تاريحشىنىڭ مىندەتى وبەكتيۆتى شىندىقتى انىقتاۋ دەسەك، اسىرا ماقتاۋ مەن نەگىزسىز داتتاۋ كوبەيگەن مىنا زاماندا تاريحي شىندىقتى مۇمكىن بولعانشا تامىرشىداي تاپ باسىپ ارشيتىن عالىم دا، تۇلعا دا از.

سول از عالىم، از تۇلعانىڭ ءبىرى – تاريحشى رەتىندە قوعامدا ءوز ورنىن مىقتاپ يەمدەنگەن مامبەت قويگەلدى دەسەك، ەشكىم داۋلاسپايتىنى انىق. بالكىم، وسى ۋاقىتقا دەيىن بيلىك، عالىمدار تاراپى شىنايى باعاسىن بەرە الماي جۇرگەن شىعار، بىراق قوعام بۇل كىسىنى بيىك تۇلعا رەتىندە الدەقاشان مويىنداعان. وتە بەلسەندى. ءتۇرلى قوعامدىق مىنبەرلەردە، تەلەستۋديالاردا جۋرناليستەر الدىمەن وسى كىسىنى سويلەتەدى. پىكىرىن باتىل ايتاتىن، ءوز تاريحىمىزدى قورىتۋدى ءوزىمىز قولعا الساق دەپ، تاريحي شىندىقتىڭ اشىلۋىنا بارىنشا ۇلەس قوسىپ جۇرگەن از ازاماتتىڭ ءبىرى.

اۋىزدان شىققان ءار ءسوزى قو­عامدىق پىكىر قالىپتاستىرادى. ولاي بولسا، عالىم ەڭبەگىن قالاي باعالاساق تا جاراسادى. كەزىندە مامبەت اعا ۇقك-ءنىڭ مۇراعات­تارىمەن جۇمىس ىستەپ، رەپرەسسياعا بايلانىستى ىرگەلى زەرتتەۋ جۇ­مىستارىن جۇرگىزگەندە، ءالى دە شىندىق ايتىلماعان، قوعامعا جەتپەگەن تۇستاردىڭ كوپ ەكەنىن انىقتاپ، حالىققا ويىن اشىق جەتكىزدى. ونىڭ ءبارىن جارىققا شىعارۋعا ءالى دە دايىن ەمەس ەكەنىمىزدى قىنجىلا ايتىپ، تاس بوگەسىندى قاقىراتا بۇزۋعا با­رىنشا قايرات كورسەتىپ جۇرگەنىن كوزىقاراقتى جاندار جاقسى بىلەدى. «تاريحي شىندىقتى بىلگەن حالىق – ول العىر، مىقتى حالىق. ول وزىنە-ءوزى سەنىمدى حالىق. ال تاريحي شىندىقتى بىلمەگەن حالىق جال­تاق ءارى قورقاق بولادى. ءبىز حال­قىمىزدى ءبىلىمدى، ينتەللەك­تۋالدى، اقىلدى، ءوز مۇددەسىن قورعاي الاتىن حالىق تۇرعىسىنان كورگىمىز كەلسە، وعان تاريحي شىندىقتى بىلۋگە جانە مەڭگەرۋگە ءارى ءوز قاجەتىنە جاراتۋعا قولداۋ كورسەتۋىمىز قاجەت» دەۋدەن تانباي كەلە جاتقان تاباندى تۇلعا.
