كوزى قاراقتى قالىڭ وقىرماننىڭ نازارىن ءوزىنىڭ ينتەللەكتۋالدى دەڭگەيىمەن اۋدارتقان «قازاق الماناعى» جۋرنالىنىڭ كەزەكتى سانى جارىق كوردى. قازاق ميسسياسىن ارقالاعان «قازاق الماناعىنىڭ» بۇل سانى دا تۇشىمدى دۇنيەلەرگە تولى ەكەن. جۋرنالعا قولى جەتپەيتىن جۇرت وندا جارىق كورگەن قازاق ساياساتى مەن قازاق يدەياسىن www.abai.kz سايتى ارقىلى وقي الاتىن ءداستۇر قالىپتاسقان. سونىڭ ءۇشىن الماناحتىڭ سوڭعى جاريالانىمىندا جارىق كورگەن قازاق ديسسيدەنتى ماحمەت قۇلماعامبەتوۆتىڭ سۇحباتىن ابايشىل جۇرتقا ۇسىنىپ وتىرمىز. قازاق ويى مەن ءسوزىن تۇزەۋدى ماقسات ەتكەن جۋرنالدىڭ قازاق ديسسيدەنتىنە كوڭىل ءبولۋى قۇبا-قۇپ! باسىلىمنىڭ باس رەداكتورى ەرەنعايىپ قۋاتايۇلىنىڭ ايتۋىنشا الماناح الداعى كۇندەرى كسرو-نىڭ قاساڭ جۇيەسىن تارك ەتكەن قازاق ديسسيدەنتتەرى قاقىندا وي قوزعايتىن بولادى.

 

 

كەڭەستىك جۇيەنىڭ ىدىراپ، بۇگىنگى تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ جەكە شاڭىراق كوتەرۋىنە سول كەزدەگى يدەولوگياعا قارسى كۇرەسكەن ديسسيدەنتتەردىڭ قوسقان ءرولى ەرەكشە. ساياسي قىسىمعا قاراماستان شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، قاتاڭ جۇيە مەن قاساڭ يدەولوگياعا تايسالماي قارسى شىعۋ - اسقان ەرلىك. ءتىپتى ايماقتا دەموكراتيانىڭ ورناۋىنا وسىنداي قايراتكەرلەردىڭ قىزمەتى ازا زور بولعانىن اتاپ ءوتۋىمىز ءلازىم.

كوزى قاراقتى قالىڭ وقىرماننىڭ نازارىن ءوزىنىڭ ينتەللەكتۋالدى دەڭگەيىمەن اۋدارتقان «قازاق الماناعى» جۋرنالىنىڭ كەزەكتى سانى جارىق كوردى. قازاق ميسسياسىن ارقالاعان «قازاق الماناعىنىڭ» بۇل سانى دا تۇشىمدى دۇنيەلەرگە تولى ەكەن. جۋرنالعا قولى جەتپەيتىن جۇرت وندا جارىق كورگەن قازاق ساياساتى مەن قازاق يدەياسىن www.abai.kz سايتى ارقىلى وقي الاتىن ءداستۇر قالىپتاسقان. سونىڭ ءۇشىن الماناحتىڭ سوڭعى جاريالانىمىندا جارىق كورگەن قازاق ديسسيدەنتى ماحمەت قۇلماعامبەتوۆتىڭ سۇحباتىن ابايشىل جۇرتقا ۇسىنىپ وتىرمىز. قازاق ويى مەن ءسوزىن تۇزەۋدى ماقسات ەتكەن جۋرنالدىڭ قازاق ديسسيدەنتىنە كوڭىل ءبولۋى قۇبا-قۇپ! باسىلىمنىڭ باس رەداكتورى ەرەنعايىپ قۋاتايۇلىنىڭ ايتۋىنشا الماناح الداعى كۇندەرى كسرو-نىڭ قاساڭ جۇيەسىن تارك ەتكەن قازاق ديسسيدەنتتەرى قاقىندا وي قوزعايتىن بولادى.

 

 

كەڭەستىك جۇيەنىڭ ىدىراپ، بۇگىنگى تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ جەكە شاڭىراق كوتەرۋىنە سول كەزدەگى يدەولوگياعا قارسى كۇرەسكەن ديسسيدەنتتەردىڭ قوسقان ءرولى ەرەكشە. ساياسي قىسىمعا قاراماستان شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، قاتاڭ جۇيە مەن قاساڭ يدەولوگياعا تايسالماي قارسى شىعۋ - اسقان ەرلىك. ءتىپتى ايماقتا دەموكراتيانىڭ ورناۋىنا وسىنداي قايراتكەرلەردىڭ قىزمەتى ازا زور بولعانىن اتاپ ءوتۋىمىز ءلازىم.

بۇگىندەرى الىستا قالعان قاندى يدەولوگيا تۋرالى ەكىنىڭ ءبىرى سىن ايتىپ, جاۋ كەتكەن سوڭ قىلىشىن تاسقا جۇمساۋشىلار قاراسى كوبەيىپ كەلەدى. ارينە بۇل قۋانارلىق جايت... بىراق كەڭەستىك كەزەڭدە، اسىرەسە ونىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان 60-جىلدارى, ساياسي جۇيەگە قارسى شىعۋ كەز كەلگەن ادامنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىس ەكەنى انىق. ويتكەنى, بىرىنشىدەن, ول كەزدە يدەولوگيانىڭ كەمشىلىگى مەن قاتەرلىگىن كورە ءبىلۋ ءۇشىن دە ەرەكشە ءبىلىم, تۇيسىك جانە دارىن قاجەت-اق. ەكىنشىدەن, كورە بىلگەن، تاني تۇسكەن قاۋىپتى اشىق ايتۋ, كۇرەسۋ ءۇشىن دە جۇرەك جۇتقان باتىلدىق كەرەك ەدى. سوندىقتان كوممۋنيزم قۇرساۋىندا قالعان ەلدەردەن مۇنداي قاراعايعا قارسى بىتكەن بۇتاق سىندى سانالى جانداردىڭ باس كوتەرۋى ەكىتالاي بولاتىن.

بۇل كۇندەرى كسرو ديسسيدەنتتەرءى تۋرالى زەرتتەۋلەردە اسپان استىن جاۋلاعان كەڭەس وداعىندا يدەولوگياعا قارسى شىققان نەبارى ءجۇز شاقتى قايراتكەردىڭ عانا ەسىمى ايتىلىپ ءجۇر. بۇل تىزىمدە تۇركءى تىلدەس حالىقتاردىڭ ىشىنەن شىققان قىرىم تاتارى مۇستافا ابدىجەمىل قىرىموعلىنىڭ اتى اتالۋدا. ال ورتا ازيادان بىردە-ءبىر قايراتكەردىڭ ەسىمى جوق. ال ءبىز اڭگىمە ەتكەلى وتىرعان جانە كسرو-دان شىققان ديسسيدەنتتەر تۋرالى زەرتتەۋلەردەن قالىس قالعان قازاق - ورتاازيالىق ديسسيدەنتتەردىڭ ەڭ كورنەكتىسى. سەبەبى ماحمەت يبادوللاۇلى قۇلماعامبەتوۆ سوڭىنا مول مۇرا قالدىرىپ كەتتى. قۇلماعامبەتوۆ جايىندا، ءوز ماقالالارىنان باسقا، دەرەكتەر كوپتەگەن ەۋروپالىق گازەتتەر مەن جۋرنالداردا ورىس، فرانتسۋز، اعىلشىن تىلدەرىندە جارىق كوردى...

