مۋزىكا سالاسىندا جازبا مادەنيەتىنىڭ بولماۋىنا قاراماستان، اباي اندەرىنىڭ بىزگە تولىق جەتكەن سەبەبى ولاردىڭ حالىقتىڭ جۇرەگىندە ساقتالۋىندا. كومپوزيتور بولعانىمەن، نوتا بىلمەگەن ابايدىڭ اندەرى اۋىزشا تارالدى. اباي اندەرىنىڭ حالىققا كەڭ تارالۋىنا، بىرىنشىدەن، ءان تابيعاتىنىڭ حالىققا جاقىندىعى، تىڭداۋشىسىن باۋراپ الار توسىن اۋەن مەن تەرەڭ مازمۇن بولسا، ەكىنشىدەن، سول اندەردى ۇلكەن ساحنا - ساحارادا ناعىز كۇمىس كومەي انشىلەردىڭ ورىنداۋى ەدى. اباي اندەرىن ورىنداۋشىلار ءان ونەرىنىڭ حاس شەبەرلەرى-ءتىن. اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي: «ادام از مۇنى ءبىلىپ ءان سالارلىق، تىڭداۋشى دا از ول اننەن ءباھرا الارلىق»،- دەپ، ابايدىڭ جاڭا اندەرىن توسىرقاپ قابىلداۋشىلار دا از بولمادى. سول كەزدە ءانشى شاكىرتتەر تەك ءاندى تاراتۋشىلار عانا ەمەس، تەرەڭ مازمۇنعا قۇرىلعان عيبراتتى اندەردىڭ ناسيحاتشىسىنا اينالدى. بۇل ارادا سازگەر اباي ءوز بويىنداعى بارلىق قۇندىلىقتاردى انگە دەگەن ىستىق ىقىلاسىن، ءوزى شىعارعان اندەرىن ورىنداپ حالىققا تاراتۋشى ءانشى شاكىرتتەرىنە سول ۋاقىتتىڭ جىرىن جىرلاپ، مۇڭ مۇقتاجىنا ارالاسۋىنا ءوز بويلارىنداعى تالانتتارىن شىڭداپ، كورسەتە بىلۋلەرىنە جول اشتى. ءانشى-مۋزىكانتتار اباي ۇيىنە جينالىپ، وزدەرى شىعارعان، بىرەۋدەن ۇيرەنگەن ءان، كۇيلەرىن اباي الدىندا ورتاعا سالىپ، سىننان وتكىزىپ وتىرعان. ابايدىڭ تاتياناسىن ءانشى شاكىرتتەردىڭ اۆتوردان ۇيرەنۋى تۇسىن اۋەزوۆتەن تىڭداپ بايقايىق: «...مۇحامەدجان دومبىراعا جاڭاعى ءاننىڭ باس قايىرماسىن تىڭقىلداتىپ كوردى. كەلمەي جاتىر.

مۋزىكا سالاسىندا جازبا مادەنيەتىنىڭ بولماۋىنا قاراماستان، اباي اندەرىنىڭ بىزگە تولىق جەتكەن سەبەبى ولاردىڭ حالىقتىڭ جۇرەگىندە ساقتالۋىندا. كومپوزيتور بولعانىمەن، نوتا بىلمەگەن ابايدىڭ اندەرى اۋىزشا تارالدى. اباي اندەرىنىڭ حالىققا كەڭ تارالۋىنا، بىرىنشىدەن، ءان تابيعاتىنىڭ حالىققا جاقىندىعى، تىڭداۋشىسىن باۋراپ الار توسىن اۋەن مەن تەرەڭ مازمۇن بولسا، ەكىنشىدەن، سول اندەردى ۇلكەن ساحنا - ساحارادا ناعىز كۇمىس كومەي انشىلەردىڭ ورىنداۋى ەدى. اباي اندەرىن ورىنداۋشىلار ءان ونەرىنىڭ حاس شەبەرلەرى-ءتىن. اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي: «ادام از مۇنى ءبىلىپ ءان سالارلىق، تىڭداۋشى دا از ول اننەن ءباھرا الارلىق»،- دەپ، ابايدىڭ جاڭا اندەرىن توسىرقاپ قابىلداۋشىلار دا از بولمادى. سول كەزدە ءانشى شاكىرتتەر تەك ءاندى تاراتۋشىلار عانا ەمەس، تەرەڭ مازمۇنعا قۇرىلعان عيبراتتى اندەردىڭ ناسيحاتشىسىنا اينالدى. بۇل ارادا سازگەر اباي