Qazirgi ýstimizdegi zamanda pikir kóbeyip, týrli partiyalar tughyzyp, ol partiyalar maydangha týsip jarysyp-tyrtysyp otyrghanyn kórip otyrmyz. Partiyalardyng barlyghynyng kózdegen maqsaty teris emes, әrqaysysy ózinshe joba jasap, iske kirisip otyr. Qay partiya bolsyn. «dýniyeni týzetemiz, shyn adamshylyq joly - bizding tútynghan jolymyz» - deydi.

Dýniyedegi kisining túrmysyn jaqsy jolgha salu turaly búrynghy ghalymdar kóp oilanghan, kóp qyzmet qylghan.

Qazirgi ýstimizdegi zamanda pikir kóbeyip, týrli partiyalar tughyzyp, ol partiyalar maydangha týsip jarysyp-tyrtysyp otyrghanyn kórip otyrmyz. Partiyalardyng barlyghynyng kózdegen maqsaty teris emes, әrqaysysy ózinshe joba jasap, iske kirisip otyr. Qay partiya bolsyn. «dýniyeni týzetemiz, shyn adamshylyq joly - bizding tútynghan jolymyz» - deydi.

Dýniyedegi kisining túrmysyn jaqsy jolgha salu turaly búrynghy ghalymdar kóp oilanghan, kóp qyzmet qylghan.

Ghaysa payghambar tumastan tórt ghasyr (ghasyr - jýz jyl) búrynghy ghalymdardan Platon degen bilimdi kisining túrmysyn bir týzu jolgha salu turaly oilanyp, týrli ereje shygharghan. «Adamnyng sanasy adamdardyng oiynshyghy boldy» - degen edi. Odan beri de Ghaysa, Múhammed payghambarlar da túrmys turaly jalpalyq jol ýiretip, jón siltegen. Bizding payghambardyng adam balasyn bir sanaytyndyghyna dәlel qylyp, kórsetemin. Qúran Kәrimdegi ayattar alghy kisige arnalyp, «Palia alnas!» (Ey, kisi) dep aitylghan. Mysaly, «Erenghayyp», dep bir qauymgha arnap kelgen emes, Iran, Roma siyaqty mәdeny halyqtardan talay bilimdiler shyghyp, jalpy adam balasynyng qaline qayghyrghan, kisining túrmysyn týzetemin dep zarlaghan. Osy jalpynyng qamyn oilaushylardy «kisishilder» deymiz. Kisishilderding qyran joly, óz júrtynyng jetilip, qatargha kirip, basqa qauymdardyng tabanyna týspeu jaghy. Ol adamdar dýniyedegi barlyq adam balasy ýshin qayghyrmaydy. Ózining tar audandy el-júrty ýshin qayghyrady. Mine, múnday adamdardy «últshyldar» dep aitamyz. Kisishilerding últshyldargha qarsy aitatyny: «dýniyeni últshyldar býldiredi: bir últty ekinshi últqa dúshpan qylyp ósiredi. Últshyldar qúrysa, dýniyedegi jalpy júrt bir auyl, bir bauyr bolyp keter edi», - deydi. Últshyldar aitady: «últshyldyqtyng kisishildikke ereuildigi joq: әr últ tegis mәdeniyetti bolyp tenelse, kisishildik ózi de órkendeydi, últshyldardyng maqsaty basqa últtargha qastyq etu emes, óz últyn qatargha qosu. Kisishilerding ózi de mәdeny júrttan shyqpaq. Últshyldyq namysyn bilmegen júrttan kisishildik qaydan shyqsyn!» - deydi. Osy kórsetilgen eki pikir elding biri, bizding qazaqta bolsa, búl pikirler kire bastaghan kórinedi. Adam balasynda «ózimshildik» degen nәrse bar. Búl ózimshildik kisining tabighatyna tәnirining ornyqtyryp jaratqan nәrsesi. Kisi ózimshildikten qútylam degenimen onay qútyluy mýmkin emes. Áke men bala sugha bastasa, ortasynda jalghyz taqtay bolsa, ekeui su betinde sol taqtaygha talasady.

