بۇل - 80-جىلداردىڭ اياعى ەدى. قازاق تەلەۆيدەنيەسى باسپا باسشىلارىن، وسى سالاعا جاۋاپتى ادامداردى شاقىرىپ اڭگىمە وتكىزدى. مۇنى سول كەزدىڭ  "تىكەلەي ەفيرى" دەۋگە بولادى. تەلەفون شالۋشىنىڭ سۇراعى قاعازعا ءتۇسىرىلىپ، جاۋاپ بەرۋشىگە جەتكىزىلەدى. ابىر-سابىردىڭ ۇستىندە باسپاگەرلەر  ء"بىراۋىزدان" باسپا قورجىنىندا تسەنزۋراعا بايلانىستى جاتىپ قالعان بىردە - ءبىر قولجازبا جوعىن مالىمدەدى... وسى ارادا ستۋدياعا ءبىر سۇراق كەلىپ ءتۇستى. مازمۇنى شامامەن مىنانداي: "مۇستافا شوقاي تۋرالى ءادىل ءسوز قاشان ايتىلادى؟ ونىڭ ەڭبەكتەرى كىتاپ بولىپ شىعا ما؟"  تاريحقا ىنتىزار قاراپايىم ادامنىڭ قاراپايىم سۇراعى. بۇل شاقتا ماسكەۋدەن باستاپ  "اقتاڭداقتار" ايتىلىپ-جازىلا باستاعان-دى.

ادرەساتى  "بەيمالىم" سۇراققا سول كەزدە جاسى ەلۋگە تاقاعان ءارى زەرتتەۋشى، ءارى باسپاگەر ادام بىلايشا سارت ەتىپ جاۋاپ بەردى: "بۇل سۇراقتى قويۋعا قالاي ۇيالمايسىز؟ مۇستافاداي جاۋدى ءبىز ەشقاشان باسپايمىز"...

تاۋەلسىزدىك تۇسىندا اقساقال جاسىنا شىققان سول زەرتتەۋشى  "الاش ءۇشىن كۇيدىم، الاش ءۇشىن جاندىم" دەپ ءجۇردى. اللانىڭ ادىلدىگى سوندا، ريا جان ريا كۇيىندە قالادى ەكەن. ال مۇستافا شوقاي ءۇشىن ءبىز ۇيالمايتىن بولدىق، ەڭبەگىن دە ماقتانىشپەن جاريالاپ، ناسيحاتتايمىز.

بۇل - 80-جىلداردىڭ اياعى ەدى. قازاق تەلەۆيدەنيەسى باسپا باسشىلارىن، وسى سالاعا جاۋاپتى ادامداردى شاقىرىپ اڭگىمە وتكىزدى. مۇنى سول كەزدىڭ  "تىكەلەي ەفيرى" دەۋگە بولادى. تەلەفون شالۋشىنىڭ سۇراعى قاعازعا ءتۇسىرىلىپ، جاۋاپ بەرۋشىگە جەتكىزىلەدى. ابىر-سابىردىڭ ۇستىندە باسپاگەرلەر  ء"بىراۋىزدان" باسپا قورجىنىندا تسەنزۋراعا بايلانىستى جاتىپ قالعان بىردە - ءبىر قولجازبا جوعىن مالىمدەدى... وسى ارادا ستۋدياعا ءبىر سۇراق كەلىپ ءتۇستى. مازمۇنى شامامەن مىنانداي: "مۇستافا شوقاي تۋرالى ءادىل ءسوز قاشان ايتىلادى؟ ونىڭ ەڭبەكتەرى كىتاپ بولىپ شىعا ما؟"  تاريحقا ىنتىزار قاراپايىم ادامنىڭ قاراپايىم سۇراعى. بۇل شاقتا ماسكەۋدەن باستاپ  "اقتاڭداقتار" ايتىلىپ-جازىلا باستاعان-دى.

ادرەساتى  "بەيمالىم" سۇراققا سول كەزدە جاسى ەلۋگە تاقاعان ءارى زەرتتەۋشى، ءارى باسپاگەر ادام بىلايشا سارت ەتىپ جاۋاپ بەردى: "بۇل سۇراقتى قويۋعا قالاي ۇيالمايسىز؟ مۇستافاداي جاۋدى ءبىز ەشقاشان باسپايمىز"...

تاۋەلسىزدىك تۇسىندا اقساقال جاسىنا شىققان سول زەرتتەۋشى  "الاش ءۇشىن كۇيدىم، الاش ءۇشىن جاندىم" دەپ ءجۇردى. اللانىڭ ادىلدىگى سوندا، ريا جان ريا كۇيىندە قالادى ەكەن. ال مۇستافا شوقاي ءۇشىن ءبىز ۇيالمايتىن بولدىق، ەڭبەگىن دە ماقتانىشپەن جاريالاپ، ناسيحاتتايمىز.