ءوز بويىنداعى بارلىق قۇندىلىقتاردى انگە دەگەن ىستىق ىقىلاسىن، ءوزى شىعارعان اندەرىن ورىنداپ حالىققا تاراتۋشى ءانشى شاكىرتتەرىنە سول ۋاقىتتىڭ جىرىن جىرلاپ، مۇڭ مۇقتاجىنا ارالاسۋىنا ءوز بويلارىنداعى تالانتتارىن شىڭداپ، كورسەتە بىلۋلەرىنە جول اشتى. ءانشى-مۋزىكانتتار اباي ۇيىنە جينالىپ، وزدەرى شىعارعان، بىرەۋدەن ۇيرەنگەن ءان، كۇيلەرىن اباي الدىندا ورتاعا سالىپ، سىننان وتكىزىپ وتىرعان. ابايدىڭ تاتياناسىن ءانشى شاكىرتتەردىڭ اۆتوردان ۇيرەنۋى تۇسىن اۋەزوۆتەن تىڭداپ بايقايىق: «...مۇحامەدجان دومبىراعا جاڭاعى ءاننىڭ باس قايىرماسىن تىڭقىلداتىپ كوردى. كەلمەي جاتىر. اباي بۇل كەزدە ءوز كەزەگىن ءجۇرىپ، ءسال بوساپ وتىر ەدى.

- جوق تەرىس تارتىپ وتىرسىڭ،- دەپ دومبىرانى قايتا الدى. جاڭاعى ءانىن ءۇش-ءتورت قايىرىپ تارتىپ ءوتتى. مۇحامەدجان ەندى دومبىرانى قايتا العاندا، ىركىلمەستەن قاتاسىز تارتا جونەلدى. سول ارادا جاتتاپ العان العاشقى ەكى اۋىز ولەڭدى انگە دە سالىپ جىبەردى» [1, 574-ب.].

اباي قاسىنداعى اسا تالانتتى ءانشى-مۋزىكانتتاردى اتاعاندا الدىمەن مۇقا ءادىلحانۇلى ەسىمى ايتىلادى. سوناۋ حاليوللا قالادان كەلىپ جۇرگەن كەزدەردە اباي اۋىلىنىڭ ءان مەن كۇيىن كەلتىرەتىن مۇقا كەلە-كەلە اباي اۋىلىنداعى انشىلەر مەكتەبىنىڭ ۇستازىنا اينالدى. مۋزىكا ونەرىن قالادان ارنايى ۇيرەنىپ كەلگەن مۇقادان «كوكباي، شاكارىم، اقىلباي، ماعاۋيا، كاكىتاي، تۇراعۇل، الماعامبەت، مۇحامەدجان، وتەگەلدى تاعى بىرنەشە جاستار دومبىرا، گارمون، سكريپكا تارتىپ، مۋزىكا ءتىلىن ۇيرەنىپ شىعادى. ابايدىڭ قىزى كۇلبادان، ىسقاقتىڭ قىزى راحيمالار دا گارمون ويناۋدى ۇيرەنەدى» [2, ب. 125-126]. بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، مۇقانىكى مۋزىكا ۇيىرمەسى ىسپەتتى. ابايدىڭ مۇقا سياقتى تالانتتى اۋىلىنا العىزۋى سياقتى ونەگەلى ءىسى ءوز شاكىرتتەرىنىڭ ءومىر جولىندا دا جالعاسقان. ماسەلەن، ماعاۋيا ءىنىسى تۇراعۇلدىڭ ءان-كۇيگە اۋەستىگىن ءبىلىپ سەمەيدەن ياكوۆ دەگەن سكريپكاشىنى الدىرىپ، اقى تولەپ، تۇراعۇلعا سكريپكا ۇيرەتكەن. مۇقانىڭ تالانتىن اسا جوعارى باعالاعان اباي ونى مۋزىكا سالاسىندا وقىتۋ ءۇشىن ماسكەۋ، پەتەربور سياقتى ۇلكەن قالالارعا جىبەرمەك بولىپ، ارنايى كيىم تىككىزىپ، جول جابدىعىن دا دايىنداعان كورىنەدى. ەل اراسىنداعى كوپ كيكىلجىڭنىڭ ءبىرى قولبايلاۋ بولىپ مۇقا بۇل ساپارعا بارا الماي قالعان ەكەن [3, 279-ب.]