Teniz betinde adasyp, azyqtary tausylyp, ashtan ólip bara jatqan adamdar birin-biri pisirip jeydi, kiside ózimshildik qanday kýshti ekenin osy mysaldar kórsetedi. Dúrys kisi de ózimshildik kýshti dedik. Dýniyedegi kisining bәri alghy ózimshil bolsa, bas paydasynan basqany oilamasa, birigip júrt bolyp jasau mýmkin emes qoy. Olay bolsa ózimshildikten qútqaryp, kópshil qylatyn nәrse bolugha tiyis. Ol bar nәrse tәrbie dep bilemin. Tәrbiyeni ghylymdar moyyndaghan. Tәrbiyening jalpy erejeleri bar: jaqynnan alysqa, azdan kópke, onaydan qiyngha, jenilden auyrgha qaray baru kerek degen. Sol siyaqty kisi eng әueli bagha berip, ózin sýisin, onan song jany ashyp aghayyn-tughanyna kýisin. Onan keyin el-júrtyn sýisin. El ýshin qúrban bolsyn, janyn qisyn. Sonan song bar adamdy bauyr tútyp, paydasy kópke tiysin. Mine, әueli ózin, onan keyin jaqynyn, onan Otanyn, onan keyin bar adam balasyn sýy bop tabylu kerek. Jaqynnan, últyn sýimegen adam salghannan barlyq adamdy jaqsy kóredi degenge senbeymin. Endi osy aitylghan sózderimizding jobasyn ústap Qazaq júrtyna keleyik. Qazaq júrty - búl kýnge sheyin kópshilikke ýirenbegen júrt. Búrynghy zamanda el qamyn jegen erler kóp shyghyp, kópshilik minezderi bolsa da, Rossiyagha qaraghannan keyin ol minezden airyldy. Qazaq balasyn oqytqanda, bilip shyqsa mal tauyp beredi, tóre bolyp, bedelimdi kýsheytip, biyik bolady, dúshpanymyzdy múqatyp kek alyp beredi degen oida bolady. Bilim alyp kópke paydasy tiysin degen oy habarynda bolmaydy. Jaqyndaryna minerge kólik, sauargha sauyn berse, ózine qogham, kýsh qylu ýshin beredi, kómegi tiygen adamyn birjolata iyemdenip alady. Ne kýshinen, ne sózinen, ne enbeginen payda tiymeytin kisige (birdemeni kózdemey) qayyrylysqan qazaq bolmaydy. Gazet, jurnal al, seriktikke jazyl deseng әueli ózinnen tiyetin paydasy bar ma? - dep súraydy. Jan paydasyn, kópshilik paydasyn úghyndyrsan, júrt júmylsa kóremiz. Ya jazylghan teris emes, bәri de jazylsyn, pәlenshe nege almaysyn. Biz pәlenderden estirmiz. Bir maghan dep arnalghan nәrse emes shyghar dep ayaqsyz qaldyrady. Múqtajdargha jәrdem, iygilik júmys degen nәrselerge jýre qaraydy. Sharighatqa moyyndaymyz dese de, búl kýnge sheyin sharighatty tandap neke, talaq, sirat, zeket siyaqtylardy ornyna keltirip otyrghan jeri joq. Jaumen alystan kýn tusa, neshe ese kóp bolyp, jenilerin anyq bilip túrsa da, qolgha týskenderin qútqarmaq týgili, tastay qashyp, ózderi jansaugha qylyp tozyp ketedi, osy aitylghandardyng bәri qazaqtyng bas paydasyn, kóp paydasy ýshin qúrban qylmaytyndyghyn, últyn anyq sýimeytindigin, sýise de janyn qimaytyndyghyn, kóp kógersin demeytindigin kórsetedi.

Qazaq qatargha kirip júrt bolsyn degen kisi tәrbiyening jolynan airylmasqa kerek. Áueli qazaqqa ózining kim ekenin, adamshylyq qúqyghyn bildiruge onan song Otanyn tanytyp, jaqsy kórgizuge, sonan song dýniyedegi barlyq adam balasy bauyr ekenin bildirip, kópshil adamdy sýigish qylugha tyrysu kerek. Últshyldyq kisishildikti aiyra bilmegen, bas paydasynan iyip iske asyrmaghan, mәdeniyetten jyraq jatqan qazaq sekildi júrtty salghannan kópshil qylam demey, әueli últshyl qylu kerek. Qysqasy: últshyldardyng maqsaty әrbir últtargha mәdeniyetin kirgizip, baqyt tanynyng atauyna sebepshi bolmaq. Mәdeniyet kýsheygen song ózderi-aq kisishildik pikirin tauyp alady. Últshyldar әr júrtty shiyelenistirip, qyrlystyru, óz últy ýshin basqalardy qúrban qylu degen oidan jyraq.

Últshyldar is jýzinde kisishilerding pikirine qarsy kelmeydi, tútynghan joldaryn júrtty kisishildikke basqyshtap jetkizu dep oilaydy. Últshyldar tәrbiyening erejesin kóz aldynan ketirmeydi. Ýiretu sekildi ghyp qazaq arasyna adamshyldyq pikirin tanytugha últshyldardyng eshbir qarsylyghy joq. Biraq últshyl bolu qata, adamshylyqqa layyq emes, ilgeri basqyshtaghy júrttardyng tereng pәlsafasyn qazaqqa qazir kirgizemin deushilerge qarsy bolady. Jas balagha dýniyedegi lәzzat: nәrselerding bәrin dayyndap, jasap qoyghan dastarhannan payda joq. Eng paydaly nәrse - anasynyng sýti.

«Abay» jurnaly №2, 1918 jyl

«Qazaq alimanaghy» jurnalynda jariyalandy