راس، مۇستافانى ءبىز ەندى تانىپ جاتىرمىز.  "م.شوقاي كىم؟" دەگەن سۇراققا ويلانباي جاۋاپ بەرۋگە بولمايدى. بىلە - بىلسەك، بۇل قايراتكەردىڭ تاعدىرى - بەلگىلى دارەجەدە قايتالانىپ وتىراتىن تاعدىر. جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ دجەك لوندوننان تارجىمەلەگەن ءبىر اۋدارماسىندا مىنانداي تاعىلىمدى جولدار بار:  "عاجاپ ءىس: ءھار كەز ءبىر ادام ويانىپ، ىلگەرى قاراي قادام باسايىن دەسە، وڭكەي جالقاۋ ونداي ادامدى "كەرى كەتىرگەلى ءجۇر، ءولتىرۋ كەرەك" دەپ، دۋ ەتە تۇسەدى. ... ونداي ادامدى تاس اتىپ ءولتىرىپ، اقىرىندا وزدەرى اقىماق بولىپ قالادى".

وسىنى ەسكەرىپ، مۇستافانىڭ ءوزى ايتقانداي، ادام تاعدىرىن ءھام ۇلت تاعدىرىن ەنتومولوگيالىق كوللەكتسياعا (مىسالى، كوبەلەك كوللەكتسياسى) اينالدىرۋعا بولمايدى. بىزگە قايراتكەر تاعدىرىنىڭ جاساندى نەمەسە  "تۇك ايتپايتىن" بەينەسى ەمەس، جاندى جانە مۇڭ مەن شەر، سەنىم مەن ءۇمىت ارقالاعان ساباعى قاجەت. كونيۋنكتۋرانىڭ جەتەگىندە كەتىپ، وتىرىك-شىن  "كەشەگى مۇستافا!" دەپ ەلجىرەگەننەن گورى اسىل ازامات ءىسىنىڭ جالعاسۋىن ويلاپ  "بۇگىنگى مۇستافا!" دەگەن - اناعۇرلىم يماندى، اناعۇرلىم كىسىلىكتى نيەت بولماق. ال مۇستافا شوقايلاردى تاريح ەنشىسىنە قالدىرىپ، ۇلت تاعدىرىن ويلاعان قازىرگى قايراتكەرلەرگە كۇدىكپەن قاراساق - قاتقان كوبەلەك بىلاي تۇرسىن، وتقا تۇسكەن كوبەلەكتىڭ ء(پارۋانا) كەبىن قۇشارمىز...

سونىمەن، مۇستافا شوقاي كىم؟

مارقۇم ايتان ءنۇسىپحاننىڭ ماڭداي تەرىمەن بۇگىنگى وقىرمانعا جەتكەن قايراتكەر مۇراسىن باجايلاي وتىرىپ، مىنانداي ويعا كەلدىك: مۇستافا - يمان مەن اردىڭ، تازالىق پەن نامىستىڭ قازاق ءھام ءبۇتىن تۇرىك تاجىريبەسىندەگى ايرىقشا قۇبىلىسى. مۇنى قاراپايىم تىلمەن ءتۇسىندىرىپ كورەلىك. مىسالى، ادام - اۋەلى پەندە دەسەك تە، جۇرەگىندە يماندىلىقتىڭ ۇشقىنى بار جان ارعا جۇگىنبەي تۇرمايدى. بىراق يت-تىرلىك ونى اركەز ارعا جۇگىندىرمەيدى. دانىشپان ابايدىڭ  "... ەڭ بولماسا ايىندا ءبىر، وزىڭنەن ءوزىڭ ەسەپ ال" دەگەن ءسوزىنىڭ استارىندا وسى يمان مەن ار قاجەتتىگى ايتىلادى. ال، ەندى مۇستافانىڭ جازعانىنا جانە ءپرينتسيپتى ىسىنە قاراپ، ونى - ار-نامىستىڭ ءرامىزى دەر ەدىك. ءتىپتى م.شوقاي جانە الاش زيالىلارى - قازاق ءۇشىن تازالىق پەن ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ جيىنتىق اتى بولىپ قالدى دەسەك قاتەلەسپەسپىز. ەندى بايىپتاپ كورىڭىز: ءسىز پەندەشىلىكپەن كەتىپ، ار-نامىستى نە كۇنىنە، نە اپتاسىنا، نە ايىنا ءبىر-اق رەت ويلايسىز، ال ءبىر قانداسىڭىز ونى ءومىر سالتىنا اينالدىرعان. ماسەلەن، بۇگىنگى اقساقال جاسىنداعى وقىعانداردى الىڭىزشى. بىرەۋىمىز بىلمەسەك ەكىنشىمىز بىلەمىز، وسىلاردىڭ نەشەۋى ەلدىك پرينتسيپىمەن ءومىر سۇرەدى؟.. وزىنە نە بالاسىنا قىزمەت، اتاق، اقشا، ءۇي-مۇلىك بەرىپ، كەز-كەلگەن مازمۇنداعى حاتتى الدىنا توسىڭىز، قول قويار ما ەكەن؟.. نەمەسە جاستاردى-اق الايىق. قالىپتاسىپ جاتىر دەپ، كەشىرىممەن-اق قارايىق. ەلدىك تۋرالى ويلاۋ بىلاي تۇرسىن، ارام اقشا ۇستاعان "سپونسوردىڭ" قۇلى، داستارقان جايىپ الداۋسىراتقان  "باتاگويدىڭ" بالاسى بولىپ جۇرگەندەر قانشاما؟ مىسالى، مادەنيەت سالاسىندا جىلىكتى ۇستاپ دۇركىرەپ، قورباڭداپ بىرەۋ ءجۇر. ءوزى مەملەكەتتىك قىزمەتتە، بىراق اقشاشىل، ساۋىقشىل - ساۋناشىل. ءدۇدامال اقشا كەمەرىنەن اسسا كەرەك، قازىر  "ماعان كىم ديسسەرتاتسيا جازىپ بەرەدى؟" دەپ، قالتاسى تەسىك عالىم ىزدەپ وتىرعان كورىنەدى...