. مۋزىكانت مۇقا دومبىرانى دا ءوزى جاسايتىن شەبەر بولعان. ەڭ وكىنىشتىسى - مۇقانىڭ مۋزىكالىق مۇراسى نوتاعا تۇسپەي، جاساعان دومبىرالارى بىزگە جەتپەي قالعاندىعى. ابايدىڭ نەمەرەسى، اقىلبايدىڭ ۇلى يسرايل مۇقانىڭ كۇيلەرىن ساقتاپ، تارتىپ جۇرگەنمەن، دەر كەزىندە نوتاعا تۇسپەگەن مۋزىكالىق مۇرانىڭ قازىر كوبىنەن كوز جازىپ قالدىق. مۇقا سكريپكادا ويناپ ورىس كۇيلەرىن قازاق دالاسىنا اكەلدى. اۆستريا كومپوزيتورى ي.شتراۋستىڭ «كوگىلدىر دۋنايدا» ءۆالسىن سكريپكادا تامىلجىتا ورىنداعانى سونشالىق، سول كۇيدىڭ اسەرىنەن «ون ساۋساق ءبىرى باسىپ، ءبىرى قاعا» دەپ باستالاتىن ليريكالىق كۇيگە تولى ولەڭىن شىعارادى. ءانشى شاكىرتتەردىڭ كوشباسشىسى عانا ەمەس، مۇقا سولاردىڭ ىشىندەگى ۇزدىگى-ءتىن. ق.مۇحامەدحانۇلى بىلاي دەيدى: «1909 جىلى سەمەيدە «نارودنىي دوم» دەپ اتالاتىن ورىندا قازاق، تاتار ونەرپازدارى دومبىراشى، سكريپكاشى، ءانشى-كۇيشىلەردىڭ جارىسى بولعاندا، وعان اباي شاكىرتتەرى مۇقا ءادىلحانوۆ، الماعامبەت قاپسالياموۆ، مۇحامەدجان مايباساروۆتار دا قاتىناسادى. وسى ونەر سالىستىرۋ جارىسىندا باس بايگە مۇقاعا بەرىلەدى» [3, 283-ب.]. اباي دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، ۇلى اقىندى ەسكە الۋ كەشتەرىندە مۇقا، الماعامبەتتەر ۇستاز اندەرىن ايتىپ، كۇي ورىنداعان. ابايدىڭ تالانتتى شاكىرتى دەپ تانىعان م.اۋەزوۆ مۇقانى ەرتەدەن ءبىلىپ، ارالاسىپ، كەيىننەن مۇقا وبرازىن ەپوپەياسىندا ەڭ جارقىن بەينەلەردىڭ ءبىرى رەتىندە سومدادى.

جالپى «اباي جولى» ەپوپەياسىنداعى ءانشى-اقىندار بەينەسى دەگەن تاقىرىپتىڭ ءالى كوبەسى سوگىلە قويعان جوق. ءاۋ باستا ەپوپەيانىڭ كەيىنگى ەكى كىتابىندا اباي جانە ونىڭ ماڭايىنداعى شاكىرتتەرى تاقىرىبىن كوتەرمەك بولعان م.اۋەزوۆتىڭ جوسپارى ساياسي قىسىمنىڭ سالدارىنان ىسكە اسپاي قالعاندا، جازۋشى اباي اينالاسىنداعى انشىلىك داستۇرگە كوپ سالماق سالۋىنا تۋرا كەلدى. ەپوپەياداعى اقىن شاكىرتتەردىڭ ورنىن ءانشى شاكىرتتەر باسىپ، تيىم سالىنعان اباي مەكتەبى دەگەن ۇعىمنىڭ وقىرمان ساناسىنان مۇلدە ءوشىپ قالۋىنان ساقتاعانداي ەدى. «اباي جولىندا» ءان تاقىرىبى ابايدىڭ ءدىلدا اۋىلىنا قايىنداپ بارعاندا، سۇيىندىك-توعجان اۋىلىنداعى كورىنىستەردە قىلاڭ بەرىپ قاپ، ايگەرىممەن كەزدەسۋىندە ءبىر جارق ەتەتىنى بار. ناعىز ءاننىڭ شارىقتاۋى «جايلاۋدا» تاراۋىندا، اباي اۋىلىنا ءبىرجاننىڭ كەلۋىمەن كوركەم كورىنىس تاپقان. ءبىرجاننىڭ قاسىندا ءان ۇيرەنگەن ءامىر مەن ورالباي، ايگەرىم مەن كەرىمبالالار سومدالعان. ءبىرجاننان ۇلكەن ءان قۋاتىن العان ابايدىڭ اينالاسى ەندى ءاندى كۇندەلىكتى تۇرمىستىڭ ءبىر قاجەتتىلىگىنە اينالدىرعانداي. ەپوپەيادا قالاعا كەلە جاتقان اباي بالالارى جارىسا ءان شىرقاپ، ەل ءىشىنىڭ ىعىرىنان مەزى بولعان اكە كوڭىلىن ءبىر ۋاق