ماحمەت يبادوللاۇلى قۇلماعامبەتوۆ قوستاناي وبلىسىنىڭ مەڭدىقارا اۋدانىندا 1930 جىلدىڭ 20 شىلدەسىندە دۇنيەگە كەلگەن. قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءوز ماماندىعى بويىنشا ءدارىس بەرگەن. ەڭبەك جولىن تۇركىمەن سسر-ءنىڭ چاردجوۋ قالاسىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتا فيلوسوفيا پانىنەن ساباق بەرۋدەن باستايدى. جاسىنان العىر، زەرەك، سانالى ماحمەت ءومىردە بولىپ جاتقان وقيعالارعا ءار كەز سىن كوزبەن قارايدى. ءتىپتى سوۆەتتىك «شىندىقتىڭ» فيلوسوفيا مەن ساياسي ەكونوميكانىڭ كەيبىر تەوريالىق جاعدايلارىنا سايكەس كەلمەيتىنءىن ءوز ساباقتارىندا اشىق ايتىپ تا جۇرەدى. وسىدان سوڭ كۇلماعامبەتوۆتءى ساياسي نەگىزدە قۋدالاۋ باستالادى. جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قيتۇرقى ايتىس-تارتىسىنا جانى توزبەگەن ول چاردجوۋدان «ءوز ەركىمەن» كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. سودان كەيىن ونى تاعدىر قىرعىز سسر-ءنىڭ استاناسى فرۋنزە قالاسىنا جونەلتەدى. قازىرگى بىشكەكتەگى مەديتسينالىق ينستيتۋتقا فيلوسوفيا پانىنەن وقىتۋشى بولىپ ورنالاسادى. سوڭىنا ەرگەن قوڭىراۋدىڭ سالدارىنان ماحمەت يبادوللاۇلى مۇندا دا قۋدالاۋعا ۇشىرايدى. سونىمەن 1962 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا كگب-نىڭ قوستاناي وبلىستىق باسقارماسى قۇلماعامبەتوۆتءى قىلمىستىق كودەكستءىڭ 56-بابى 1-تارماعىمەن جاۋاپقا تارتىپ, 7 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرادى. وسىلاي كەڭەس وكىمەتىنە قارسى پىكىرى ءۇشىن، وزگەشە ويى ءۇشىن ماحمەت ءوءمىرىنىڭ جەتى جىلى موردوۆياداعى ساياسي تۇتقىندار لاگەرىندە ءوتەدى. جازا وسىمەن بىتپەپتى. ودان كەيىن كومي اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىندا جانە حاركوۆتە ەڭ اۋىر قارا جۇمىستارعا جەگىلەءدى. اباقتىدان شىعىپ، ارا-تۇرا الماتىعا دا كەلىپ تۇرعان. الايدا ستاليندىك جۇيە سالتانات قۇرعان ەلدە ءومىر ءسۇرۋ اسا قاۋىپتى ەكەنىن سەزگەن، ءتىپتى وعان جانى توزبەيتىن ماحمەت قۇلماعامبەتوۆ 1979 جىلدىڭ اياعىندا ءبىرجولاتا شەتەل اسىپ كەتەدى. ول كەزدە كسرو ازاماتتارىنىڭ شەتەلگە وڭايلىقپەن شىعا المايتىنى بەلگىلى. قۇلماعامبەتوۆ ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن حاركوۆتە سانالى تۇردە ەۆرەي ايەلگە ءۇيلەنگەن. كەشىكپەي وعان يزرايلدەن شاقىرتۋ كەلەدى. «ايەلى» مەن ونىڭ كارى شەشەسىن ەرتىپ، ماحمەت يزرايلگە جول تارتادى. شەكارا اسقان سوڭ قۇلماعامبەتوۆ ۆەنا قالاسىندا قالىپ قويادى. ودان ارى گەرمانياعا ءوتىپ كەتكەن. ميۋنحەندە ورنالاسقان «ازاتتىق» راديوسىندا 15 جىلدان اسا ۋاقىت جۇمىس ىستەپ، 1995 جىلى زەينەتكەرلىككە شىعادى. قازاقتان شىققان كورنەكتى ديسسيدەنت ماحمەت قۇلماعامبەتوۆ 2008 جىلى 11 قاراشا كۇنى ميۋنحەن قالاسىندا كوز جۇمدى.

ءوزىم ول كىسىمەن ەتەنە جاقىن ارالاستىم. «ازاتتىق» راديوسىندا 1988 جىلدان 1995 جىلعا دەيىن بىرگە جۇمىس ىستەدىم. مۇنىڭ سوڭعى بەس جىلىندا ەكەۋمىز ءبىر بولمەدە وتىردىق. ءتىپتى اعا-باۋىر بولىپ كەتتىك. شىنىن ايتۋ كەرەك، اردا تۋعان اسىل ازاماتتىڭ قادىرىن ءتىرى كەزىندە كوپ پەندە بىلگەن جوق. ءوزىم جاقىن ارالاسقان سوڭ ماحمەت اعانىڭ ءومىربايانىنا، شىعارماشىلىعىنا قاتىستى دەرەكتەردى جيناپ ءجۇردىم. ونىڭ ورىس تىلىندە جازعان ماقالالارى مەن «ازاتتىق» راديوسىنان قالىڭ تىڭدارماندارعا جەتىپ جاتقان قازاق تىلىندەگى ءجۇز شاقتى ماقالاسىن وزىنەن جانە قايتىس بولعاننان كەيىن ميۋنحەن قالاسىندا تۇراتىن قازاق ازاماتى ءاليحان جانالتاي ارقىلى زايىبىنان سۇراتىپ الدىم...

ماحمەت قۇلماعامبەتوۆءتى ءوز باسىم حح عاسىرداعى قازاق حالقىنىڭ بەتكە ۇستار باتىرى دەپ سانايمىن. ەءلى ءۇشىن سانالى ءومىرىن ۇلتىنىڭ ازاتتىعىنا ارناعان زيالى ازاماتتى ءدارىپتەپ ءوز ەلىنە جانە وزگەگە تانىتۋ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ باستى پارىزى دەپ بىلەمىن. ءسوز جوق، ماحمەت اعا ءوزىنىڭ قايسارلىعىمەن قاتار ۇشان-تەڭىز ءبىلىمى ارقىلى جات ەلدە قازاقتىڭ ينتەللەكتۋالدى وي-ءورىسىنىڭ بيىك ەكەنىن تانىتىپ كەتتى. ءسوز سوڭىندا كوپ قازاق بىلە بەرمەيتىن تاعدىرى قىم-قيعاش وقيعالارعا تولى، كوپكە ۇقسامايتىن دارا قازاق ديسسيدەنتى ماحمەت يبادوللاۇلىنان العان سۇحباتتى «قازاق الماناعىنىڭ» ويلى وقىرماندارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم. سۇحبات 2004 جىلى 24 مامىر كۇنى ماقاڭنىڭ ميۋنحەندەگى ۇيىندە الىنعان. 6 جىل بۇرىن تاسپاعا تۇسسە دە بۇل سۇحبات ءالى ەش باسىلىمدا جارىق كورگەن جوق.

 

ابدىۋاقاپ قارا، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

 

 

- قۇرمەتتى ماحمەت اعا، ءوزىڭىز جانە تۋعان جەرىڭءىز تۋرالى قىسقاشا مالىمەت ايتا وتىرساڭىز؟

 

- ەلىم - قوستاناي. ول جەردەن الماتىعا اشارشىلىق جىلدارى كەلدىك. قوستانايدا بۇكىل اۋىل اشتان قىرىلىپ جاتتى. سول كەزدە اكەمنىڭ ءابدۋالي ەسماعامبەتوۆ دەگەن زاڭگەر تۋىسقانى الماتىدا قىزمەت ەتۋشى ەدى. سول كىسى اكەمە حات جازادى دا «ءۇي ىشتەرىڭمەن كوشىپ كەلىڭدەر، بۇل جەردە جۇمىس تابىلادى» دەيدى. ءسويتىپ 1937 جىلى الماتىعا كوشىپ كەلدىك. وسىلايشا اشتىقتان امان قالدىق.

- دەگەنمەن ەلمەن بايلانىستارىڭىز ۇزىلمەگەن شىعار؟

 

- اكەم ءتىرى كەزىندە سوعىستىڭ الدىندا، 1937-39 جىلدارى ەلگە بارىپ تۇراتىنبىز. ول كىسى تەمىر جولشى بولاتىن. جۇمىسىنان جىل سايىن وتباسىمىزعا پويىزعا تەگىن بيلەت بەرەتىن.

- اتاڭىز جانە تۋىسقانىڭىز كىمدەر ەدى؟

 

- اتالارىم قۇلماعامبەت، نۇرماعامبەت، ەسماعامبەت اتتى ءۇش اعايىندى كىسىلەر ەدى. قۇلماعامبەت - مەنىڭ اتام. اكەم اتى - يبادوللا. مەن جانە قابدىراش دەگەن اعام، اكە-شەشەم تورتەۋىمىز الماتىعا كوشىپ كەلگەمىز. الماتىدا بىزگە تۇراتىن جاي بەردى. وسى كۇنى ايەلىم - ناتاشاعا ايتسام سەنبەيدى، 4 كىسى 6 شارشى مەتر جەردە تۇردىق. شاماسى 5-6 جىلدان سوڭ 12 شارشى مەتر جەر تاۋىپ الدىق. ودان كەيىن 8 جىلداي ۋاقىت وتكەن سوڭ 17 شارشى مەترلىك جاي الدىق.

- مەكتەپتى قايدان وقىدىڭىز؟

 

- مەكتەپتى الماتىدان وقىدىم. №22 قازاق مەكتەبى دەپ اتالاتىن. 1937 جىلى ما، الدە 1939 جىل ما، مەنى مەكتەپكە اپاردى. بىراق مەن وقىمادىم. تەنتەك بولدىم. كەلەسى جىلى قايتا مەكتەپكە بارىپ، ءبىرىنشى كلاستى ءبىتىردىم دەپ وتىرىك ايتتىم. ءسويتىپ مەنى ەكىنشى كلاسقا جازىپ قويدى. مەن بەسىنشىنى بىتىرگەندە سوعىس باستالدى. التىنشى كلاسقا بارمادىم. نان ءۇشىن جۇمىس ىستەۋ كەرەك بولدى. بۇل 1942 جىل بولاتىن. سەنبەسسىزدەر، ول كەزدە 12 جاستا ەدىم. تەمىر جول ۋچيليششەسى دەگەن ءبىر مەكتەپ بولعان. ونىڭ اتى وقۋ ورىننىڭ اتاۋى سياقتى بولعانىمەن ءىس جۇزىندە جۇمىس ىستەيتىن جەر ەدى. سوعان باردىم. 400 گرامم قارا ناننىڭ ورنىنا، 700 گرامم الاتىن بولدىم. سونىمەن ەكى جىل سوندا جۇمىس ىستەدىم. كەيىن ونى تاستادىم. سودان ءبىر كۇنى كورشى تۇراتىن قىز جاقىن ماڭدا ءبىر ينتەرنات بارىن ايتتى. «تاماعى، كيىمى بار، ءارى مەكتەپتە وقيسىڭ» دەدى. ول جەرگە بارىپ، 6 سىنىپتان باستاپ ساباعىمدى جالعاستىردىم. الايدا قازاق مەكتەبىنەن «بۇزاقىسىڭ» دەپ مەنى شىعارىپ تاستادى.