مىنانداي سۇراق تۋادى: وسىنداي ءناپسىنىڭ قۇلدارى مۇستافا زامانىندا بولدى ما ەكەن؟ بولعاندا قانداي! جالپى م.شوقايدىڭ 1918 جىلى ەلدەن امالسىز كەتۋىنە تۇرتكى - يماندى ءناپسىنىڭ جەڭۋى دەر ەدىك. ارينە، ول - الاش تاعدىرىنىڭ ءبىر جولى. ەلدى ارباعان ناپسىمەن مۇستافا سىرتتا ءجۇرىپ كۇرەسسە، ەميگراتسيادان سانالى تۇردە باس تارتقان ءاليحاندار كەڭەس  "شەڭبەرىنەن" شىقپاي-اق تەكەتىرەستى.

يمان مەن ءناپسىنىڭ مايدانىنا  "جاس تۇركىستاندا" باسىلعان (1936-1937) م.شوقاي ەستەلىكتەرىندەگى ومىرلىك نەگىزى بار قيلى تاعدىرلاردى مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. ماسەلەن، ار كوزىمەن سيپاتتالعان اقمەشىتتىك ەرالى قاسىمۇلى مەن حۇسان يبراھيم الپەتىن الايىق.

اۋدارىلىپ-توڭكەرىلگەن 1917 جىل. جاپپاي بيلىككە ۇمتىلىس. تەڭدىك ۇرانىن كوتەرىپ بۇرىنعى وتارلانۋشى دا، وتارلاۋشى دا، ادال دا، ارام دا ءجۇر. ادىلدىكتى ىزدەگەندەر، ارينە، ءادىل ادامدى يدەال تۇتادى. وسىنداي جاعداي ءوزى بيلىك ىزدەمەگەن ەرالىنى ۇلتتىق كەڭەس توراعالىعىنا اكەلەدى (ۋاقىتشا ۇكىمەت تۇسى. اقمەشىت). ە.قاسىمۇلى تۋرالى م.شوقاي ءبۇي دەيدى: "ونىڭ رۋحاني تازالىعىن، دۇنيەگە، اقشاعا قىزىقپاعانىن، ازعىندىق جولىنا تۇسپەگەنىن زور سەنىممەن ايتا الامىن. ول وتە ءدىنشىل كىسى ەدى. دارەتسىز ءبىر قادام باسپايتىن. جالعان سويلەۋدى - كۇنا، پارانى - ارام دەپ ەسەپتەيتىن. پارا العان مقسىلماننىڭ دىننەن ايىرىلىپ، كاپىرگە اينالاتىنىنا سەنەتىن. سوندىقتان بۇل كىسى ەشقانداي قىزمەتكە كوتەرىلمەي، باياعى وتىرعان جەرىندە وتىرا بەرەتىن. ورىس مەكەمەسىنە بەرىك ورنالاسىپ، باستىققا جاعىنىپ، ونىمەن قوسىلا تۋعان حالقىن تالاۋدان، ءوز باۋىرلارىنىڭ قانىن سورۋدان باسقا ويىندا تۇك جوق قاناعاتسىز يمانسىزدار ەرالىنى باسا-كوكتەپ، جوعارى قىزمەتتەرگە كوتەرىلىپ العان ەدى. ... اقمەشىت تۇرعىندارى ەرالىنى ۇلتتىق كەڭەس توراعالىعىنا سايلادى. ... ءتىلماشتار ەرالىگە جاپپاي قارسى شىقتى. بۇل زاڭدى ەدى. ويتكەنى ولار بۇرىنعى قوجايىندارىنىڭ ارقاسىندا تاۋىپ جۇرگەن وڭاي ولجاسىنان، بايۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلدى. ولار ... قالتالارىن تولتىراتىن ءبىر كۇش ىزدەدى".