جادىراتاتىن ەپيزود بار. بۇل كەلەسى ءبىر بيىككە شىرقاعان ءان تاقىرىبىنا بارار باسپالداق ىسپەتتى ەدى. «تاتيانانىڭ ساحاراداعى ءانى» اۋەزوۆ كوركەم شىعارماسىنىڭ ونەر تاقىرىبىن قوزعاعان ەڭ ءبىر كەستەلى تۇسى عانا ەمەس، جالپى ەپوپەيانىڭ العاشقى ىرگەتاسى وسى «تاتيانا جىرىنان» باستاپ قالانعان. ياعني، الەمگە اتى ءماشھۇر ەپوپەيانىڭ باستاۋ بۇلاعى ءان تاقىرىبىندا جاتقاندىعى تەگىن ەمەس. تاتيانا ءانىنىڭ مۇحامەدجان ارقىلى ابايدىڭ وزگە شاكىرتتەرىنە جەتۋى ەپوپەيادا اسا تارتىمدى سۋرەتتەلگەن: «ولار تەگىس كوشىرىپ بولعان سوڭ، وسى كەش بويىندا بىرەۋ دومبىرامەن، بىرەۋ ۇنمەن ىلعي «تاتيانا حاتىن» ايتۋدا بولدى. تەك ۇيرەنە الماعاندار مۇحامەدجانعا باستاتىپ، وزدەرى ەكىدەن-ۇشتەن قوسىلىپ وتىرىپ ايتتى. سونىمەن، ءتۇن ورتاسى اۋعانشا، بارلىعىنىڭ دەن قويعانى - مۇحامەدجان اكەلگەن جاڭالىق سىي ەدى. كوپ مەزگىل ءوتىپ، جاتارمانعا تاقاعاندا، بۇل ءۇيدىڭ ىشىندە دومبىرا تارتىپ، ءان سالا بىلەتىن ادامنىڭ بارلىعى دا تاتيانا ءانىن، مۇڭىن جاتتاپ الدى» [1, 580-ب.]. ناعىز ءومىر شىندىعى جازۋشى قيالىنداعى كوركەمدىك شىندىقپەن استاسىپ، بىرىگىپ، تۇتاسىپ كەتكەندەي. «اقشوقىدا تۋعان ولەڭ، ولەڭ مەن ءان، سان-سانالى جىرلار كوشىرىلىپ جاتتالىپ، اۋەندەپ تولقىپ، تاراپ جاتتى. الۋان سىرلى جاڭا ءسوز ارقانىڭ قوڭىر جەلىندەي جاي جىلجىپ، بىراق كەڭ جايىلىپ تارادى» [1, 586-ب.]. وسىناۋ قۇدىرەتتى ءاندى تاراتۋشى جاس انشىلەردىڭ كەلەسى ءبىر لەگى تۋرالى ءسوز ەپوپەيادا بۇدان بىلاي كەڭىنەن ءسوز بولا باستادى. «اباي جولىن» سۇزگەن ادامعا بىردەن بايقالاتىنى، اۋەزوۆ ءان تاقىرىبىن سومداعاندا ءومىر شىندىعىنان الىس كەتپەگەن. كوكباي، مۇقا، الماعامبەتتەر اباي ءانىن جارىسا شىرقايدى. مۇقا «ايتتىم سالەم قالامقاستى» سوزسا، الماعامبەت «كوزىمنىڭ قاراسىن» ايتادى. قالادان كەلگەن ءابىش مۇقامەن بىرىگىپ سكريپكا تارتىپ، ونەر كورسەتەدى، بارلىق جەردە ابايدىڭ ءسوزى، ابايدىڭ ءانى جاس ونەرپازداردىڭ اۋزىندا. ءتورت كىتاپتان تۇراتىن ەپوپەيانىڭ سوڭى دا انمەن بىتەدى. بىراق، قايعىلى، قازاق دالاسىنا جاڭالىق شاشقان ۇلى ونەردىڭ يەسىن جوقتاعان ازالى ءان. ءان ونەرىن ەرەكشە قادىرلەگەن كەمەڭگەر اقىننىڭ قابىرىندە جوقتاۋ ايتقان اسىل جار - ايگەرىم سازى وقىرمان جۇرەگىن ەلىتەدى. جازۋشىنىڭ سوڭعى سويلەمدەرىنە قۇلاق تۇرەيىك: «ادال جار جوقتاۋىمەن اباي جاڭاشا جولعا ءوتتى. ول ولمەسكە قادام باستى! ايگەرىمنىڭ ءانى مەن سوعان ورالىپ ايتىلعان دارمەن جىرى اباي تۋرالى كەيىن تۋاتىن بار ونەردىڭ باسى ەدى. جاڭا تۋعان اننەن باستاپ اباي جاڭا تۋىسقا اۋىسقان» [4, 605-ب.]