- قالايشا؟

 

- ول بىلاي بولدى. سوعىستان كەيىن مەكتەپكە وقىماعان جاسى ۇلكەن بالالار كەلە باستادى. ولاردى قابىلدادى. ولار كەلگەن سوڭ جاسى كىشى بالالاردى سابايتىن بولدى. مەن اراشا ءتۇسىپ، كىشكەنە بالالاردى قورعاپ، بىرەۋىمەن توبەلەسەم، ەكىنشىسىمەن توبەلەسەم... ءسويتىپ جۇرگەندە مەنى مەكتەپتەن شىعارىپ تاستادى. سوسىن قايدا بارامىن؟ اقىرى الماتىدان 98 شاقىرىم جەردە كالينين اتىنداعى كولحوز بار ەكەن. سوندا كەلدىم. سول جەردە ينتەرناتتا وقۋىمدى جالعاستىردىم. پايداسى نە، ەشتەڭە وقىمايمىن. ال مۇعالىم سۇراسا، تاقىلداپ تۇرىپ جاۋاپ بەرەمىن دە «5» الامىن. سوسىن ويلادىم: «بۇل جەردىڭ بەرەتىن ءبىلىمى جوق». مۇعالىم تاڭەرتەڭ شاشى ۇيپا-تۇيپا، بەتىن دە جۋماي كەلەدى. وسىدان سوڭ ويلانىپ، ۇيگە بارايىن، ورىس مەكتەبىن كورەيىن دەگەن شەشىمگە كەلدىم. الماتىنىڭ №27 ورىس ورتا مەكتەبىنە باردىم. پارتاعا وتىرعىزدى. بىراق مۇندا وقي المايتىنىمدى ءبىلدىم. سوسىن ءبىرىنشى الماتىداعى كەشكى مەكتەپكە باردىم. ول جۇمىسشى جاستاردىڭ كەشكى مەكتەبى دەپ اتالادى. زاۋىتقا ۇيرەنۋشى توكار بولىپ جۇمىسقا ورنالاستىم. كۇندىز جۇمىس ىستەپ، كەشكىسىن مەكتەپكە بارامىن. وسىلايشا 10 سىنىپتى ورىسشا ءبىتىردىم. سوسىن ۋنيۆەرسيتەتكە دايىندىق رەتىندە كىتاپتار الىپ وقىپ ءجۇردىم. فيلوسوفيانى ۇناتتىم. ەل قاتارلى ماركسيزم مەن لەنينيزمدى ءسۇيسىنىپ، قاتىرىپ وقىدىم.

- ءسويتىپ ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇستىڭىز.

 

- ءيا، الماتىدا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇستىم. كۇنىنە بەس جارىم ساعاتتى ۇيقىعا, قالعانىن وقۋعا جۇمسادىم. تۇنگى ءۇش جارىمدا جاتامىن. كۇندەلىكتى ەرەجەم وسى. ءسويتىپ بەستىكپەن وقىپ ءجۇردىم. تەك سوڭىندا ءبۇلدىرىپ الدىم. اسكەري كافەدرا بار عوي، سودان ءتورت، تاعى ءبىر ساباقتان ءتورت الدىم.

- ۋنيۆەرسيتەتتە سىزبەن بىرگە وقىعانداردان كىمدەردءى ەسكە تۇسىرە الاسىز؟

 

- مەن ءانۋار الىمجانوۆپەن بىرگە وقىدىم. ەسىمدە قالعانى، ول سءتاليننىڭ ولگەنىنە قاتتى قايعىردى. ستالين ولگەن 1953 جىلى ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا ۇلكەن جينالىس بولدى. سوندا ءالىمجانوۆتىڭ ەكى كوزىنە جاس الىپ تۇرىپ ولەڭ وقىعانى ەسىمدە. ءوزىم ءستاليننىڭ ولگەنىنە قايعىرمادىم، بىراق ونىڭ ولگەنىن ايادىم. ول كەزدە كۇشتى ۇگىت ناسيحات سالدارىنان ستالين تۋرالى مىناداي مازمۇندا ولەڭدەر وقىلاتىن: «بۇكىل سوۆەت وداعى ۇيىقتاپ جاتىر. قورىلداپ جاتىر. بارلىق ءۇيدىڭ شامدارى سونگەن. تەك قانا ماسكەۋدە، ءستاليننىڭ تەرەزەسىندە جارىق جانىپ تۇر. سەبەبى ستالين - ءبىزدىڭ باقىتىمىز. ءبىز ءۇشىن قايعىرىپ، قام جەپ وتىر». تۋرا وسىنداي تاربيە العان ەدىك. اكەڭ ولسە ءولسىن, ستالين ولمەسىن دەيتىن ەدىك.

- سونىمەن ۋنيۆەرسيتەتتى قاي جىلى ءبىتىردىڭىز؟

 

- 1954 جىلى ءبىتىردىم. 1955-57 جىلدارى تۇركمەنستاندا ساباق بەردىم. وندا بەدەلىم بولدى. تۇركمەنستاندا چاردجوۋ قالاسىندا مۇعالىم بولىپ تۇرعاندا جىل سايىن ءبىزدى اشعابادقا جيناپ تۇراتىن. قوعام عىلىمدارىنىڭ ماماندارىنا ارنالعان ءماجىلىس وتەتىن. وعان ءبىز ارنايى شاقىرۋمەن باراتىنبىز. ءبىر جولى تۇركمەنستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى باباەۆ شىعىپ سويلەدى. ياعني، تۇركمەنستاننىڭ باسشىسى.  مەن ماجىلىستە وتىرمىن، ول ءبىر اۋىز سويلەيدى، ودان كەيىن ەكىنشىسى سويلەيدى. ءسويتىپ ادامدار سويلەپ جاتتى. ءبىر كەزدە مەن دە قول كوتەرىپ ءسوز الدىم دا: «مىنەكي جولداستار، ەستىپ وتىرسىزدار، جىل سايىن ماسكەۋدە فيلوسوفيا، ساياسي ەكونوميكا تۋرالى كىتاپتار شىعىپ تۇرادى. الايدا ولاردى تۇركمەن تىلىنە اۋدارىپ بولعانشا 3-4 جىل ۋاقىت وتەدى. بۇل ۋاقىت ىشىندە ول كىتاپتار ەسكىرىپ قالادى. سوندىقتان ءبىر تۇجىرىمعا كەلۋ كەرەك. يا اۋدارۋدى تەزدەتۋ كەرەك، نە بولماسا، ورىس تىلىندە قالدىرۋ قاجەت. سوندىقتان فيلوسوفيادان، ساياسي ەكونوميكادان ورىس تىلىندە ساباق بەرىلسە دۇرىس بولار ەدى» دەدىم. سوندا ماجىلىسكە توراعالىق جاساپ وتىرعان الگى باباەۆ: «ءسىز تۇركمەن ءتىلىن بىلەسىز بە؟» دەدى. مەن: «بىلەمىن، بىراق ناشار بىلەمىن» دەدىم. «ولاي بولسا، ءسىزدىڭ ۇسىنىسىڭىزدىڭ سەبەبى سوندا جاتىر ەكەن عوي» دەپ جاۋاپ بەردى ول. مەن وعان تەسىلە قاراپ تۇرىپ: «مەن سىزدەن سۇراپ تۇرعان جوقپىن. ماجىلىسكە جينالعان مۇعالىمدەردەن سۇراپ تۇرمىن. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز ماعان قاجەت ەمەس» دەدىم. سول كەزدە بىزبەن بىرگە كەلگەن ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورى، ورتالىق كوميتەتتىڭ بۇرىنعى باستىعى باسىن شايقادى. كەيىن 1980 جىلى ميۋنحەندە امەريكالىقتاردى تاڭعالدىرعان وقيعا وسى بولدى. باباەۆقا قارسى شىعۋىم ولارعا بەينە ءبىر قۇدايعا قارسى شىققانداي بولىپ كورىنگەن سياقتى.

- وسى وقيعادان كەيىن قۋدالانا باستادىڭىز با؟

 

- جوق، بۇل وقيعادان سوڭ باباەۆ ماعان بىردەن تيمەدى. بىراق ەكى جىلدان كەيىن بارىپ شىعارىپ جىبەردى. مۇمكىن باباەۆتىڭ ءوزى تالاپ ەتكەن شىعار. «بۇل كىم؟ قايدان شىققان تەنتەك؟» دەپ. قايتا مەنى دەرەۋ شىعارىپ تاستاماعان. مەن ورتالىق كوميتەتتىڭ اسحاناسىندا مۇعالىمدەرمەن وتىرمىن. تاماقتارى سونداي تاماشا، ءارى ارزان. «وسىنداي اسحانانى نەگە ستۋدەنتتەرگە سالىپ بەرمەيدى؟» دەيمىن تاعى دا. سوسىن تاعى ءبىر بايقاعانىم، ورتالىق كوميتەت اۋلاسىندا دۇكەن بار. ءبارى ارزان. قالاداعىداي ەمەس، ارنايى باعامەن ساتىلادى. كەيىن ەستىگەنىم، 1929 جىلعى باعامەن بىردەي ەكەن. ادەيى وزدەرىنە جەڭىلدىك جاساپ العان عوي.