ءۇزىندىنى وقي وتىرىپ، تاعدىر-تالايىن ءھام تاريحتاعى ورنىن ءبىر قۇداي عانا بىلەتىن ەرالىگە ءىشىڭىز جىليدى. دۇنيە توڭكەرىلسە دە يمان بيىك تۇراتىنىنا سەنەسىز.

ال،  "كىمنىڭ تارىسى پىسسە، سونىڭ تاۋىعى" حۇسان يبراگيمگە كەلسەك، بۇل پىسىق - سول كەزدە اقمەشىت جۇمىسشى-سولدات دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ باسشىسى. م.شوقاي ونىڭ  "سامارقاند وبلىستىق زاڭ باسقارماسىنان پاراقورلىعى مەن جالعان اۋدارماسى ءۇشىن قۋىلعانىن" دا ەسكەرتەدى. بۇل - ءبىر، ەكىنشى - حۇساننىڭ ارقاسىندا  ء"تىلماشتاردىڭ اراسىنداعى تالاي سۇرقيا تەحنيكالىق قىزمەتكەر رەتىندە ورىس جۇمىسشى-سولدات كەڭەسىنە كىرىپ العان". وسى قوي تەرىسىن جامىلعان جىرتقىشتار نە ىستەدى دەيسىز عوي. بۇل جونىندە م.شوقاي ءبۇي دەيدى:  "ساۋاتسىز قارۋلى سولداتتار تىلماشتارمەن بىرگە اۋىلداردى ارالاپ، جەرگىلىكتى ۇيىمداردىڭ جۇمىس جاعدايىن تەكسەرە باستادى. مۇنىڭ ءبارى دۇنيە جيناۋدىڭ قامى بولىپ شىقتى. ولار حالىقتى اشىقتان-اشىق تالادى. باياعى پريستۆا-جاندارم زورلىعى مىنامەن سالىستىرعاندا بالانىڭ ويىنى سياقتى كورىندى. جۇرت قاتتى قورىقتى".

بايلىق پەن بيلىك ءۇشىن ارىن ساتىپ، ورىس وتارشىلدارىمەن دە، قاندىكوز سولداتتارمەن دە اۋىز جالاسقان حۇسان يبراگيم سياقتىلارعا ۇلتتىق ءھام ادالدىق ءپرينتسيپى انىق ەمەس سەرالى لاپين ءتارىزدى قازاق وقىعاندارى قالاي قارادى ەكەن؟ م.شوقايدى وسى سۇراق تا تولعاندىرىپتى. ء"بىر وڭاشا كەزدەسكەنىمىزدە، مەن ودان:  "ەل اراسىندا ابىرويىنان ايىرىلعان حۇسان يبراھيممەن سونشالىق ارالاسۋىڭىزدىڭ ءجونى قايسى؟" - دەپ سۇرادىم. بۇعان سەرالى، لەنيننىڭ زينوۆەۆ تۋرالى  "وسىنداي جەكسۇرىن دۋانالار سىزگە نەگە كەرەك؟" دەگەن سۇراققا: "قارىق بولعان كەمەنىڭ تەسىگىنە تىعۋعا جامان جالبا دا جارايدى", - دەپ جاۋاپ بەرگەنىن ايتتى".