مامبەت قۇلجابايۇلى – ۇلت­تىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋدا ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ جۇرگەن ابزال عالىم. ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاستى­رۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى رەتىندە وتكەن تاريحىمىزدى، شىنايى تاريحىمىزدى، ونىڭ ىشىندە الاش مۇراسىن تانىتۋعا، وسىلايشا قازاقستاننىڭ شىنايى تاريحىن جازۋعا ۇلكەن كۇش جۇمساپ كەلەدى. مامبەت اعا – مەكتەپ وقۋشىلا­رىنا ارنالعان تاريح وقۋلىعى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى. وقۋلىق جازۋ وپ-وڭاي نارسە ەمەس. بىرەۋ بىلەر، بىرەۋ بىلمەس، كەڭەستەر وداعى كەزىندە قازاق تاريحى 4 رەت قايتا جازىلعان ەكەن. ال بىزگە شىنايى تاريح نە ءۇشىن كەرەك؟ بۇل ۇلتتى بىرىكتىرىپ، ۇلتتىق مۇددە-ماقسات­تاردى انىقتاپ، سوعان ۇلتتىڭ كۇش-جىگەرىن جۇمىلدىرۋ ءۇشىن كەرەك! ال وقۋلىق جاقسى جازىلۋ، شىعۋ ءۇشىن ۇلت تاريحىنداعى وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبارى ەگجەي-تەگ­جەيلى زەرتتەلۋى كەرەك. 
«كەيبىرەۋلەر «تاريحشىلارعا اشتىقتى قورىتۋ ءۇشىن تاعى 20-30 جىل كەرەك ەكەن» دەپ ايتىپتى. بۇلاي ايتا سالۋ – وڭاي. ونى ىستەۋ كەرەك. ماسەلەن، اشارشىلىق تۋ­رالى مەملەكەتتىك تاپسىرىس بولعان جوق. ءبارىمىز تراگەديا دەپ ايقايلاپ جاتىرمىز. ساياسي رەپ­رەس­سياعا دا سولاي. تەك ءوز ەركىمەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىن عانا پايدالانىپ كەلەمىز. ولاردىڭ وزىنە كوپ جاعدايدا ارحيۆتىك قۇ­جاتتار بەرىلمەيدى. سوندىقتان بيلىك پەن تاريحشىلاردىڭ ارا­سىندا ءوزارا تۇسىنىستىك، ۇيلەستىك بولۋ كەرەك. بايلانىس ورناۋ قاجەت. سوندا عانا ىرگەلى تاريح كە­لەدى ومىرگە. سونى بىلمەي جاتىپ، «تاريحشىلار نەگە جازبايدى؟ نەگە جۇمىس ىستەمەيدى؟» دەۋ بەكەر ايقاي. تاعى ءبىر نارسە – ىرگەلى تاريح جازۋ ءۇشىن تەك قازاق تىلىندە مايىن تامىزىپ سويلەۋ از. «پات­ريوتپىن»، «ۇلتىمدى سۇيەمىن» دەپ ايقايلاۋ تۇككە تۇرمايدى. بۇل – ءجالاڭتوس باتىرلىق. ال ىرگەلى تاريح جازۋ ءۇشىن ۇلكەن تەوريالىق، مەتودولوگيالىق دايىندىق كە­رەك. سوندىقتان جاعدايىمىز الا-قۇلا. وعان تۇسىنىستىكپەن قاراۋ قاجەت» دەيدى ول. 
زيالى توپ دەگەن كىمدەر، ولار­دىڭ قاتارىنا كىمدەر جاتقى­زىلادى دەگەندە، اۋىزعا الدىمەن ىلىگەتىن كۇرەسكەر جاننىڭ ءبىرى – وسى مامبەت اعا. 
حالىقتىڭ جادىن، ساناسىن تاريحي تۇرعىدان وياتۋ جولىندا ءۇنسىز ءجۇرىپ-اق قىرۋار جۇمىستار اتقاردى. اتاقتى قارجىگەر دجون لو دەگەن كىسىدەن: «ۇلى فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىن قالاي باعالاي­سىز»، – دەپ سۇراعاندا ول: «ونى باعالاۋ ءۇشىن ءالى ارادا ۋاقىت ءوتۋ كەرەك...» دەگەن ەكەن. سول ايتقان­داي عالىمنىڭ قازىرگى اتقارىپ جاتقان ءىسىن ءدال باعالاۋ ءۇشىن وعان بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ءوتۋ كەرەك شىعار. 
