلتشىلدار ءار جۇرتتى شيەلەنىستىرىپ، قىرلىستىرۋ، ءوز ۇلتى ءۇشىن باسقالاردى قۇربان قىلۋ دەگەن ويدان جىراق.

ۇلتشىلدار ءىس جۇزىندە كىسىشىلەردىڭ پىكىرىنە قارسى كەلمەيدى، تۇتىنعان جولدارىن جۇرتتى كىسىشىلدىككە باسقىشتاپ جەتكىزۋ دەپ ويلايدى. ۇلتشىلدار تاربيەنىڭ ەرەجەسىن كوز الدىنان كەتىرمەيدى. ۇيرەتۋ سەكىلدى عىپ قازاق اراسىنا ادامشىلدىق پىكىرىن تانىتۋعا ۇلتشىلداردىڭ ەشبىر قارسىلىعى جوق. بىراق ۇلتشىل بولۋ قاتا، ادامشىلىققا لايىق ەمەس، ىلگەرى باسقىشتاعى جۇرتتاردىڭ تەرەڭ ءپالسافاسىن قازاققا قازىر كىرگىزەمىن دەۋشىلەرگە قارسى بولادى. جاس بالاعا دۇنيەدەگى ءلاززات: نارسەلەردىڭ ءبارىن دايىنداپ، جاساپ قويعان داستارحاننان پايدا جوق. ەڭ پايدالى نارسە - اناسىنىڭ ءسۇتى.

«اباي» جۋرنالى №2, 1918 جىل

«قازاق الماناعى» جۋرنالىندا جاريالاندى