ەندى وسى ماسەلەنى بۇگىنگە اۋدارايىقشى. حالىق اۋزىنا قاقپاق بولا المايمىز، ءتۇرلى دارەجەدەگى اكىم-قارالاردىڭ جانىندا الاياقتاردىڭ، يمانسىزداردىڭ، اسىرە ۇلتسىزداردىڭ ءجۇرۋىن نەمەن تۇسىندىرەمىز؟ ولاردىڭ مىنگەنى قاي كەمە؟ بۇلار تەسەتىن كۇشتى قاي جاقتان كۇتەدى؟ قاۋپى نە؟

اكىم-قارا بىلاي تۇرسىن، قازىر ءاربىر ءدۇمدى ۇرى-قارىنىڭ ءبىر قورا اقىن-جازۋشىسى، ءبىر توپ ءجۋرناليسى بار. كىم بىلەدى، زامان مەن تۇرمىس ورنىققاندا، شاكىرتتەرىمىزگە  "حح عاسىردىڭ سوڭىنداعى مافيوزدار تۋرالى پوەزيالىق جانە پروزالىق شىعارمالار" دەگەن تاقىرىپ بەرىپ، زەرتتەتەتىن شىعارمىز...

زەرتتەۋ دەگەننەن شىعادى، بۇل سالاعا دا ءبىلىم-بىلىك قانداي كەرەك بولسا، يمان-ار دا سونداي كەرەك. قازىر زەيىندى ازاماتتارىمىز:  ء"اربىر ەل ءوز تاريحىن ارعى-بەرگى يماندى ءىسىن تارازىلاپ، ەلدىك مۇددەسىنە ساي جازادى" دەگەن وي ايتىپ ءجۇر. بىزدىڭشە، بۇل - قۇپتارلىق پايىم. تاياۋدا تاريحشىلاردىڭ ءبىر كونفەرەنتسياسىنا قاتىناستىق. الگى ويدىڭ ماڭىزىن سول جيىندا تاعى ءبىر تۇسىندىك. ورىسشا شۇلدىرلەگەن كوپ قازاق  "پلانەتارلىق ويلاۋدى" سۇيسىنە قولداپ، مەيىرلەنە تالداپ، اق تەر-كوك تەرگە ءتۇستى دە قالدى. ءدال سول جەردە ءبىزدىڭ جادىمىزدا ۇلت تاريحىنا ماركسيزم مۇناراسىنان قاراعان جىلدار جاڭعىردى. مىنا  "تاريحشى - سابازدار" وسى قارقىنمەن قاي ۇستانىم  ء"ساندى" بولسا، سول ۇستانىممەن تاريحىڭىزدى اۋدارىپ-توڭكەرىپ بەرمەك... ءوز باسىمىز وسى ورايسىزدىقتىڭ باستى سەبەبىن - تامىرسىزدىقتان (رۋحانيات، ءتىل، تاريح، ت.ب.) كورەمىز. قازىر  "ماسكەۋدى كوردىك" دەگەن ءبىراز ادەبيەتشى احمەت بايتۇرسىنۇلىن - م.باحتينمەن، ماعجان مەن جۇسىپبەكتەردى - ورتاسى، تەگى، تالعامى، مۇددەسى بولەك ورىس جانە ەۋروپا اقىن-جازۋشىلارىمەن  "باسەكەلەستىرىپ", بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ ءجۇر. ولارداڭ جازعاندارىنا ۇڭىلسەڭىز، ءوڭىن اينالدىرعان باياعى سحەماشىلدىقتى، تاپتاۋرىن  "رامكاعا سالۋدى" بايقايسىز.

وتكەندى زەردەلەۋگە قاتىستى ءپرينتسيپتى وي سىلەمىن ءبىز م.شوقاي ەڭبەكتەرىنەن ۇشىراستىرامىز. قايراتكەر ءبۇي دەيدى:  "... اۋىلداسىم قوڭىراتباي:  ء"بىر حالىقتىڭ ومىرىنە لايىقتالىپ جاسالعان زاڭ ەكىنشى ءبىر حالىقتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋى مۇمكىن بولار قويار ما ەكەن؟" دەگەن ەدى. ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن قوڭىراتباي وسىلاي دەگەن بولاتىن. حالىقتىڭ ناعىز تۇرمىسىنان حابارى جوق ماركستىك عالىمدار مۇنداي پايىمداۋلارعا بارا المايدى".

مۇنى مۇستافا سانجار اسپانديارۇلىن ساراپتاعان ماقالاسىندا ايتقان-دى. ەڭبەكتى ءارى قاراي وقيىق:  "ول اتەيستىك تالاپتان شىعا وتىرىپ، يسلام تاريحى حاقىندا كوپتەگەن ورىنسىز نارسەلەر جازدى. سانجار ورىس ميسسيونەرلەرىنىڭ ايتقاندارىن قايتالاپ، مۇحاممەد پايعامباردى  "جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان اراب كاپيتاليستەرىنىڭ اگەنتىنەن باسقا ەشكىم دە ەمەس" دەپ تە ساندىراقتادى. ... ءومىر شىندىعىمەن بەتپە-بەت كەلىپ قالعان سانجار الدىمەن  "لەنيندەستىرىلىپ", ارتىنان  "ستاليندەستىرىلىپ", ەكى مارتە اينىعان ماركسيزم تەورياسىمەن تۋعان حالقىنىڭ تاريحىن تۇسىندىرمەك بولىپ اۋرەگە ءتۇستى".