مامبەت اعا ش.ءۋاليحانوۆ اتىن­داعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىن باسقارىپ تۇرعان جىلدارى كونە زاماننان بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى قازاقستان تاري­حىنىڭ جاڭا بەس تومدىق جيناعىن دايىنداۋ جۇمىستارىن باستادى. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇراسى سالاسىنداعى عىلىمي جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرۋ بويىن­شا اتقارىلعان جوبالار ارقىلى جارىق كورگەن عىلىمي ەڭبەكتەر مامبەت قۇلجابايۇلىنىڭ ۇسى­نىس­تارى مەن تۇجىرىمدارى نەگىزىندە ىسكە استى.     
الاش مۇراسىنا ادال عالىم ونى حالىققا تانىتۋدا بارىنشا قايرات كورسەتىپ كەلەدى. الاش تاجىريبەسىنەن ۇيرەنۋىمىز كەرەك دەيدى. الاش تاجىريبەسى دەگەنىمىز نە؟ بىرىنشىدەن، الاش يدەياسى بۇل بەلگىلى ءبىر توپتىڭ ەركىمەن ومىرگە كەلگەن جاساندى، سوندىقتان دا وتكىنشى قۇبىلىس ەمەس. ول – ۇلتپەن بىرگە ءومىر سۇرەتىن، ۇلت ومىرىنەن تامىر العان قۇندى­لىقتار جيىنتىعى، ۇلتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ كونتسەپتسياسى. الاش يدەياسىن ومىردەن ءبىرجولا ىعىستىرۋعا كوپ كۇش جۇمساعان بولشەۆيكتەر قۇرعان بيلىك ومىردەن كەتە سالى­سىمەن الاش يدەياسىنىڭ قايتا جاڭعىرۋى، قايتا كۇش الۋى ونىڭ ومىرشەڭدىك سيپاتىن ايعاقتايدى. 
الاش يدەياسىنىڭ وزەگى – ۇلتتىق مەملەكەتتىك. قۇرمەتتى الە­كەڭ، ءاليحان بوكەيحانوۆ ايت­قانداي، مەملەكەتتىگى جوق حالىق – جەتىم حالىق. كەز كەلگەن بو­لاشاعىنان ءۇمىتى بار ۇلت ءۇشىن مەملەكەتتىك نەگىزگى قۇندىلىق. مىنە، وسى تۇرعىدان العاندا، قا­زاق­ستان رەسپۋبليكاسى – الاش يدەياسىنىڭ ومىرلىك شىندىققا اينالۋىنىڭ كورىنىسى رەتىندە با­عا­لانۋى ابدەن ورىندى. ال ونىڭ ىشكى الەۋمەتتىك مازمۇنى، دەمو­كراتيالىق پرينتسيپتەرگە سۇيەن­گەن قوعامدى حالىقتىڭ مادەني دەڭگەيىنە جانە ساياسي بەلسەندى­لىگىنە تاۋەلدى ەكەندىگىن ۇمىت­پاعانىمىز ءجون. بۇگىندە نارىق­تىق ەكونوميكاعا بويلاپ كەلگەن حالىققا الەۋمەتشىل، قازاقتىڭ، قازاقستاندىقتاردىڭ بارلىق الەۋمەتتىك توپتارىنىڭ جاعدايىن بىردەي ويلايتىن بيلىك كەرەك.
ەكىنشىدەن، كەز كەلگەن مەملە­كەتتىڭ تىرەگى – بەلگىلى ءبىر ۇلت، بارلىق مەملەكەت وسى جولمەن قالىپتاس­قان. بىزدە دە سونداي. بۇگىندە حالىقارالىق دەڭگەيدە كەڭ تانىلا باستاعان قازاقستان اتالاتىن مەملەكەتكە دە ءوز اتىن بەرگەن دە، سونداي-اق ونىڭ حال­قىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن قۇراپ وتىرعان دا –   قازاق، ياعني الاش حالقى. مۇنداي شىندىقتى ايتۋ ۇلتشىلدىقتىڭ كورىنىسى رەتىندە قابىلدانعان زامان دا بولدى. ەندى مىنە، جاڭا زاماندا قازاقتىڭ جوعىن ايتۋدى ۇلتشىلدىقتىڭ، سولشىل راديكا­ليزمنىڭ كورىنىسى رەتىندە ءتۇسىن­دىرۋدىڭ قيسىنى جوق. 
