Бұл - 80-жылдардың аяғы еді. Қазақ телевидениесі баспа басшыларын, осы салаға жауапты адамдарды шақырып әңгіме өткізді. Мұны сол кездің  "тікелей эфирі" деуге болады. Телефон шалушының сұрағы қағазға түсіріліп, жауап берушіге жеткізіледі. Абыр-сабырдың үстінде баспагерлер  "бірауыздан" баспа қоржынында цензураға байланысты жатып қалған бірде - бір қолжазба жоғын мәлімдеді... Осы арада студияға бір сұрақ келіп түсті. Мазмұны шамамен мынандай: "Мұстафа Шоқай туралы әділ сөз қашан айтылады? Оның еңбектері кітап болып шыға ма?"  Тарихқа ынтызар қарапайым адамның қарапайым сұрағы. Бұл шақта Мәскеуден бастап  "ақтаңдақтар" айтылып-жазыла бастаған-ды.

Адресаты  "беймәлім" сұраққа сол кезде жасы елуге тақаған әрі зерттеуші, әрі баспагер адам былайша сарт етіп жауап берді: "Бұл сұрақты қоюға қалай ұялмайсыз? Мұстафадай жауды біз ешқашан баспаймыз"...

Тәуелсіздік тұсында ақсақал жасына шыққан сол зерттеуші  "Алаш үшін күйдім, Алаш үшін жандым" деп жүрді. Алланың әділдігі сонда, рия жан рия күйінде қалады екен. Ал Мұстафа Шоқай үшін біз ұялмайтын болдық, еңбегін де мақтанышпен жариялап, насихаттаймыз.

Бұл - 80-жылдардың аяғы еді. Қазақ телевидениесі баспа басшыларын, осы салаға жауапты адамдарды шақырып әңгіме өткізді. Мұны сол кездің  "тікелей эфирі" деуге болады. Телефон шалушының сұрағы қағазға түсіріліп, жауап берушіге жеткізіледі. Абыр-сабырдың үстінде баспагерлер  "бірауыздан" баспа қоржынында цензураға байланысты жатып қалған бірде - бір қолжазба жоғын мәлімдеді... Осы арада студияға бір сұрақ келіп түсті. Мазмұны шамамен мынандай: "Мұстафа Шоқай туралы әділ сөз қашан айтылады? Оның еңбектері кітап болып шыға ма?"  Тарихқа ынтызар қарапайым адамның қарапайым сұрағы. Бұл шақта Мәскеуден бастап  "ақтаңдақтар" айтылып-жазыла бастаған-ды.

Адресаты  "беймәлім" сұраққа сол кезде жасы елуге тақаған әрі зерттеуші, әрі баспагер адам былайша сарт етіп жауап берді: "Бұл сұрақты қоюға қалай ұялмайсыз? Мұстафадай жауды біз ешқашан баспаймыз"...

Тәуелсіздік тұсында ақсақал жасына шыққан сол зерттеуші  "Алаш үшін күйдім, Алаш үшін жандым" деп жүрді. Алланың әділдігі сонда, рия жан рия күйінде қалады екен. Ал Мұстафа Шоқай үшін біз ұялмайтын болдық, еңбегін де мақтанышпен жариялап, насихаттаймыз.

Рас, Мұстафаны біз енді танып жатырмыз.  "М.Шоқай кім?" деген сұраққа ойланбай жауап беруге болмайды. Біле - білсек, бұл қайраткердің тағдыры - белгілі дәрежеде қайталанып отыратын тағдыр. Жүсіпбек Аймауытұлының Джек Лондоннан тәржімелеген бір аудармасында мынандай тағылымды жолдар бар:  "Ғажап іс: һәр кез бір адам оянып, ілгері қарай қадам басайын десе, өңкей жалқау ондай адамды "кері кетіргелі жүр, өлтіру керек" деп, ду ете түседі. ... Ондай адамды тас атып өлтіріп, ақырында өздері ақымақ болып қалады".