 

- باباەۆ ءسىزدى شىعارىپ جىبەرگەننەن كەيىن قايدا كەتتىڭىز؟

 

- ودان كەيىن، ياعني، 1957 جىلى باباەۆپەن تەكە-تىرەستەن كەيىن مۇعالىم بولىپ قازىر بىشكەك دەپ اتالىپ جۇرگەن قىرعىز استاناسى فرۋنزەگە كەلدىم. ول ءبىر قىزىق كەزەڭدەر ەدى. پوليتەحنيكالىق ينستيتۋت ستۋدەنتتەرى مەنى قاتتى جاقسى كوردى. ساباقتان سوڭ ۇيگە دەيىن شىعارىپ سالاتىن. تاۋسىلمايتىن ساۋالدار قويادى. مەن سولارعا جاۋاپ بەرۋمەن ۋاقىتىم وتەتىن. سول جەردە تەحنيكالىق ينستيتۋتتا قىزىق ۋاقيعا بولدى. مۇعالىم ماركس، لەنين تۋرالى ايتسا، ستۋدەنتتەر وعان كەرىسىنشە قارسى پىكىر ايتادى. دالەلدەر كەلتىرىپ كونبەيدى. سوسىن ساياسي ەكونوميكا مۇعالىمى پارتبيۋروعا بارادى. «ستۋدەنتتەر مۇنداي تۇسىنىكتەردى قايدان العان؟ ونى كىم ۇيرەتىپ ءجۇر؟» دەيدى. ىزدەستىرە باستايدى. ونى مەن دە سەزدىم. ارىز بەرىپ جۇمىستان شىقتىم. ەڭبەك كىتاپشامدى الىپ كەلە جاتسام، وقۋ ءىسىنىڭ پرورەكتورى، پروفەسسور سايانكا دەگەن كىسى كەزدەسىپ: «دۇرىس ىستەدىڭىز، قۇجاتتارىڭىزدى الىپ بارا جاتقانىڭىز دۇرىس بولدى. سەبەبى، قالالىق پارتيا كوميتەتىنەن نۇسقاۋ كەلدى. ءسىزدىڭ ماسەلەڭىزدى انىقتاپ، شارا قولدانۋ جونىندە. وسىدان سوڭ قولىڭىزعا تيگەن قۇجاتپەن (ماقاڭنىڭ ايتۋىنشا ول قۇجات «قاسقىر بيلەتى» دەپ اتالادى ەكەن - ا.ق) ەشقايدا جۇمىسقا قابىلدانا المايتىن ەدىڭىز» دەدى. بۇل 1958 جىل بولاتىن.

- سودان قايدا باردىڭىز?

 

- مەنىڭ ىستەگەن جامان ىستەرىم ەسەپسىز عوي! مۇعالىمدىكتى تاستاپ، الماتىعا باردىم. الماتىدا تاعى قۇقىق جانە فيلوسوفيا ينستيتۋتىندا ءۇش اي قىزمەت ەتتىم. جولداستارىم مەنى كىرگىزىپ جىبەردى. ءبىر ورىن ۋاقىتشا بوس تۇر ەكەن. ءۇش ايعا جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى. ءۇش اي تاماق كەرەك قوي. سول اكادەميادان ءۇش ايدان كەيىن شىعىپ، ماسكەۋگە باردىم.

- نەگە ماسكەۋگە باردىڭىز؟

 

- ول كەزدە ورازاق ماسكەۋدە ەدى. ياعني، دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن جازۋعا بارعان. ونىڭ ستيپەندياسىنا بىرىگىپ كۇن كوردىك.

 

- ول كەيىن قازاقستاننىڭ اتاقتى انتروپولوگى بولعان ورازاق سماعۇلوۆ قوي. ول كىسىمەن تۋىستىعىڭىز بار ما ەدى؟

 

- ءيا سول. مەنىڭ ەستۋىمشە، ونىڭ اكەسى مەن مەنىڭ شەشەم جەتىم قالعاندا ورازاقتىڭ اتاسى اسىراپ العان ەكەن...

مەن ماسكەۋدە ءبىر جىلداي بولدىم. ودان ورىستىڭ قالاسى كوستروما دەگەن جەرگە باردىم. سوندا گەولوگتار توبىنا قوسىلىپ كەتتىم. ءبىر ماۋسىمدىق جۇمىستا بولدىم. قىستا جۇمىس ىستەمەيدى. ودان كەيىن لەنينگرادقا كەتتىم. سول قالادا قىزىق كەزدەسۋلەر وتكىزدىم. ول كەزدە لەنينگرادتا، قازىرگى پەتەربۋرگتە دانييل گرانين دەگەن اتاقتى جازۋشىنى ىزدەپ ۇيىنەن تاۋىپ الدىم. ەكەۋىمىز اڭگىمەلەسىپ ۇزاق وتىردىق. ايەلى سىعالايدى دا كەتىپ قالادى. مەنىڭ جات ادام ەكەنىمدى كورەدى دە كەتىپ قالدى. ءسويتىپ ول اڭگىمەمىزگە ارالاسپادى. سوندا الگى جازۋشىعا مۇعالىم بولىپ ىستەگەنىم تۋرالى، جۇمىستان شىققانىم جايىندا، باتىسقا كەتەتىن ويىم بارىن ايتتىم. ماقۇلدادى: «نە دەيمىن، ءسىزدىڭ جاعدايىڭىزدى تۇسىنەم. وسى جول دۇرىس بولار» دەدى. وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن، كەڭەس وداعى كۇيرەگەننەن كەيىن الگى جازۋشى ميۋنحەن قالاسىنا كەلگەندە مەن ول كىسىگە ازىلدەپ: «ءسىز مەنى كەزىندە ون جىلعا ايداتىپ جىبەرگەنسىز» دەدىم كۇتپەگەن جەردەن. ول تاڭعالىپ: «قالايشا؟» دەپ سۇرادى. مەن ۇيىندە بولعانىمدى ايتتىم. ونى ول ۇمىتىپ قالىپتى. اتاقتى جازۋشى كوپ ادامدارمەن جولىعادى عوي قايسىبىرى ەسىندە قالسىن. ءوزى دە ساسىپ قالدى...

لەنينگرادتا تۇرعانىمدا تالاي ادامدارمەن سويلەستىم. پارتيا قىزمەتكەرلەرىمەن دە تىلدەستىم. يليا ەرەنبۋرگ دەگەن ءجويت جازۋشىسى بار ەدى. سونىمەن جولىعىپ سويلەسەيىن دەگەن ماقساتىم بار ەدى. بىراق ول ويىم ىسكە اسپادى.

 

- سءىز ول جازۋشىمەن نە تۋرالى سويلەسپەكشى بولىپ ەدىڭىز؟

 

- ونىمەن كەزدەسىپ، شەتەلگە قاشۋ تۋرالى ويىمنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن انىقتاپ الۋ ەدى. الايدا وعان جولىعا المادىم. گرانيننەن بۇرىن بوريس پاستەرناك دەگەن اتاقتى اقىنمەن كەزدەسۋدى ويلاعان ەدىم. قازىر ونىڭ قايتىس بولعانىنا كوپ جىل بولدى، شاماسى 30 جىل بولعان شىعار. سونىڭ ءۇيىن ىزدەپ تاپتىم. ونىمەن دە ۇزاق اڭگىمەلەستىم. سونىمەن اتاقتى جازۋشىلاردىڭ ىشىنەن وسى ەكەۋىمەن عانا اڭگىمە دۇكەن قۇرا الدىم. ەگەر شىڭعىس ايتماتوۆپەن كەزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەندە، ونىمەن دە اڭگىمەلەسەر ەدىم. مەنىڭ ولارمەن كەزدەسۋدەگى ماقساتىم - سوۆەت جۇيەسىنە دەگەن قارسىلىعىمدى ايتۋ، ياعني، قاتەلەسىپ-قاتەلەسپەگەنىمدى اقىلداسۋ ەدى. الايدا ەكەۋى دە مەنى اشىق قولدادى. ولار «ويىڭ دۇرىس!» دەدى. ءوزى بار عوي، سوۆەت يدەولوگياسى دەگەن ونىڭ عىلىمى بويىنشا، اقشا - تاۋار دا، جۇمىسشى كۇشى - تاۋار ەمەس. ال سوندا قالايشا تاۋار ەمەس نارسە تاۋارعا اۋىسادى؟ سوۆەت عىلىمى بويىنشا، ول سولاي. ال ونى مەن تۇسىنبەيمىن. مۇنى زەرتتەي بەرسەم، بىرنەشە كىتاپ بولىپ شىعادى.