مەملەكەت حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى بولعاندىقتان، قازاق­تىڭ قوردالانىپ قالعان ماسە­لەلەرى دە از ەمەس. ال ولاردى اتاپ ايتۋ، ولار­عا بيلىك ورىندارىنىڭ نازا­رىن اۋدارۋ – بۇل جەرگىلىكتى جۇرتقا ارتىقشىلىقتار تالاپ ەتۋ ەمەس. ورتاق مەملەكەتتىك جۇيەدە قازاق حالقىنىڭ ءتۇرلى تالاپ-تىلەكتەرى ءوز ۋاعىنا جانە زامان تالابىنا ساي دەڭگەيدە شەشىلسە بولعانى. الاش زيالىلارىنان بىزگە جەتكەن امانات تا وسى بولسا كەرەك. حالىقتىڭ وتكەن ءومىرى جال­پىقوعامدىق ءمانى بار تا­جىريبە رەتىندە قورىتىلىپ، بەل­گىلى ءبىر دارەجەدە ۇلت يگىلىگىنە اسقاندا عانا قۇندىلىققا اينا­لادى. ونسىز وتكەن تاريح قىسىر اڭگىمە عانا. ەگەر ءبىز الاش قوزعا­لىسىن ۇلت تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار قۇبىلىس رەتىندە عانا باعالاۋمەن شەكتەلسەك، وندا ءبىز ونى تۇسىنە الماعان ۇرپاق بولىپ شىعار ەدىك.
بىزگە بۇگىن جالپىۇلتتىق دەڭ­گەيدە قورىتىلىپ جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە يگەرىلگەن، ياعني ۇلتتىق دۇنيەتانىم مەن ۇستانىمنىڭ ىرگەتاسى مىندەتىن اتقارا الاتىن تاريح قاجەت. ال الاش قوزعالىسى – سول دۇنيەتانىمدىق تاريحتىڭ وزەگى. ويتكەنى الاش حالقىمىزدى بەسىگىندە تەربەتىپ، ەسەيىپ ات جا­لىن تارتىپ مىنگەندە، بويىنا كۇش-قۋات جانە سەنىم بەرگەن – ۇلتتىق يدەيا. الاش – ۇلتتىڭ ءوزىن بولىنبەس تۇتاس جەر، ياعني تەرريتو­ريا رەتىندە سەزىنۋى. الاش – ۇلتتىڭ اسپان استى، جەر ۇستىندە ءوز ورنى بار ەل رەتىندە ءوز ەنشىسى مەن ۇلەسىن انىقتاۋ حاراكەتى. عالىم وسىلاي دەيدى. 
بيىل تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 25 جىل تولسا، سول تاۋەلسىزدىك جو­لىندا كۇرەسكەن حح ع. باسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى ماسەلەلەرى، ونىڭ ىشىندە الاش قوزعالىسى، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن عىلىمي مەكتەپتىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ بىرەگەيى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋب­ليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادە­مياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، قازاقستان تاريحشىلارى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى، حالىقارالىق سوكرات سىيلى­عىنىڭ يەگەرى، ۆەنا حالىقارالىق قاتىناستار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇر­مەتتى پروفەسسورى مامبەت قۇل­جابايۇلى قويگەلديەۆ مە­رەيلى 70 جاسقا تولىپ وتىر.
تاۋەلسىز ەل رەتىندە بولاشاعى­مىز باياندى بولۋ ءۇشىن ۇلتتىق مۇددە بارىنشا وركەن جايۋى ءتيىس دەسەك، سول جولدا اتقارىلار ماڭىز­دى شارۋالارعا سوزىمەن دە، ىسىمەن دە ەرەن ەڭبەك ءسىڭىرىپ كەلە جاتقان مامبەت اعانىڭ ءالى دە قايراتىن ەسەلەي تۇسۋىنە «ايقىن» گازەتى وقىرماندارىنىڭ اتىنان تىلەكتەستىك بىلدىرەمىز. 

دەرەككوزى: aikyn.kz

Abai.kz