سحەماتيزم دەگەن وسى. م.شوقايدىڭ وبەكتيۆتىلىگى سوندا، ول ايتەۋىر قارالاۋدى كوزدەمەيدى، باردى بار كۇيىندە ايتادى. سانجاردىڭ قيىن كەزدەگى وقۋى، قىزمەتكە ارالاسۋى، كۇرەستە قاي جاققا شىققانى - ءبارى-ءبارى سيپاتتالادى. بىراق توڭكەرىس تۇسىندا ونىڭ تاڭداعان جولى مۇستافانى ويلاندىرىپ-قامىقتىرادى.  "ول توڭكەرىسكە ءبىز ۇقساپ ۇلتتىق كۇرەس، ۇلتتىق باعدارلاما ارقىلى كەلگەن جوق. جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارىمەن بىرگە سولشىل توڭكەرىسشىل رەتىندە كەلدى. ... سانجار ءبىزدىڭ ۇلتتىق فورۋمدارىمىزدىڭ ەشبىرىنە قاتىسپادى. ... سانجاردىڭ قاسىرەتى تىم اۋىر. ول حالىققا توڭكەرىس ارقىلى جاقىنداعىسى كەلدى. بىراق حالقىمەن بىرگە بولا المادى، حالقىن تۇسىنبەدى. ول ورىستىڭ قازان توڭكەرىسىندەگى بولشەۆيك ءشوۆينيزمىن دە كورە، سەزە المادى،" - دەيدى قايراتكەر.

سويتكەن س.اسپانديارۇلىنىڭ تاعدىرى كەيىن نە بولدى دەسەڭىزشى. تاعى دا مۇستافا ماقالاسىن وقيمىز: "ەڭ سوڭىندا سانجار -  "مۇستافا شوقايدىڭ سىبايلاسى" بولىپ شىقتى. قالاي؟ قايتىپ؟.. ناتيجەسىندە ول ورىس بولشەۆيكتىك ءشوۆينيزمىنىڭ قۇربانى بولدى. تۇركىستان ونى ۇلت-ازاتتىعى جولىندا قۇربان بولعانداردىڭ قاتارىنا قوسا قويار ما ەكەن؟ بۇل دا ءبىر بولەك ماسەلە".

م.شوقايدىڭ بۇل سوزىنە تۇسىنىك بەرۋ ارتىق دەپ ويلايمىز.

تاريحتى بۇرمالاۋ - قاسيەتسىزدىڭ ءىسى. جالعان جازىپ، سوڭىنان كۇن ءۇشىن مۇنى وتىرىك  "تۇزەتۋ" - امالسىزدىڭ ءىسى ەمەس، اياردىڭ ءىسى. قالام ۇستاعاننىڭ كوبى بىلەدى، ايگىلى 86-جىلعى قازاق كوتەرىلىسى وتىسىمەن، بىرەر تاريحشى  "بۇل پالەنىڭ تامىرى الاش كۇرەسىندە جاتىر" دەپ، توتاليتارلىق وكىمەتتەن تارتۋ-تارالعى الدى. ارادا 10 جىل وتكەن سوڭ، ولار تۇك بولماعانداي بۇرىنعىسىن 180 گرادۋسقا بۇرىپ، بىردەڭە-سىردەڭە جازدى. بۇعان تاۋەلسىز قازاقستان وكىمەتىنەن تارتۋ-تارالعى الدى. ول شىركىندەردىڭ ايارلىعى سوندا،  "بۇرىنعىم قاتە ەدى" دەمەدى-اۋ. وسىندايدا مۇستافا-جۇرەكتى، شىندىقتى تايسالماي ايتاتىن ازامات بولسا دەپ ارماندايتىنىمىز راس...