Осыны ескеріп, Мұстафаның өзі айтқандай, адам тағдырын һәм ұлт тағдырын энтомологиялық коллекцияға (мысалы, көбелек коллекциясы) айналдыруға болмайды. Бізге қайраткер тағдырының жасанды немесе  "түк айтпайтын" бейнесі емес, жанды және мұң мен шер, сенім мен үміт арқалаған сабағы қажет. Конъюнктураның жетегінде кетіп, өтірік-шын  "Кешегі Мұстафа!" деп елжірегеннен гөрі асыл азамат ісінің жалғасуын ойлап  "Бүгінгі Мұстафа!" деген - анағұрлым иманды, анағұрлым кісілікті ниет болмақ. Ал Мұстафа Шоқайларды тарих еншісіне қалдырып, ұлт тағдырын ойлаған қазіргі қайраткерлерге күдікпен қарасақ - қатқан көбелек былай тұрсын, отқа түскен көбелектің (пәруана) кебін құшармыз...

Сонымен, Мұстафа Шоқай кім?

Марқұм Айтан Нүсіпханның маңдай терімен бүгінгі оқырманға жеткен қайраткер мұрасын бажайлай отырып, мынандай ойға келдік: Мұстафа - иман мен ардың, тазалық пен намыстың қазақ һәм бүтін түрік тәжірибесіндегі айрықша құбылысы. Мұны қарапайым тілмен түсіндіріп көрелік. Мысалы, адам - әуелі пенде десек те, жүрегінде имандылықтың ұшқыны бар жан арға жүгінбей тұрмайды. Бірақ ит-тірлік оны әркез арға жүгіндірмейді. Данышпан Абайдың  "... Ең болмаса айында бір, өзіңнен өзің есеп ал" деген сөзінің астарында осы иман мен ар қажеттігі айтылады. Ал, енді Мұстафаның жазғанына және принципті ісіне қарап, оны - ар-намыстың рәмізі дер едік. Тіпті М.Шоқай және Алаш зиялылары - қазақ үшін тазалық пен ұлтқа қызмет етудің жиынтық аты болып қалды десек қателеспеспіз. Енді байыптап көріңіз: сіз пендешілікпен кетіп, ар-намысты не күніне, не аптасына, не айына бір-ақ рет ойлайсыз, ал бір қандасыңыз оны өмір салтына айналдырған. Мәселен, бүгінгі ақсақал жасындағы оқығандарды алыңызшы. Біреуіміз білмесек екіншіміз білеміз, осылардың нешеуі елдік принципімен өмір сүреді?.. Өзіне не баласына қызмет, атақ, ақша, үй-мүлік беріп, кез-келген мазмұндағы хатты алдына тосыңыз, қол қояр ма екен?.. Немесе жастарды-ақ алайық. Қалыптасып жатыр деп, кешіріммен-ақ қарайық. Елдік туралы ойлау былай тұрсын, арам ақша ұстаған "спонсордың" құлы, дастарқан жайып алдаусыратқан  "батагөйдің" баласы болып жүргендер қаншама? Мысалы, мәдениет саласында жілікті ұстап дүркіреп, қорбаңдап біреу жүр. Өзі мемлекеттік қызметте, бірақ ақшашыл, сауықшыл - саунашыл. Дүдәмал ақша кемерінен асса керек, қазір  "маған кім диссертация жазып береді?" деп, қалтасы тесік ғалым іздеп отырған көрінеді...

Мынандай сұрақ туады: осындай нәпсінің құлдары Мұстафа заманында болды ма екен? Болғанда қандай! Жалпы М.Шоқайдың 1918 жылы елден амалсыз кетуіне түрткі - иманды нәпсінің жеңуі дер едік. Әрине, ол - Алаш тағдырының бір жолы. Елді арбаған нәпсімен Мұстафа сыртта жүріп күрессе, эмиграциядан саналы түрде бас тартқан Әлихандар кеңес  "шеңберінен" шықпай-ақ текетіресті.

Иман мен нәпсінің майданына  "Жас Түркістанда" басылған (1936-1937) М.Шоқай естеліктеріндегі өмірлік негізі бар қилы тағдырларды мысалға келтіруге болады. Мәселен, ар көзімен сипатталған ақмешіттік Ерәлі Қасымұлы мен Хұсан Ибраһим әлпетін алайық.