. ءان مەن ولەڭ! اباي ءوزى ءتىرى كەزىندە مۇلدە جاڭا ساتىعا كوتەرگەن وسىناۋ ءبىر ونەردىڭ ەكى قاناتىن ارى قاراي سامعاتا الار ۇرپاق بار ما دەگەن ساۋالعا جاۋاپ قاتادى جازۋشى. بار! ول - ابايدىڭ ونەرلى شاكىرتتەرى. توپىراعى كەپپەگەن اباي قابىرىنىڭ باسىنداعى جاڭاشىل جىر مەن وزگەشە ءان اباي ونەرىنىڭ جالعاسى بولىپ شارتاراپقا تاراپ جاتتى.

ابايدىڭ جانىنداعى اقىن شاكىرتتەردى سومداۋعا مۇمكىندىك بولماعاننان كەيىن سالماقتى ءانشى ونەرپازدارعا سالعان اۋەزوۆ، ءانشى جاستاردىڭ تەك اباي اندەرىن تاراتۋداعى ەڭبەگىن عانا ءسوز ەتە الدى. جاس ونەرپازدار ەپوپەيادا تەك اباي اندەرىن ورىنداۋشى، تاراتۋشى. ال، ءوز جاندارىنان ءان شىعارعاندارى تۋرالى اۋەزوۆ ءسوز قوزعاماعان. ويتكەنى، كومپوزيتورلىق دەگەنىڭىز - ناعىز اقىندىق. اقىندىق تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا مۇمكىندىك بولماعاندىقتان، شاكارىمنىڭ، كوكبايدىڭ، اسەتتىڭ، ءۋايىستىڭ، اقىلباي مەن مۇقانىڭ كومپوزيتورلىق قارىمى تۋرالى اۋەزوۆ ايتپادى.

ءوزى ءان شىعارماعانمەن، اباي اندەرىن ناسيحاتتاۋدا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىرىپ، كوزى تىرىسىندە «ابايدىڭ ءانشىسى» اتانعان ونەرپازدىڭ ءبىرى - الماعامبەت قاپسالامۇلى. جاسىنان اباي جانىندا ءجۇرىپ، كەمەڭگەر اقىننىڭ ىشكى تەبىرەنىسىن ءدوپ باساتىن سەزىمتال الماعامبەتتەي اباي اندەرىن كوڭىلدەن شىعارىپ ورىندايتىن ادام كەمدە-كەم بولسا كەرەك. ابايدىڭ، ءبىر جان سياقتى ۇلكەن انشىلەردىڭ اندەرىن ورىنداعان الماعامبەت، قولقالاپ ءجۇرىپ اقىلبايعا دا ءان شىعارتىپ، ونى تۇراعۇلمەن قايىنشىلاپ بارعان ماتاي جەرىندە ورىندايتىنى بار. حح عاسىردىڭ باسىنداعى ابايعا ارنالعان كەشتەردە الماعامبەتتىڭ ءان ايتقانى تۋرالى ءباسپاسوز بەتتەرىندەگى قىسقا حابارلاردان باسقا ءانشى تۋرالى ناقتى دەرەك جوقتىڭ قاسى. بىزگە جەتكەن دەرەك - الماعامبەتتىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ءبىرى - شابدەن اقساقالدىڭ اڭگىمەسى [5] مەن اقىن م.ىبىرايۇلىنىڭ الماعامبەت تۋرالى ماقالاسى [6] عانا. ەل اۋزىنداعى ەستەلىكتەرگە جۇگىنسەك، الماعامبەت توبىقتى ىشىندە توعالاق دەگەن اتادان. الماعامبەتتىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ءبىرى - شابدەن اكەسىنىڭ ونەرىن ۇستاعان ونەرپاز، كەيىننەن قۇيما قۇلاق شەجىرە ادام بولعان. الماعامبەتتىڭ قاسيەتتى دومبىراسى وسى شابدەن اقساقالدىڭ تاپسىرۋىمەن اباي مۇراجايىنان قۇندى جادىگەر بولىپ ورىن الدى. سول شابدەن اقساقالدىڭ ايتۋىنشا مالدىڭ بابىن بىلگەن الماعامبەتتىڭ اكەسى قاپسالامدى اباي جىلقى