1935 جىلدىڭ مامىرى. كەڭەستىك قازاقستاننىڭ 15 جىلدىعىنا وراي وتكىزىلۋى جوسپارلانعان اعارتۋ سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ قۇرىلتايى. مىنبەرگە كوتەرىلگەندەردىڭ ءبارى قاتەلىك-كىنانى  "قازاق ۇلتشىلدارى مەن اقىماق-قىرت گولوششەكين باسقارعان كونە پارتيا باسقارماسىنا ارتۋمەن تىندى". وسىنىڭ بارشاسىن رەسپۋبليكالىق گازەتتەردەن وقىپ-ءبىلىپ وتىرعان م.شوقاي بىلايشا بايىپتاما جاسايدى: "يساۇلى وراز، قۇرامىسۇلى ىزمۇقان جانە جۇرگەنۇلى تەمىربەك ءتارىزدى  "قىزىل ساۋرىكتەردىڭ" ءبارى دە سول اقىماق گولوششەكيننىڭ قاسىندا ءجۇرىپ ەسەيگەندەر ەكەنىن بولشەۆيكتەر ەسىنەن شىعارىپ العان سياقتى. ولاي بولسا، گولوششەكين وتكىزگەن قىلمىستاردىڭ ءبىر بولىگى ولارعا دا ءتان. وسىعان قاراماستان بۇل ادامداردىڭ جاۋاپتى ورنىندا وتىرعان كۇيى قالا بەرۋىن قازاقستانداعى ورىس پرولەتارياتى ديكتاتۋراسىنىڭ ولاردى  ء"وز ادامى" دەپ ەسەپتەۋىمەن عانا تۇسىندىرۋگە بولادى. ... سويلەگەن شەشەندەر اراسىندا قازاقستاننىڭ كونە ۇلتتىق كادرلارىنا بارىنەن كوپ جالا جاپقان - جۇرگەنۇلى بولىپ شىقتى. بولشەۆيكتەر داۋرەن ءسۇرىپ تۇرعان كەزدە ۇلتشىلداردى قارالاۋدان باسقا تاعى قانداي مادەنيەت بولۋشى ەدى؟!".

وقىرماننىڭ تاعى ەسىنە سالامىز: ءسوز بولىپ وتىرعان ۋاقىت - 1937 جىل ەمەس، 1935 جىل. ياعني، بۇل شاق - الاش زيالىلارىنىڭ ءبىر ايدالىپ (اتىلماي) كەلگەن شاعى-تىن. ەندى م.شوقايۇلى ماقالاسىنا ("ورىس ميسسيونەرلەرى") ۇڭىلەيىك:  "ت.جۇرگەنۇلى... الدىمەن ءاليحان بوكەيحانعا جالا جابۋدان باستايدى (الەكەڭ العاشقى ايداۋدان امان قالعانى بەلگىلى - د.ق.). ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، (وتكەن جىلدىڭ جازىندا ستالين ميرزويانعا ءاليحان تۋرالى بىلاي دەپتى) 1919 جىلى ءاليحان ءستاليننىڭ قاسىنا كەلىپ: "قازاق حالقى - جويىلىپ كەتۋگە ءتيىس حالىق" دەپتى-ءمىس. ءستاليننىڭ: ء"سىز نەگە ولاي دەپ ويلايسىز؟" دەگەن سۇراۋىنا ءا.بوكەيحان:  "ويتكەنى بۇل حالىقتىڭ سوزدىك قورىندا ورىستاردىڭ  "دۆيجەنيە" دەگەن ۇعىمىن جەتكىزىپ بەرە الاتىن ءسوز دە جوق" دەپتى-ءمىس.

ءاليحاندى از دا بولسا بىلەتىن ادامعا مۇنداي سوزدەردىڭ قىپ-قىزىل جالعاندىعىنا كوز جەتكىزۋ ءتىپتى دە قيىنعا تۇسپەيدى. ءاليحان عانا ەمەس، مۇنداي ءسوز جالپى ەسى دۇرىس تۇركىستاندىقتاردىڭ اۋزىنان شىعا قويمايدى. ولاي بولاتىن سەبەبى، بىرىنشىدەن، ورىس تىلىندەگى  "دۆيجەنيە" (ارەكەت) قازاق تىلىندە - قيمىل. مۇنى قازاقشا بىلەتىندەردىڭ ءبارى بىلەدى.  ەكىنشىدەن, ەگەر ءاليحان ءوز حالقى تۋرالى شىنىمەن جۇرگەنۇلى ايتقانداي پىكىردە بولسا، وندا ول ءبىرىنشى ورىس توڭكەرىسىنەن - 1905 جىلدان باستاپ بۇل حالىقتىڭ ۇلتتىق توڭكەرىسىنىڭ باسىندا تۇرماعان بولار ەدى. ۇشىنشىدەن, قازاق ۇلتتىق پارتياسى "الاشتىڭ" نەگىزىن قالاعان، الاش باعدارلاماسىنىڭ اۆتورى بولعان، الاشوردا ۇكىمەتىن باسقارعان ءاليحاننىڭ اۋزىنان مۇنداي ءسوزدىڭ شىعۋى قالاي دەسە دە اقىلعا سىيمايدى. ويتكەنى، كەز-كەلگەن حالىق ءۇشىن ساياسي پارتيا دەگەنىمىز - سول حالىقتىڭ ساياسي قيمىلى (ارەكەتى) جانە ونىڭ ءومىرى مەن بولاشاعىنىڭ باعىت-باعدارىن تاڭداۋى بولىپ تابىلادى. تورتىنشىدەن, ءاليحانداي سانالى ادام ءبىردى-ەكىلى اتاۋلى سوزدەردىڭ ءبىر حالىقتىڭ ىشىندە بولۋ-بولماۋى سول حالىقتىڭ  بولاشاعىن ايقىنداي المايتىنىن جاقسى بىلەدى. ماسەلەن، "رەۆوليۋتسيا", "سوتسياليزم", "پرولەتار",  "ديكتاتۋرا" جانە وسىلار ءتارىزدى بۇل كۇندە بولشەۆيكتەر ءۇشىن  "اسا قاسيەتتى" بولىپ وتىرعان سوزدەر ورىس ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىندا اتىمەن جوق. بىراق سوعان قاراماستان رەسەيدە پرولەتاريات ديكتاتۋراسى ورنادى.