Аударылып-төңкерілген 1917 жыл. Жаппай билікке ұмтылыс. Теңдік ұранын көтеріп бұрынғы отарланушы да, отарлаушы да, адал да, арам да жүр. Әділдікті іздегендер, әрине, әділ адамды идеал тұтады. Осындай жағдай өзі билік іздемеген Ерәліні Ұлттық кеңес төрағалығына әкеледі (Уақытша үкімет тұсы. Ақмешіт). Е.Қасымұлы туралы М.Шоқай бүй дейді: "Оның рухани тазалығын, дүниеге, ақшаға қызықпағанын, азғындық жолына түспегенін зор сеніммен айта аламын. Ол өте діншіл кісі еді. Дәретсіз бір қадам баспайтын. Жалған сөйлеуді - күнә, параны - арам деп есептейтін. Пара алған мқсылманның діннен айырылып, кәпірге айналатынына сенетін. Сондықтан бұл кісі ешқандай қызметке көтерілмей, баяғы отырған жерінде отыра беретін. Орыс мекемесіне берік орналасып, бастыққа жағынып, онымен қосыла туған халқын талаудан, өз бауырларының қанын сорудан басқа ойында түк жоқ қанағатсыз имансыздар Ерәліні баса-көктеп, жоғары қызметтерге көтеріліп алған еді. ... Ақмешіт тұрғындары Ерәліні Ұлттық кеңес төрағалығына сайлады. ... Тілмаштар Ерәліге жаппай қарсы шықты. Бұл заңды еді. Өйткені олар бұрынғы қожайындарының арқасында тауып жүрген оңай олжасынан, баю мүмкіндігінен айырылды. Олар ... қалталарын толтыратын бір күш іздеді".

Үзіндіні оқи отырып, тағдыр-талайын һәм тарихтағы орнын бір құдай ғана білетін Ерәліге ішіңіз жылиды. Дүние төңкерілсе де иман биік тұратынына сенесіз.

Ал,  "кімнің тарысы піссе, соның тауығы" Хұсан Ибрагимге келсек, бұл пысық - сол кезде Ақмешіт жұмысшы-солдат депутаттары кеңесінің басшысы. М.Шоқай оның  "Самарқанд облыстық заң басқармасынан парақорлығы мен жалған аудармасы үшін қуылғанын" да ескертеді. Бұл - бір, екінші - Хұсанның арқасында  "тілмаштардың арасындағы талай сұрқия техникалық қызметкер ретінде Орыс жұмысшы-солдат кеңесіне кіріп алған". Осы қой терісін жамылған жыртқыштар не істеді дейсіз ғой. Бұл жөнінде М.Шоқай бүй дейді:  "Сауатсыз қарулы солдаттар тілмаштармен бірге ауылдарды аралап, жергілікті ұйымдардың жұмыс жағдайын тексере бастады. Мұның бәрі дүние жинаудың қамы болып шықты. Олар халықты ашықтан-ашық талады. Баяғы приства-жандарм зорлығы мынамен салыстырғанда баланың ойыны сияқты көрінді. Жұрт қатты қорықты".

Байлық пен билік үшін арын сатып, орыс отаршылдарымен де, қандыкөз солдаттармен де ауыз жаласқан Хұсан Ибрагим сияқтыларға ұлттық һәм адалдық принципі анық емес Серәлі Лапин тәрізді қазақ оқығандары қалай қарады екен? М.Шоқайды осы сұрақ та толғандырыпты. "Бір оңаша кездескенімізде, мен одан:  "Ел арасында абыройынан айырылған Хұсан Ибраһиммен соншалық араласуыңыздың жөні қайсы?" - деп сұрадым. Бұған Серәлі, Лениннің Зиновьев туралы  "Осындай жексұрын дуаналар сізге неге керек?" деген сұраққа: "Қарық болған кеменің тесігіне тығуға жаман жалба да жарайды", - деп жауап бергенін айтты".

Енді осы мәселені бүгінге аударайықшы. Халық аузына қақпақ бола алмаймыз, түрлі дәрежедегі әкім-қаралардың жанында алаяқтардың, имансыздардың, әсіре ұлтсыздардың жүруін немен түсіндіреміз? Олардың мінгені қай кеме? Бұлар тесетін күшті қай жақтан күтеді? Қаупі не?