باعۋعا ادەيى الدىرىپ، تاعدىردىڭ جازۋىمەن الماعامبەت ابايدىڭ تاربيەسىن كورىپ وسەدى. «اباي ءوز بالالارى ماعاۋيا، تۇراعۇلمەن بىرگە الماعامبەتتى دە ءۇش قىس سەمەيدە ورىس مۋزىكانتىنا بەرىپ ۇيرەتكەن» [5, 79-ب.] ،- دەپ جازادى شابدەن الماعامبەتۇلى. الماعامبەت ءانشى عانا ەمەس، بىرنەشە مۋزىكالىق اسپاپتاردا ويناعان شەبەر كۇيشى بولعان. «دۋنايسكايا ۆولنا»، «لەزگينكا»، «ۆوزۆراتنوە ۆرەميا»، «بانكروت»، «پولكا»، «پتيچي مارش»، «كريكوۆياك» دەگەن باسقا حالىقتىڭ ءان مۇرالارى الماعامبەت ارقىلى ەلگە تاراعان. قازاق زيالىلارى نۇرعالي جانە ءنازيپا قۇلجانوۆالارمەن جاقىن ارالاسىپ، اباي ەسىمىن حالىققا تانىستىرۋدا بىرلەسە جۇمىس ىستەدى. توڭكەرىستەن كەيىن سەمەي قالاسىندا ۇيىمداستىرىلعان قازاق تەاترىنىڭ بەلدى ءبىر مۇشەسى بولعان الماعامبەت ءانشى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن اباي اندەرىن حالىق اراسىندا ورىنداپ، ناسيحاتتاۋدان ءبىر تانعان ەمەس. الماعامبەتتىڭ قولقالاۋىمەن اقىلباي دا ءان شىعارعان. جالپى اقىلباي ءان-كۇيگە اسا بەيىم بولعانىمەن، انشىلىك جولعا دا مىقتاپ تۇسپەگەن سىڭايلى. كوپتىڭ قولقالاۋىمەن ءان ايتىپ، كۇي تارتقانى بولماسا، سۋىرىلىپ شىعىپ انشىلىك ونەرگە اسا بەيىل قويماعان. ايتپەسە، جاسىنان سال-سەرى اقىلبايعا انشىلىك ونەر جات ەمەس. شەبەر مۋزىكانت، جاقسى ءانشى اقىلبايدىڭ بىزگە ءبىر عانا ءانى جەتكەن. ونىڭ ءوزى ەكى اۋىزى عانا ساقتالعان. «ءبىر ءان تاۋىپ الەكەڭ بەر دەگەن سوڭ» دەپ باستالاتىن ەكى شۋماق ولەڭ. ق.مۇحامەدحانۇلى وسى ەكى شۋماقتى ەكى بولەك ءان دەپ كورسەتەدى [7, 16-ب.]. انىعىندا بۇل ءبىر ءان سياقتى. بەلگىلى ءانشى، سازگەر، جازۋشى ج.كارمەنوۆتىڭ اقىلبايدىڭ ىشكى تولعانىس، سەزىمىنىڭ پەرنەلەرىن ءدوپ باسىپ، اقىلباي ءانىنىڭ شىعۋ تاريحىن كوركەمدىك شەشىمگە شەبەر ورايلاستىرعان «اقىلبايدىڭ ءانى» اڭگىمەسىنەن تانىسۋعا بولادى بۇل انمەن. بىراق، اڭگىمەدە ايتىلعانداي مەكايىلدىڭ ەمەس [8]، م.ىبىرايۇلى كەلتىرگەندەي ماعاۋيانىڭ دا ەمەس [6]، تۋراعۇلدىڭ قالىڭدىعى ساقىپجامالدى الۋعا ماتاي جەرىنە باراردا اقىلبايدىڭ الماعامبەتكە شىعارىپ بەرگەن ءانى. ساۋىققوي، ونەرلى ماتايدىڭ جەرىنە قۇدالار اقىلبايدىڭ جاڭادان شىعارىپ بەرگەن انىمەن بارعان ەكەن. ساقىپجامال - ماتاي ەلىنىڭ بەلگىلى بايى، دەلبەگەتەيدىڭ باۋىرىن جايلايتىن ءالجان قاجىنىڭ قىزى. ءالجان - ءحۇىىى عاسىردىڭ باس كەزىندە ءومىر سۇرگەن اتاقتى قۇتتىمبەت باتىردىڭ ۇرپاعى. ءوز زامانىندا باتىرلىعىمەن اتى شىققان، كەيىننەن بويىنداعى قاسيەتىمەن ەلدىڭ اڭىزىنا اينالعان جالاڭاش باتىردان نازار تۋسا، نازاردان ءالجان تۋعان [9, 47-ب.]