ءاليحان باسقاشا ايتقان. ول ستالينگە  "قازاق حالقىندا پرولەتارلىق قوزعالىس جوق. قازاق دالاسىندا پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ ورناۋى قازاق حالقىن اپاتقا دۋشار ەتەدى" دەگەن. ءبىز مۇنى وتە جاقسى بىلەمىز".

ۇزاق ۇزىندىدەن كورگەندەرىڭىزدەي، مۇستافا الاش زيالىلارىنىڭ كوزى تىرىسىندە بۇرمالانعان تاريحي فاكتىنى قالپىنا كەلتىرگەن. ونىڭ افوريزمگە بەرگىسىز ءبىر ءسوزىن وقىپ ەدىك:  "مەن ەشكىمگە ادۆوكات بولعان ەمەسپىن، مەن - زاڭگەرمىن" دەگەن. جوعارىداعى تازا سوزدەر حاق نۇرىنا بولەنگەندەي...

كونيۋكتۋراعا بۇيدالانعان ت.جۇرگەنۇلى 1935 جىلعى بايانداماسىندا شوقان ءۋاليحانوۆتى  "ميسسيونەرلىك مادەنيەتتىڭ جەمىسى" دەگەن كورىنەدى. بۇعان م.شوقاي گ.پوتانين ەستەلىكتەرىن دايەككە الا وتىرىپ، ءۋاج ايتادى. وسى تۇرعىدان كەلىپ ول:  "ت.جۇرگەنۇلى مەن سول تەكتەستەر ءوز حالقىن شوقانشا سۇيە الار ما ەكەن؟ ... شوقان ءۋاليحانوۆتى سىناۋعا تەك ءبىزدىڭ عانا حۇقىمىز بار. ال، وزدەرى ورىس بولشەۆيزمى مەن ورىس ديكتاتۋراسىنىڭ ميسسيونەرى بولىپ وتىرعانداردىڭ حۇقى جوق. ... ميسسيونەر، شوقىنعان  جانگەلدين (يۆان ستەپانوۆ) - بۇگىندە قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى. اسىلىندا، حالىق اراسىنا تەك ءدىن تاراتۋشى عانا ەمەس، جات مادەنيەت تاراتۋشىلار دا ميسسيونەرلەر بولىپ سانالادى. ... جۇرگەنۇلى تەمىربەك تە جانە  ماسكەۋدىڭ سول تەكتەس اگەنتتەرى دە - ميسسيونەرلەر", - دەيدى.

ەندى وقىرمان تورەلىگىن ايتسىن: جوعارىداعىلاردى -  "اشۋ ۇستىندە ايتىلعان ءسوز" دەپ، جابا توقيىق پا، جوق م.شوقايدىڭ پرينتسيپتىلىگى ءۇشىن، ار تازالىعى ءۇشىن تالداپ-تارازىلايىق پا؟..

ءبىز ءبىر كىسىنىڭ عۇمىرىنداي ۋاقىتتى وتىرىك ماقتاۋمەن، جالاڭ سويلەۋمەن، اسىرە جاعىمپازدىقپەن وتكىزدىك. ساياساتتا، ومىردە، وتباسىندا - بارىندە-بارىندە...

دانىشپان قايراتكەردىڭ: "ار-نامىسى كەم ۇلت - وسپەگەن ۇلت" دەگەنىنە قالاي قارايمىز؟ وسى رەتتە مۇستافا شوقاي ءسوزى، ەلشىلدىگى، پرينتسيپشىلدىگى بىزگە نە ايتادى؟

ديحان قامزابەكۇلى، پروفەسسور