Әкім-қара былай тұрсын, қазір әрбір дүмді ұры-қарының бір қора ақын-жазушысы, бір топ журналисі бар. Кім біледі, заман мен тұрмыс орныққанда, шәкірттерімізге  "ХХ ғасырдың соңындағы мафиоздар туралы поэзиялық және прозалық шығармалар" деген тақырып беріп, зерттететін шығармыз...

Зерттеу дегеннен шығады, бұл салаға да білім-білік қандай керек болса, иман-ар да сондай керек. Қазір зейінді азаматтарымыз:  "Әрбір ел өз тарихын арғы-бергі иманды ісін таразылап, елдік мүддесіне сай жазады" деген ой айтып жүр. Біздіңше, бұл - құптарлық пайым. Таяуда тарихшылардың бір конференциясына қатынастық. Әлгі ойдың маңызын сол жиында тағы бір түсіндік. Орысша шүлдірлеген көп қазақ  "планетарлық ойлауды" сүйсіне қолдап, мейірлене талдап, ақ тер-көк терге түсті де қалды. Дәл сол жерде біздің жадымызда ұлт тарихына марксизм мұнарасынан қараған жылдар жаңғырды. Мына  "тарихшы - сабаздар" осы қарқынмен қай ұстаным  "сәнді" болса, сол ұстаныммен тарихыңызды аударып-төңкеріп бермек... Өз басымыз осы орайсыздықтың басты себебін - тамырсыздықтан (руханият, тіл, тарих, т.б.) көреміз. Қазір  "Мәскеуді көрдік" деген біраз әдебиетші Ахмет Байтұрсынұлын - М.Бахтинмен, Мағжан мен Жүсіпбектерді - ортасы, тегі, талғамы, мүддесі бөлек орыс және Еуропа ақын-жазушыларымен  "бәсекелестіріп", бүйректен сирақ шығарып жүр. Олардаң жазғандарына үңілсеңіз, өңін айналдырған баяғы схемашылдықты, таптаурын  "рамкаға салуды" байқайсыз.

Өткенді зерделеуге қатысты принципті ой сілемін біз М.Шоқай еңбектерінен ұшырастырамыз. Қайраткер бүй дейді:  "... Ауылдасым Қоңыратбай:  "Бір халықтың өміріне лайықталып жасалған заң екінші бір халықтың мүддесіне қызмет етуі мүмкін болар қояр ма екен?" деген еді. Әліпті таяқ деп білмейтін Қоңыратбай осылай деген болатын. Халықтың нағыз тұрмысынан хабары жоқ маркстік ғалымдар мұндай пайымдауларға бара алмайды".

Мұны Мұстафа Санжар Аспандиярұлын сараптаған мақаласында айтқан-ды. Еңбекті әрі қарай оқиық:  "Ол атеистік талаптан шыға отырып, ислам тарихы хақында көптеген орынсыз нәрселер жазды. Санжар орыс миссионерлерінің айтқандарын қайталап, Мұхаммед пайғамбарды  "жаңа туып келе жатқан араб капиталистерінің агентінен басқа ешкім де емес" деп те сандырақтады. ... Өмір шындығымен бетпе-бет келіп қалған Санжар алдымен  "лениндестіріліп", артынан  "сталиндестіріліп", екі мәрте айныған марксизм теориясымен туған халқының тарихын түсіндірмек болып әуреге түсті".

Схематизм деген осы. М.Шоқайдың объективтілігі сонда, ол әйтеуір қаралауды көздемейді, барды бар күйінде айтады. Санжардың қиын кездегі оқуы, қызметке араласуы, күресте қай жаққа шыққаны - бәрі-бәрі сипатталады. Бірақ төңкеріс тұсында оның таңдаған жолы Мұстафаны ойландырып-қамықтырады.  "Ол төңкеріске біз ұқсап ұлттық күрес, ұлттық бағдарлама арқылы келген жоқ. Жұмысшы және солдат депутаттарымен бірге солшыл төңкерісшіл ретінде келді. ... Санжар біздің ұлттық форумдарымыздың ешбіріне қатыспады. ... Санжардың қасіреті тым ауыр. Ол халыққа төңкеріс арқылы жақындағысы келді. Бірақ халқымен бірге бола алмады, халқын түсінбеді. Ол орыстың қазан төңкерісіндегі большевик шовинизмін де көре, сезе алмады," - дейді қайраткер.