. شامامەن، 1835-1918 جىلدارى ءومىر سۇرگەن ءالجان ەلىندە بىرنەشە جىل بولىس بولعان، ەلگە قادىرى ارتىپ، قارتايعان شاعىندا مەكەگە بارىپ، قاجى اتانادى. الجانمەن سىيلاسقان اباي بايدىڭ قىزىن ءوزى كورىپ، ۇناتىپ، تۇراعۇلعا اپەرگەن. قازىرگى ءالجان كولىنىڭ جاعاسىنا اباي باستاپ كەلگەن قۇدالىقتا اقىلباي ءانىنىڭ تۇساۋى كەسىلگەن ەكەن. ساقىپجامالدان ۇلى - جەبىرايل، ەكى قىز - اقىليا (اقىش) پەن ماكەن تۋادى. تۇراعۇلدى قۋعىنعا سالعان كەڭەس زامانىنىڭ بەلسەندىلەرى تومسكىدە وقۋدا جۇرگەن بالاسى جەبىرايلدىڭ تۇبىنە جەتسە، ەكىنشى ۇلى ءزۇباير ەلدەن كەتىپ، قىرعىز جاقتا اشتان ولەدى. ەل ەستەلىگىنە قۇلاق تۇرسەك، اقىلبايدىڭ «اقتاماق» دەپ اتالىپ كەتكەن كوكەن قىزعا ارنالعان «اسىقتىق سالەم ايتتىم كوكەنىمە، جۇرە بەرمە اركىمنىڭ جەتەگىندە» دەپ كەلەتىن ءان-ولەڭى دە بولعان كورىنەدى [10, 497-ب.]. وسى انگە قاتىستى ءبىر دەرەكتى ت.الىمقۇلوۆ كەلتىرەدى: «وسى كۇنى وڭتۇستىك قازاقستاندا «ساكەننىڭ ءانى» دەپ سالاتىن ءبىر ءان ابايدىڭ بالاسى ماعاۋيانىڭ (دۇرىسى - تۇراعۇلدىڭ ب.ە) قالىڭدىق ويناۋعا بارا جاتىپ شىعارعان انىنەن اينىمايدى» [11, 151-ب.] ،- دەگەن پىكىرىنە دە قۇلاق اسپاي بولمايدى. اباي اۋىلىنىڭ ءانى قازاق جەرىنىڭ ەكىنشى ءبىر قيىرىنا ساكەن ارقىلى جەتۋى ىقتيمال نەمەسە وسى اۋەنگە ۇقساس ءان بولۋى دا مۇمكىن. بۇعان جاۋاپتى ءان ونەرىن زەرتتەۋشىلەر بەرەدى دەگەن ويدامىز. تۇراعۇلدىڭ ءوزى دە، بالالارى دا ءانشى بولعان. جەبىرايل ءاندى دومبىرامەن جاقسى ايتقان، اسىرەسە ابايدىڭ «مەن كوردىم ۇزىن قايىڭ قۇلاعانىن» ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىنداۋشى ەدى دەلىنەدى ەستەلىكتەردە [12, 96- ب.]. ال، ماكەن تۇراعۇلقىزى - اباي اندەرىن بىردەن-ءبىر بىزگە جەتكىزۋشى ادام. وسى ارادا ايتا كەتۋىمىز كەرەك، اباي اندەرىن جۇرتقا جايىپ، ناسيحاتتاۋشى ءانشى شاكىرتتەر بولسا، كەيىنگى بۋىن، دالىرەك ايتقاندا ابايدىڭ ۇرپاقتارى اقىن بابا ءان مۇراسىنىڭ بۇگىنگە جوعالماي جەتۋىنە ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى. وتىزىنشى جىلدارى ا.جۇبانوۆ ابايدىڭ اندەرىن تۇراعۇلدىڭ كەنجە قىزى ماكەن احمەتجانوۆانىڭ ورىنداۋىنان جازىپ الىپ، نوتاعا تۇسىرسە، ل.حاميدي ءارحام ىسقاقوۆتىڭ ايتۋىمەن ءبىراز ءانىن نوتاعا سالادى. شاكارىم اندەرىنىڭ دەنى بىزگە ۇلى احات ارقىلى جەتسە، ءانشى مۇقانىڭ سكريپكادا، دومبىرادا ويناعان كۇيلەرىن ساقتاعان اقىلبايدىڭ بالاسى يسرايل بولعان. اباي ۇرپاقتارىنىڭ ونەرى، يگى ىستەرى تۋرالى اڭگىمە بولەك ءبىر تاقىرىپقا جۇك بولارلىق.