- لەنينگرادتان كەيىن قايدا كەتتىڭىز؟

 

- ودان كەيىن قوستانايدا قارا جۇمىستار ىستەدىم. ويتكەنى، ماركسيزم، لەنينيزم فيلوسوفياسىنان، ياعني، ديالەكتيكالىق جانە تاريحي ماتەرياليزم دەگەن پاننەن ساباق بەرىپ ءجۇرىپ، ءبىزدىڭ ايتىپ جۇرگەن ساباعىمىز، شىلعي وتىرىك، تەك قانا الداۋ، حالىقتى اقىماق قىلۋ امالى ەكەنىنە انىق كوزىم جەتتى. وسىدان سوڭ مەن مۇعالىمدىكتى تاستادىم دا، فابريكالاردىڭ بىرىنە قارا جۇمىسشى بولىپ ورنالاستىم. رۋدنىي قالاسىندا مونتەر بولىپ ءجۇردىم. بولاتتىڭ رۋداسىن تاسيتىن ەلەكترو پويىزدا جۇمىس ىستەدىم. جالاقى جاقسى بولدى. وندا ءبىر جىلداي بولدىم شاماسى. ەڭبەك كىتاپشامدا بار، سونى قاراۋ كەرەك. كەيىن گەرمانيادا جۇرگەندە ونى كگب اگەنتتەرى قولعا تۇسىرگىسى كەلدى. امەريكالىقتارعا دەر كەزىندە ەسكەرتتىم. الگى اگەنت باقىلاۋعا الىندى. سول نەمىستىڭ ماقساتى مەن تۋرالى مالىمەت جيناۋ بولىپتى. مەنىڭ ەڭبەك كىتاپشامداعى دەرەكتەردىڭ شىن-وتىرىگىن تەكسەرۋ ەكەن. ءبىلدىڭ بە، ءبىر جەردەن وتىرىگىمدى شىعارۋ بولىپ تۇر عوي. سول كىتاپشام ءباسپاسوز بەتتەرىندە دە شىقتى عوي.

مەن گەرمانياعا كەلگەندە ۇلكەن شۋ بولدى. سەبەبى مۇندا مۇناي-گاز سالاسىندا ىستەگەن تۇتقىندار بار-تىن. ول كەزدە كەڭەس وداعى «ءبىز تۇتقىنداردى جۇمىسشى كۇشى رەتىندە پايدالانبايمىز» دەپ سارناپ جاتقان بولاتىن...

مەنىڭ سوڭىما ءتورت جىل بويى كگب ءتۇستى. باقىلاپ ءجۇردى، اقىرى قوستانايدا تۇتقىندادى. سوندا تاققان ايىبى - بىرەۋلەردىڭ ايتۋى بويىنشا، مەن ستالين مەن گيتلەردى تەڭەپپىن. سوۆەت وداعىندا جۇمىسسىزدىق بار دەپپىن. ەڭبەكشىلەردىڭ ەڭبەگىن جەۋ بار دەپپىن. ياعني، كاپيتاليزمگە ءتان قاناۋ بار دەپپىن.

 

- ءسويتىپ باس بوستاندىعىڭىزدان ايرىلدىڭىز با؟

 

- ءيا، قوستانايدا مەن 1962 جىلى قاراشا ايىندا قامالىپ، سودان كەيىن كەلەسى جىلى ناۋرىز-ءساۋىر ايىندا سوتتالىپ كەتتىم. 7 جىل لاگەردە بولدىم. 3 جىل سۇرگىن كوردىم. وسىلايشا ون جىل ارقالاپ، موردوۆيا دەگەن جەرگە ايدالدىم. ول جەر - قاقاپ تۇرعان سۋىق ءسىبىردىڭ ءوزى ەمەس. ول كەزدە ساياسي لاگەرلەردىڭ ورنى ءجيى اۋىسىپ تۇراتىن. ءبىر كەزدەرى ونداي لاگەرلەر قيىر شىعىستاعى ماگاداندا بولۋشى ەدى. ودان كەيىن تەرىستىك دەپ اتالاتىن ۆوركۋتا دەگەن جەرگە اۋىستى.

- سونىمەن ءسىزدى قاي تۇرمەگە جىبەردى?

 

- موردوۆيا تۇرمەسىنە كەلدىم. ونىڭ دۋبروۆلاگ دەگەن تاعى ءبىر باسقا اتى بار. لاگەردە وتىرعاندا ءبىزدىڭ الگى قۋلار جاساندى اراق ىشەدى. ول بىلاي جاسالادى. موبەلدە لاق بولادى عوي، ياعني، سىر. سول سىر كەيدە اعاشتان الىنعان سپيرتپەن قوسىلىپ جاسالادى. كەيدە جەمىس سپيرتىمەن ازىرلەنەدى. ول ىشۋگە جارامايتىن ساپاسىز سپيرت قوي. ونى سىر جاساۋعا جۇمسايدى ەكەن. سول سىر كەلگەندە ءبىزدىڭ قۋلار شەلەككە قۇيىپ الادى دا وعان سۋ قوسادى. ازداپ ۇستىنە تۇز تاستايدى. وسىدان سوڭ كىشكەنە تاقتايمەن ارالاستىرادى. ارالاستىرعاندا شايىرى اعاشقا جابىسادى دا، شەلەكتە لاي سۋ قالادى. ونى ىشكەن ادام كادىمگىدەي ماس بولادى. انا باقىلاۋشىلار بار عوي، ءبىزدى كۇزەتىپ تۇرعان. سولار كەلىپ الگى لاگەردە وتىرعانداردى نە دەيمىز؟

- قىلمىستىلار.

- ءيا، قىلمىستىلار، قىلمىسكەرلەر. قىلمىسكەرسىماقتار عوي ەندى ولار.

 

- تۇتقىندار دەپ ايتۋعا دا بولادى.

- ءيا تۇتقىندار. تۇتقىنداردان سۇراپ لاگەردىڭ كۇزەتشىلەرى دە ىشەدى. بۇگىندە بۇعان سەنۋ، ارينە، قيىن. ءسويتىپ اراق جاسايدى دا ىشەدى. بىراق كەزىندە لاگەردە وتىرعاندار وسىنداي جولمەن اراق جاساپ ىشتەگى شەرىن شىعاراتىن بولعان. ۋ قايناتىپ ىشەتىن. ول جەردە وتىرعاندار تىپتەن نە ىشپەدى دەيسىڭ؟! سول جەردە ىستەپ جۇرگەندە ءبىزدىڭ ءبىر باستىعىمىز، بريگاديرىمىز بولدى. ءبىر بريگادادا 6-7 ادام بولادى. سول ادام نەشە ءتۇرلى نارسەنى ىشەدى-اۋ. الكوگوليك بولعان ادامنىڭ ىشپەيتىنى جوق ەكەن. بەت سۇرتەتىن سۋلار بولادى، ودەكولون، ءيىس سۋلارى دەيمىز بە، سولاردى ىشەدى. الكوگول قوسىلعان مايلار بولسا، سولاردى دا ىشەدى ەكەن. ايتەۋىر ءسپيرتى بار نارسەلەردىڭ بارلىعىن ىشە بەرەدى. بىراق دەنساۋلىعى مىقتى، ولمەيدى.

- اۋىر بولماسا تۇرمەدە وتكەن ءومىرىڭءىز جايلى ايتاسىز با، ماقا?

 

- قاماۋدا وتىرمىن. كۇندە قازاق جىگىتتەرى كەلەدى. تىنتۋگە. اباقتىنىڭ ءداستۇرى سولاي. سەندە وتكىر نارسە بولماۋ كەرەك. قالام، قاعاز، قارىنداشىڭ بولماۋى ءتيىس. سوندا مەن قازاق جىگىتتەرىن سىقاقتايمىن. مەنەن جاسى ۇلكەندەۋ ءبىر باقىلاۋشى جىگىت بار ەدى. ولاردى باقىلاۋشى دەيدى، تۇتقىنداردى باقىلاپ جۇرەدى. سول ايتادى:

- ءاي، قاراعىم-اۋ! سەن ەسىڭنەن اۋىسقان سياقتىسىڭ؟

- ا، نەگە اعا؟  نە بوپتى؟ - دەيمىن مەن.

- سەن قاي جەردە وتىرعانىڭدى بىلمەيسىڭ. بۇل جەر قاراڭعى كورمەن بىردەي. سەن وسىنى تۇسىنبەيسىڭ، جاعدايىڭا قاراماي كۇلەسىڭ. سەن كۇلەتىن جاعدايدا ەمەسسىڭ، - دەيتىن. ءسويتىپ مەنى اياۋشى ەدى.