Сөйткен С.Аспандиярұлының тағдыры кейін не болды десеңізші. Тағы да Мұстафа мақаласын оқимыз: "Ең соңында Санжар -  "Мұстафа Шоқайдың сыбайласы" болып шықты. Қалай? Қайтіп?.. Нәтижесінде ол орыс большевиктік шовинизмінің құрбаны болды. Түркістан оны ұлт-азаттығы жолында құрбан болғандардың қатарына қоса қояр ма екен? Бұл да бір бөлек мәселе".

М.Шоқайдың бұл сөзіне түсінік беру артық деп ойлаймыз.

Тарихты бұрмалау - қасиетсіздің ісі. Жалған жазып, соңынан күн үшін мұны өтірік  "түзету" - амалсыздың ісі емес, аярдың ісі. Қалам ұстағанның көбі біледі, әйгілі 86-жылғы Қазақ көтерілісі өтісімен, бірер тарихшы  "Бұл пәленің тамыры Алаш күресінде жатыр" деп, тоталитарлық өкіметтен тарту-таралғы алды. Арада 10 жыл өткен соң, олар түк болмағандай бұрынғысын 180 градусқа бұрып, бірдеңе-сірдеңе жазды. Бұған тәуелсіз Қазақстан өкіметінен тарту-таралғы алды. Ол шіркіндердің аярлығы сонда,  "бұрынғым қате еді" демеді-ау. Осындайда Мұстафа-жүректі, шындықты тайсалмай айтатын азамат болса деп армандайтынымыз рас...

1935 жылдың мамыры. Кеңестік Қазақстанның 15 жылдығына орай өткізілуі жоспарланған ағарту саласы қызметкерлерінің құрылтайы. Мінберге көтерілгендердің бәрі қателік-кінәні  "қазақ ұлтшылдары мен ақымақ-қырт Голощекин басқарған көне партия басқармасына артумен тынды". Осының баршасын республикалық газеттерден оқып-біліп отырған М.Шоқай былайша байыптама жасайды: "Исаұлы Ораз, Құрамысұлы Ізмұқан және Жүргенұлы Темірбек тәрізді  "қызыл сәуріктердің" бәрі де сол ақымақ Голощекиннің қасында жүріп есейгендер екенін большевиктер есінен шығарып алған сияқты. Олай болса, Голощекин өткізген қылмыстардың бір бөлігі оларға да тән. Осыған қарамастан бұл адамдардың жауапты орнында отырған күйі қала беруін Қазақстандағы орыс пролетариаты диктатурасының оларды  "өз адамы" деп есептеуімен ғана түсіндіруге болады. ... Сөйлеген шешендер арасында Қазақстанның көне ұлттық кадрларына бәрінен көп жала жапқан - Жүргенұлы болып шықты. Большевиктер дәурен сүріп тұрған кезде ұлтшылдарды қаралаудан басқа тағы қандай мәдениет болушы еді?!".

Оқырманның тағы есіне саламыз: сөз болып отырған уақыт - 1937 жыл емес, 1935 жыл. Яғни, бұл шақ - Алаш зиялыларының бір айдалып (атылмай) келген шағы-тын. Енді М.Шоқайұлы мақаласына ("Орыс миссионерлері") үңілейік:  "Т.Жүргенұлы... алдымен Әлихан Бөкейханға жала жабудан бастайды (Әлекең алғашқы айдаудан аман қалғаны белгілі - Д.Қ.). Оның сөзіне қарағанда, (өткен жылдың жазында Сталин Мирзоянға Әлихан туралы былай депті) 1919 жылы Әлихан Сталиннің қасына келіп: "Қазақ халқы - жойылып кетуге тиіс халық" депті-міс. Сталиннің: "Сіз неге олай деп ойлайсыз?" деген сұрауына Ә.Бөкейхан:  "Өйткені бұл халықтың сөздік қорында орыстардың  "движение" деген ұғымын жеткізіп бере алатын сөз де жоқ" депті-міс.

Әлиханды аз да болса білетін адамға мұндай сөздердің қып-қызыл жалғандығына көз жеткізу тіпті де қиынға түспейді. Әлихан ғана емес, мұндай сөз жалпы есі дұрыс түркістандықтардың аузынан шыға қоймайды. Олай болатын себебі, біріншіден, орыс тіліндегі  "движение" (әрекет) қазақ тілінде - қимыл. Мұны қазақша білетіндердің бәрі біледі.  Екіншіден, егер Әлихан өз халқы туралы шынымен Жүргенұлы айтқандай пікірде болса, онда ол бірінші орыс төңкерісінен - 1905 жылдан бастап бұл халықтың ұлттық төңкерісінің басында тұрмаған болар еді. Үшіншіден, Қазақ ұлттық партиясы "Алаштың" негізін қалаған, Алаш бағдарламасының авторы болған, Алашорда үкіметін басқарған Әлиханның аузынан мұндай сөздің шығуы қалай десе де ақылға сыймайды. Өйткені, кез-келген халық үшін саяси партия дегеніміз - сол халықтың саяси қимылы (әрекеті) және оның өмірі мен болашағының бағыт-бағдарын таңдауы болып табылады. Төртіншіден, Әлихандай саналы адам бірді-екілі атаулы сөздердің бір халықтың ішінде болу-болмауы сол халықтың  болашағын айқындай алмайтынын жақсы біледі. Мәселен, "революция", "социализм", "пролетар",  "диктатура" және осылар тәрізді бұл күнде большевиктер үшін  "аса қасиетті" болып отырған сөздер орыс тілінің сөздік қорында атымен жоқ. Бірақ соған қарамастан Ресейде пролетариат диктатурасы орнады.

Әлихан басқаша айтқан. Ол Сталинге  "Қазақ халқында пролетарлық қозғалыс жоқ. Қазақ даласында пролетариат диктатурасының орнауы қазақ халқын апатқа душар етеді" деген. Біз мұны өте жақсы білеміз".

Ұзақ үзіндіден көргендеріңіздей, Мұстафа Алаш зиялыларының көзі тірісінде бұрмаланған тарихи фактіні қалпына келтірген. Оның афоризмге бергісіз бір сөзін оқып едік:  "Мен ешкімге адвокат болған емеспін, мен - заңгермін" деген. Жоғарыдағы таза сөздер хақ нұрына бөленгендей...

Конъюктураға бұйдаланған Т.Жүргенұлы 1935 жылғы баяндамасында Шоқан Уәлихановты  "миссионерлік мәдениеттің жемісі" деген көрінеді. Бұған М.Шоқай Г.Потанин естеліктерін дәйекке ала отырып, уәж айтады. Осы тұрғыдан келіп ол:  "Т.Жүргенұлы мен сол тектестер өз халқын Шоқанша сүйе алар ма екен? ... Шоқан Уәлихановты сынауға тек біздің ғана хұқымыз бар. Ал, өздері орыс большевизмі мен орыс диктатурасының миссионері болып отырғандардың хұқы жоқ. ... Миссионер, шоқынған  Жангелдин (Иван Степанов) - бүгінде Қазақстан Орталық атқару комитеті төрағасының орынбасары. Асылында, халық арасына тек дін таратушы ғана емес, жат мәдениет таратушылар да миссионерлер болып саналады. ... Жүргенұлы Темірбек те және  Мәскеудің сол тектес агенттері де - миссионерлер", - дейді.

Енді оқырман төрелігін айтсын: жоғарыдағыларды -  "ашу үстінде айтылған сөз" деп, жаба тоқиық па, жоқ М.Шоқайдың принциптілігі үшін, ар тазалығы үшін талдап-таразылайық па?..

Біз бір кісінің ғұмырындай уақытты өтірік мақтаумен, жалаң сөйлеумен, әсіре жағымпаздықпен өткіздік. Саясатта, өмірде, отбасында - бәрінде-бәрінде...

Данышпан қайраткердің: "Ар-намысы кем ұлт - өспеген ұлт" дегеніне қалай қараймыз? Осы ретте Мұстафа Шоқай сөзі, елшілдігі, принципшілдігі бізге не айтады?

Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ, профессор