- سوندا ءسىز تۇتقىندامىن، تۇرمەدە وتىرمىن دەپ ويلامايسىز ما؟

 

- ويلايمىن. بىراق مەن تۇتقىنداعى ءومىردى جەڭىل قابىلدادىم. ونى ۇيرەنشىكتى جاعداي سەكىلدى كورىپ ءجۇردىم. 32 جاسىمدا قوستانايدا قامالدىم. 7 جىلعا قامالعان ەدىم. بىراق سول 7 جىلىم ءبىتپەي جاتىپ مەنى لاگەردە تاعى سوتتادى. سوندا تاققان ايىبى: تارتىپكە باعىنبايسىڭ، جۇمىستان جالتاراسىڭ، ساياسي ساباقتارعا بارمايسىڭ. ساياسي ساباقتار دەگەندەرى - پولكوۆنيك، مايور اتاعىمەن ءبىزدى باقىلاپ جۇرگەندەرگە، ياعني، «قىزىل جاعالىلارعا» بارمايسىڭ، باعىنبايسىڭ دەگەندەرى. جازا ۋاقىتى بىتۋگە 2 جىل 4 اي قالعاندا موردوۆيا لاگەرىنەن ۆلاديمير تۇرمەسىنە ايدادى. ۆلاديمير قالاسى ماسكەۋدەن شامامەن 200-300 شاقىرىم جەردە جاتىر. ەكەۋىن سالىستىرىپ قاراعاندا، بۇرىن جاتقان موردوۆيا لاگەرى ۆلاديمير تۇرمەسىنەن كۋرورت سياقتى بولدى. ومىردە ءوزى، پەرىشتەلەر بار ما، جوق پا؟ بار ەكەن. پەرىشتە رەتىندە تۇرمەگە ءبىر دارىگەر ايەل كەلدى. تۇرمەدەگى قارا نان مەن قارا سۋدان مەنىڭ اسقازانىم اۋىردى. سول ايەل مەنى قاراپ ايادى دا، تۇرمەدەگى گوسپيتالعا اۋىستىردى. وعان وكپەسى اۋىراتىن تۋبەركۋلەز ادامدار عانا جاتقىزىلاتىن. ال باسقا اۋرۋلارعا، ىشىنەن قان كەتىپ جاتسا دا، قارامايتىن. ەسەپكە المايتىن. سودان الگى سۇلۋ ورىس ايەلى، نە سەبەپتى ەكەنىن بىلمەيمىن، مەنى تۋبەركۋلەز دەپ جازدى. ءسويتىپ 9 اي گوسپيتالدا جاتتىم. شىققان سوڭ قالعان 2 جىل 4 ايدى وتەدىم. ودان سوڭ مەنى سۇرگىنگە جىبەردى. 3 جىلعا كوميگە، يتجەككەنگە جونەلتتى.

- سوندا جالپى قانشا جىل قاماۋدا بولدىڭىز؟

 

- 1962 جىلى قامالدىم. 1969 جىلى ۆلاديمير تۇرمەسىنەن شىقتىم. يتجەككەندە 3 جىل بولدىم، 1973 جىلى بوساپ شىقتىم. بارلىعى 10 جىلدان استام ۋاقىت ايداۋدا بولدىم. الايدا مەن ءوز تاعدىرىما قايعىرمادىم.

كوميدە تەمىر جولدا جۇك تاسۋشى بولىپ ىستەدىم. سونىمەن جۇك تاسۋشىدان اعا ينجەنەر دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدىم عوي. سەبەبى ساۋاتتى ادام جەتكىلىكسىز. مەنىڭ ساۋاتىم بار. ۋنيۆەرسيتەتتە ماتەماتيكا، فيزيكادان كۇشتى بولاتىنمىن. الدىمەن جۇك تاسۋشى، ودان كەيىن سلەسار بولدىم. سلەسار دەگەن تەمىر سايماندارمەن جۇمىس ىستەۋ، ونى ءتۇسىرۋ، تۇزەتۋ بولاتىن. مەنىڭ جۇمىسىمدى كومپرەسسور ستانتسياسى دەيدى. جەردەن گاز شىعادى، مۇناي شىعادى. سونى تەمىر، بولات تۇتىكتەرمەن ورتالىققا ايداۋ. باتىسقا ساتۋ. وسىدان سوڭ ينجەنەر-ەكونوميست بولدىم. سودان كەيىن تەمىر جول رەلستەرىن جاسايتىن شاعىن زاۋىتتا ماستەر-باستىق بولدىم. ءسويتىپ تاماق توق، كويلەك كوك دەگەندەي تاماشا تۇرمىسقا يە بولدىم.

- كوميدەن كەيىن قايدا باردىڭىز؟

 

- كوميدەن كەيىن الماتىعا باردىم. بىراق وندا تۇرۋ مۇمكىنشىلىگى بولمادى. جاقىن تۋىسىم جوق بولعان سوڭ ونداعىلار پاسپورتىما قارادى دا «سىزگە بۇل جەردە قيىن بولادى» دەدى. سەبەبى، پاسپورتىمدا ساياسي ىسكە قاتىستى قاماۋعا الىندى دەگەن بەلگى بار بولاتىن. پاسپورت ەرەجەسىنە قاتىستى دەپ بىرنەشە تسيفرلار قويىلىپتى. سودان كەيىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ورازاقتىڭ ۇيىندە تۇردىم. وندا قانشا تۇراسىڭ؟ جۇمىس ىستەپ، تابىس تابۋ كەرەك. جۇمىس ىزدەي باستادىم. قاي جەردە مۇناي بار، گاز بار دەپ جۇگىردىم. قاي جەردەن جاتاقحانا بەرىلەدى، جۇمىسشى كەرەك پە دەپ ەكى چەمودانىمدى كوتەرىپ ءجۇرىپ سۋرگۋت دەگەن جەرگە كەلدىم. سۋرگۋت دەگەن ناعىز ءسىبىردىڭ ءوزى. سونىمەن ءوز ەركىممەن قايتا سىبىرگە كەلدىم. ول جەردە 50-60 پايىز اقشا كوپ تولەيدى. تۇركمەنستان نەمەسە قازاقستاندا ونداي تابىسى كوپ جەر تابا المايسىڭ. وسىلايشا مەن جاڭادان باستالعان بايكال كولىنەن قيىر شىعىسقا دەيىن سوزىلاتىن بايكال-امۋر تەمىر جولىنا بارىپ جۇمىس ىستەدىم. وندا ايىنا 300-400 سوم الىپ تۇراسىڭ. بۇل كوپ اقشا. الماتىدا مۇنداي جۇمىسقا 100 سوم عانا تولەيدى. حاركوۆتە 8 ساعات دىرىلدەپ، تۇتىنگە تۇنشىعىپ جۇمىس ىستەگەندە ايىنا 100-130 سوم ارەڭ الاتىن ەدىم. سۇرگىننەن بوساعان سوڭ ءوز ەركىممەن جۇرە بەردىم عوي. اندا باردىم، مۇندا باردىم. كاۆكاز بەن ازىربايجانعا دا باردىم. كاسپي تەڭىزىندە دە بولدىم. تۇركمەنستانعا تاعى بارىپ ءبىر تۇركمەندى تاپتىم. مەنىمەن بىرگە لاگەردە وتىرعان ءبىر تۇركمەننىڭ جاقىن دوسى. ءوزى شال ەكەن. ودان: «مەنى شەكارادان وتكىزە الاسىز با؟» دەپ سۇرادىم. ول: «وتكىزەمىن» دەدى.

ونداعى ويىم - تۇركمەنستان ارقىلى يرانعا ءوتۋ. شالعا جولىققان سوڭ وعان «ويلانىپ كەلەيىن» دەپ كەتتىم. ويلاندىم: «ول ولاي ەتپەيدى. ەتكەن كۇننىڭ وزىندە باسقاشا ىستەدى. الارىن العان سوڭ مەنى وڭاشا ءبىر جەرگە اپارادى دا اتىپ تاستايدى». ويىم دۇرىس. ويتكەنى، كەڭەس شەكاراشىلارىنىڭ قولىنا تۇسسەڭ «سەنى كىم اكەلدى؟»، «قالاي جەتتىڭ؟» دەپ تەكسەرەدى. تۇركمەن ءوزى ءۇشىن قورقادى. سوندىقتان وعان اقشانى الۋ، ودان سوڭ ادامدى قۇمعا اپارىپ، اتىپ تاستاۋ ءتيىمدى. دەرەۋ ول ويىمنان اينىدىم دا، قارا تەڭىزگە تارتىپ وتىردىم. ءبىر قىردىڭ باسىنا شىعىپ الىپ دۇربىمەن كۇنى بويى تەڭىزدى باقىلاپ وتىرامىن. سەزدىم، تەزىرەك كەتۋ كەرەك. كەتپەسەم، تاعى دا وتىرعىزادى. ءسويتىپ تۇرمەدە جاتىپ ولەمىن. «ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ» دەيدى قازاق. ال كەرىسىنشە مەن ەلدەن كەتىپ بارامىن. كەرەك ءبىر جەردى تابۋ قاجەت بولدى. وسىلايشا ويلانىپ، داگامىس دەگەن رەسەيدىڭ قىرىمداعى جەرىنە باردىم. كۇندە ءدۇربى سالىپ قاراپ وتىرامىن. مەن تۇرمەدە وتىرعاندا اقىلىمنان اداسپاۋ ءۇشىن ەرمەك تاپقان ەدىم. قاعازدان ءبىر ادامعا ارنالعان سۇڭگۋىر قايىقتىڭ جوباسىن جاساعانمىن. تۇرمەدەن شىققان سوڭ تەڭىز ارقىلى شەتەلگە قاشۋ ءۇشىن.

كۇندە تاۋدىڭ باسىنا بارىپ قاراپ وتىرامىن. تەڭىزگە جاعالاۋدان شامامەن 15-20 شاقىرىم جەردە كۇندە ءبىر قايىق بارىپ تۇرادى. بالىقشىعا ۇقسامايدى. مەنىڭ تۇسىنگەنىم، ول جەرگە تەڭىزدى باقىلايتىن ارنايى قۇرىلعى ورناتىپ جاتىر. تەڭىز ارقىلى ەشقايدا كەتە المايتىنىمدى ءتۇسىندىم. باسقا جول ىزدەۋ كەرەك. ماسكەۋدە وزىممەن بىرگە وتىرعان ءبىر ءجويت اقىنى بار ەدى. سونىڭ ۇيىنە بارىپ قوناتىن بولدىم. تاعى ءبىر جولى بارسام، ۇيىندە بەيتانىس ايەل وتىر. ول ءجويت ايەل ەكەن. دوسىم ءوزىنىڭ قوناعىنا مەنىڭ جايىمدى ءتۇسىندىردى. ايەل سۇرادى: «ءسىز قايدا جۇمىس ىستەپ ءجۇرسىز؟» دەپ. مەن «ۋحتادا» دەدىم. «ا، ۋحتادا ما؟ بىزگە حاركوۆكە كەلىڭىز. وندا كەلىپ جاتقاندار كوپ. سول جەردەن سىزگە ءبىر ايەل تابامىز. ءسىز وعان «ۇيلەنەسىز»، سوسىن كەتەسىز» دەدى الگى ايەل. مەن تۋرا سولاي ىستەدىم. بۇل تۋرالى ورىس تىلىندە اڭگىمەلەرىم دە بار. قالاي كەتكەنىم تۋرالى سوندا جاقسى باياندالعان.

- ءسويتىپ ەۆرەي ايەلگە ۇيلەندىڭىز بە؟

- ءيا، ءجويت ايەلگە «ۇيلەندىم». ول بىلاي بولدى. ۇيلەندىم، تىركەلدىم. وسىدان سوڭ مەنىڭ اتىما يزرايلدەن شاقىرۋ قاعازى كەلۋى ءتيىس بولدى. كوپ كۇتتىك. اقىرى بىرەۋى كەلدى. سويتسەك ودان بۇرىن تورتەۋى كەلگەن ەكەن. تەك بەسىنشىسىن عانا تاپسىرىپتى. ولار كگب-دەن تەكسەرۋدەن ءوتىپ وتىرادى عوي. سودان ماعان شەتەلدىكتەردىڭ ۆيزا ماسەلەسىن شەشەتىن ءبىر ايەل: «قازىر بىرەۋدى شاقىرامىن وتىرىڭىز» دەدى. ءبىر ەركەك كەلدى. ول ايتتى: «يزرايلدە نە بار سىزگە؟ قازاقسىز، ايەلىڭىز بولسا ۋكراين» دەپ. مەن: «ماسەلە كىمنىڭ كىم ەكەنىندە ەمەس. كەتەيىن دەپ وتىرمىن. مەن - سوۆەت وكىمەتىنە سىيمايتىن اداممىن. مەنى قاماڭدار، نە بولماسا جىبەرىڭدەر» دەدىم. سونىمەن كۇرەس باستالدى. بۇركەنشى ەمەس، ءوز اتىممەن ءجۇرمىن. مەنى ولار جاقسى ءبىلدى. سونىمەن نە كەرەك، سوۆەت وكىمەتىنەن باس تارتۋ ءۇشىن ادام باسىنا 700 سومنان تولەۋ كەرەك ەكەن. 2100 سوم بەردىم دە ۆيزا الدىم. وزىمە، «ايەلىمە» جانە ونىڭ كارى شەشەسىنە. «ايەلىمنىڭ» اكەسى - ورىس،  شەشەسى - ۋكراين. بىراق ولار نەكەدە بولماعان. ال ونىڭ 10 جاستاعى بالاسىنا ەشتەڭە كەرەك ەمەس ەكەن. ءسويتىپ ءتورت ادام جولعا اتتاندىق. مەن ۆەنادا قالىپ قويدىم دا ولار ارى قاراي يزرايلگە ءجۇرىپ كەتتى. بۇل 1979 جىلدىڭ قىسى بولاتىن. جەلتوقساننىڭ بەسى كۇنى ۆەناعا كەلىپ تۇسكەنبىز. سەن سوۆەت ادامى بولعاندا بۇل كۇندى ۇمىتپاس ەدىڭ، بۇل كۇن ستاليندىك كونستيتۋتسيا كۇنى بولاتىن.

 

- ال سول جەردەن ميۋنحەندەگى «ازاتتىق» راديوسىنا قالاي تاپ بولدىڭىز؟

 

- «ازاتتىق» راديوسىن بۇرىن ەستىمەگەن ەدىم. يتجەككەندە جۇرگەن ادامعا ونداي راديو تىڭداۋ قايدا؟!. ايتكەنمەن كەيىن ونىڭ ورىس تىلىندەگى حابارلارىن ەستىگەنىم بار. بىراق قازاق تىلىندە حابار تاراتاتىنىن بىلمەيتىنمىن. سونىمەن مەن ۆەنادا امەريكاعا كەتۋ ءۇشىن ۆيزا كۇتىپ جاتتىم. ەلدەن كەتكەندە مىنا ماسەلەنى جوسپارلادىم: شەتەلگە شىعامىن، ءبىر تەڭىز پورتىنا جەتەمىن. سوندا امەريكاعا باراتىن كەمەگە جۇمىسشى بولىپ جالدانامىن. ول مەنى امەريكاعا اپارىپ تاستايدى. امەريكادا فابريكاعا جۇمىسقا ورنالاسامىن. اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنەمىن. ءتىل ۇيرەنگەن سوڭ ءوز جولىمدى تابامىن دەگەن ماقسات قويعانمىن. ميۋنحەندە «ازاتتىق» راديوسى بارىن، ونىڭ ۇستىنە، قازاق تىلىندە حابارى بارىن ءومىرى ەستىمەگەنمىن. سونىمەن قالاي بولعانىن ءوزىم دە سەزبەي قالدىم، سول جەردەگى قازاقتار ارقىلى «ازاتتىق» راديوسىنا كەلدىم.

- امەريكاعا نەگە كەتپەدىڭىز؟

 

- امەريكاعا كەتۋ جوسپارىمدى وزگەرتكەنىم بىلاي بولدى. «كەلىپ راديومەن تانىسسىن» دەپ ارنايى ۆەنادان مەنى ميۋنحەنگە شاقىردى. تانىسىپ كورەيىن دەپ ميۋنحەنگە كەلدىم. كەلگەن سوڭ راديوعا سۇحبات بەردىم. سوسىن كۋك دەگەن كىسى وسىندا جۇمىس ىستەۋىم تۋرالى ۇسىنىس جاسادى. الدىمەن ويلاندىم، سوسىن ناتاشانى كەزدەستىردىم. ول ۇنادى... وسىلاي قالىپ قويدىم. ياعني، مەن ارنايى تۇردە «ازاتتىق» راديوسىنان جۇمىس ىزدەپ ميۋنحەنگە كەلگەن جوقپىن. بۇل 1980 جىلدىڭ ماۋسىم ايى بولاتىن.

- ءسىزدىڭ كەڭەس وداعىنان قاشىپ شىققانىڭىز تۋرالى كەزىندە ەۋروپالىق باسپاسوزدەر جازدى ما?

 

- جالپى مەن تۋرالى از جازىلعان جوق. فرانتسيادا شىعاتىن «ءباسپاسوز كەڭەسىندە» دە شىقتىم. وندا ءتىپتى ءوز ماقالالارىم دا فرانتسۋز تىلىنە اۋدارىلىپ جارىق كوردى. ورىسشا دا باسىلدى.

- كەشىرىڭىز، ءسىز ۇيلەنىپ پە ەدىڭىز؟

 

- مەن 28-گە دەيىن ۇيلەنبەدىم. قالايشا ۇيلەنەسىڭ... ودان كەيىن ۇيلەنۋگە جاعداي بولمادى. قىرعي قاباق سالقىن سوعىس كەزىندە شەتەلدەردى پانالاپ جۇرگەن سوۆەت ازاماتتارىنا قاۋىپ-قاتەر كوپ ەدى. امەريكالىقتار ولار ءۇشىن ەشقانداي قاۋىپسىزدىك شاراسىن ىستەمەدى عوي. ماسەلەن، ورىس-كازاكتارىنىڭ شەتەلدە قالعان ۆلاسوۆ دەگەن بەلسەندىسى بولعان. بۇلار كوممۋنيستەرگە قارسى سوعىسقان. امەريكالىقتار سولاردى سوۆەت وداعىنا تۇتاس تاپسىرىپ جىبەردى عوي. سوعىستان كەيىن باتىستا سوۆەت ەلدەرىنەن قالعان قازاقتار بولسىن، وزبەكتەر بولسىن، كەز-كەلگەن ازاماتىن ولتىرە سالۋ وپ-وڭاي بولدى عوي. سوۆەت بوسقىندارىن امان الىپ قالۋ جاعى ويلاستىرىلمادى.

راديوعا جاڭادان كەلىپ ورنالاسقان كەزىم، ءبىر كۇن ناتاشا ەكەۋىمىز چەحوسلوۆاكيا شەكاراسىنا وتتىك. بايقاساق، شەكارا بەلگىسى تۇر ەكەن. كورەيىن دەپ جاقىنداپ بارا جاتىر ەدىم، نەمىس شەكاراشىسى شىعا كەلىپ: «مىنا جەردەن ءارى بارساڭىز، ءبىز سىزگە جاردەم كورسەتە المايمىز. سەبەبى بۇل - چەحوسلوۆاكيا جەرى. جاقىندا وسىنداي ءتارتىپ ورناعان» دەدى. ءتىپتى ءبىر ادامدى قىزىلدار كەلىپ سۇيرەپ الىپ كەتتى.

بەرلينگە باردىق. باتىس بەرليندى فرانتسۋزدار، اعىلشىندار، امەريكالىقتار ءبولىپ العان. سول جەردە تىلەسەڭ، شەكارادان ءوتىپ، سوۆەتتەر جاعىنا بارا بەر. امەريكالىقتار: «ەي، قايدا باراسىڭ؟» دەپ سۇرامايدى دا.  ءتىپتى قۇجات كورسەت دەپ تە ايتپايدى. ەگەر ءوزىڭ كەرەك قىلساڭ: «مەن ار جاققا كەتىپ بارامىن، قۇجاتىم مىنە. پالەن كۇنى قايتام» دەپ ايتاسىڭ. «ەگەر كەلمەسەم، مەنى ىزدەڭدەر» دەپ ايتپاساڭ، امەريكالىقتار بىرەۋدىڭ كەتىپ جاتقانىنا ءمان بەرمەيدى. ءسوزدىڭ قىسقاسى، شىعىس بەرليننەن باتىس بەرلينگە كگب تىڭشىلارى ەمىن-ەركىن جوسىپ جۇرەتىن. ولار وسىنى پايدالانىپ، سوعىستان قالعان سوۆەت ەلىنىڭ كوپتەگەن ادامدارىن ءولتىرىپ كەتتى. كەرەك دەگەندەرىن قايتارىپ الىپ كەتتى. بەرليندە «قايدا باراسىڭ؟»، «كىمسىڭ؟» دەپ تەكسەرەتىن تەك قىزىلدار جاعى عانا بولدى.

ورازاق ەرتەرەكتە الماتىدا تاراعان ءبىر سىبىس تۋرالى ماعان ايتقانى بار ەدى. قازاقستاننان ەكى كگب قىزمەتكەرى گەرمانياعا كەلگەن. ولاردىڭ بىرەۋى قاماليددينوۆ، ەكىنشىسى جاس قازاق وفيتسەرى كورىنەدى. ولار بەرىلگەن تاپسىرما بويىنشا مەنى الىپ كەتپەك بولعان. ول كەزدە ەۋروپاعا كەلىپ، ادامدى ۇرلاپ الىپ كەتۋ تۇك ەمەس. ادامدى كولىككە تىعىپ جىبەردى مە، ءبىتتى. «قايدا اپارا جاتىرسىڭ؟ دوكۋمەنتى قايدا؟ ول كىم؟» دەپ سۇرامايدى. ەۋروپاعا ءوتۋ ءۇشىن بەرلينگە بارۋدىڭ دا قاجەت جوق. مىنا چەحوسلوۆاكياعا بار دا، وتە بەر. قاي جەردە قىزىلدارمەن شەكارا بار، سول جەردەن ادامدى الىپ جۇرە بەرەسىڭ. مەنى ىزدەگەن الگى ەكەۋ گەرمانياعا كەلدى مە، ونى مەن بىلمەيمىن. بىراق مەن بۇل تاپسىرمانىڭ بولعانىنا سەنەمىن. سەبەبى «پراۆدا»، «يزۆەستيا» گازەتتەرى مەن تۋرالى جازىپ ءجۇردى عوي. سول گازەتتەر ءالى كۇنگە دەيىن بار، ساقتاپ قويدىم.

مەن قازىر اۋرۋمىن، بىراق ءتاۋىر بولام دەگەن ءۇمىتىم بار. دەنساۋلىعىم جاقسارسا، سولاردى ءبىر رەتكە كەلتىرەم بە دەگەن ويىم بار. ءاي، بىراق زاقىم اۋىر. كوپكە شىداي المايمىن. دەنساۋلىقتى تۇزەۋگە ارنالعان نۇسقاۋلىقتار بار ەكەن. سونى مەڭگەرىپ الۋ كەرەك. تالاي ءدارى الماستى عوي. كۇشتى-كۇشتى دارىلەر.

- قازىر دەنساۋلىعىڭىز قانداي؟

 

- جاسىراتىنى جوق، اۋرۋدىڭ اتى - اۋرۋ. شىنىن ايتقاندا، مەن و دۇنيەگە دايىندالىپ ءجۇرمىن.

- قۇداي ساقتاسىن!

 

- ءا، ەندى مەن ساعان ايتايىن، ءتىرى قالۋ ماقسات ەمەس. ميۋنحەندە مىنا تاۋ جاقتا، اتىن اتاماي-اق قويايىن، كوپ ادام ءوزىن-ءوزى ءولتىرىپ جاتادى. اۋا اۋىسقاندا نەمىسشە «ءفون» دەيدى عوي. اسىرەسە ىستىق كۇندەرى ءبىر ءتۇرلى اۋا بولادى، ادام ونى كوتەرە الماي ءوز-وزىنە قول سالادى ەكەن. كەيدە مەن دە سونداي ويعا ورالاتىن ەدىم. بىراق كەيىن اۋرۋدىڭ قىسىمى باسىلىپ، جەڭىلدەگەندە ولۋگە ءالى ەرتە ەكەن دەپ ونى ىستەمەي-اق، قويايىن دەگەن ويعا كەلەمىن. قايتەسىڭ ەندى، ونىڭ ۇستىنە، ايەلىم ناتاشانى جالعىز قالدىرعىم دا كەلمەيدى. ونىڭ كوز اۋرۋى بار. جاقسى كورمەيدى. وعان ەم ىزدەپ امەريكاعا توعىز رەت باردىم. وكىنىشكە قاراي ەمى تابىلمادى. الايدا اۋرۋدى باساتىن، كوزدىڭ اۋرۋىن ارى قاراي اسقىندىرمايتىن ءبىراز ەم-دومدار بار. سوعان قاراپ كەلەشەكتەن ءۇمىت كۇتىپ وتىرمىن. ارينە، ادام ەرىككەننەن ىستەمەيدى، و دۇنيەگە ءوز ەركىمەن كىم كەتسىن! بىراق كەيدە اۋرۋدىڭ قىسىمى وتە قاتتى بولسا، كوتەرۋ قيىن بولادى ەكەن.

- تاعدىرىڭىزعا وكىنەسىز بە؟

 

- وعان ەش وكىنبەيمىن. مەن مۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەي بەرگەندە جۇيكەم ابدەن توزار ەدى. نەگە؟ سەبەبى مەن ءوز-وزىمە ايتىپ ءجۇردىم: «سەن مۇعالىمدىكتى قوي! سەن ءوز ۇجدانىڭدى ساتىپ، اسىرانبا. ودان دا فابريكاعا بارىپ جۇمىس ىستە، ادال ەڭبەك ەت. ەشكىمنىڭ الدىندا ۇيالمايسىڭ، قىزارمايسىڭ. ادال ەڭبەگىڭمەن ادال نانىڭدى تاۋىپ جەيسىڭ!» دەپ. اقىرى  مۇعالىمدىكتى تاستادىم.

- ءسىز كەڭەس وداعى كەزىندە ناقاقتان ناقاق ايىپتالدىڭىز، سوتتالدىڭىز. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن اقتالدىڭىز با؟ ءبىر كەزدە سىزدەي ايىپتالىپ, سوتتالىپ, ءتىپتى اتىلىپ كەتكەن الاش قايراتكەرلەرى اقتالدى عوي?

- الماتىدا بولساڭ، وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن عوي دەيمىن، «يۋريديچەسكي ۆەستنيك» دەگەن گازەتتە شىققان. سوندا ماعان نە ءۇشىن، قانداي ايىپ تاعىلعانى تۋراسىندا تولىعىراق جازىلعان. ماقالا قورىتىندىسىندا «ماحمەت قۇلماعامبەتوۆ جازىقسىز ايىپتالىپ، 10 جىلعا قامالدى، ەندى جوعارعى سوتتىڭ ۇكىمىمەن اقتالدى» دەلىنگەن. اقتالۋىما بەلگىلى جازۋشى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ ەڭبەگى بولعان دەپ ەستىدىم. ول - اپىرىم-اي دەيمىن، كۇشتى ادام. بەدەلدى ادام بولعان سوڭ ونىڭ ايتقانىنا قۇلاق قويعان بولار. كوممۋنيستەردىڭ ادەتى دە باياعى، الدىمەن ادامدى ايىپتايدى دا، اتىپ تاستايدى، سوسىن بارىپ اقتاپ جاتادى. سول سياقتى مەنى 10 جىلعا وتىرعىزدى دا كەيىن اقتادى. قازىر مەن - اقپىن. اقتالدىم! قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان سوڭ اقتالدىم!

 

 

«قازاق الماناعى» №3(7)

مامىر-ماۋسىم 2010 جىل