تۇراعۇل ءانشى، شەبەر مۋزىكانتتىعىمەن قوسا، سازگەرلىك ونەرگە دە قۇلاش سەرمەگەن سىڭايلى. تۇراعۇلدى كوزىمەن كورگەن ن.الداجاروۆتىڭ ەستەلىگىنە توقتالايىق: «تۇراش اعا اقىن، ءارى كومپوزيتور بولعان. «ايەل سىنى» دەگەن ولەڭى بار، ءانىن دە ءوزى شىعارعان:

ءدال قارعا بەت قىزىلى تامعان قانداي،

اق تاڭلاق اينالاسى اتقان تاڭداي.

كىرسىز ءتىس، جايناعان كوز، قىرلى مۇرىن

ءاجىمسىز اپپاق تەگىس ءتىپ-تىك ماڭداي،-

دەگەن. تۇراش اعانىڭ وسى ولەڭى مەن ءانى ۇمىت بولماسىن دەپ ماگنيتوفونعا جازدىم» [12, 95-ب.] ،- دەپ بىزگە بەلگىلى «حات» ولەڭىنەن ءۇزىندى كەلتىرەدى. تۋراعۇل انشىلىك، سازگەرلىك جولعا تۇسپەگەنىمەن، بۇل ونەردەن دە قارا جاياۋ ەمەستىگى بايقالادى.

ابايدىڭ ءان مەكتەبىنىڭ ءىرى وكىلى - مايباساردىڭ مۇحامەدجانى. سول ۋاقىتتا انشىلىك پەن سال-سەرىلىك قاتار جۇرگەنىن ەسكەرسەك، مۇحامەدجان جاسىندا قاسىنا توپ جيىپ، سالدىق قۇرىپ، ەل ارالاپ، ءان سالادى. قاسىندا قۇدايبەردىنىڭ بالاسى ءامىر بار. ءامىر قۇدايبەردىنىڭ بوتانتاي دەگەن ەكىنشى ايەلىنەن تۋعان دا، بالا كوتەرمەگەن تولەبيكە بايبىشە ءامىردى بالا قىپ العان. ءانشى، سەرىلىگىنە قوسا قۇنانبايداي الىپتىڭ ەركە دە، تەنتەك نەمەرەسى ءامىر اباي ورتاسىنا جارق ەتىپ كەلىپ، لاپ ەتىپ سونگەن ەرەكشە جان بولعان. مۇحامەدجان مەن ءامىردىڭ سالدىعى سول وڭىردە ەرەكشە بولىپ، ءتىپتى شەكتەن شىعۋعا اينالعان سوڭ، قۇنانباي، اباي بولىپ تيىم سالعان دا. بۇل وقيعانى م.اۋەزوۆ «اباي جولىندا» بوياۋىن قالىڭداتىپ، قۇنانبايدىڭ قاتىگەزدىگىن كورسەتە ءتۇسۋ ءۇشىن كوركەمدىك قيالعا ءيىپ سۋرەتتەيتىنى بار. سەرىلىگى اسقان اساۋ ءامىردى قۇنانباي قىلقىندىرىپ، تەرىس باتا بەرگەندە، اباي اراشاعا تۇسەدى. ال، ءومىر شىندىعى ءسال باسقاشالاۋ بولعان. ءوز اۋىلىنىڭ قىزىنا عاشىق بولىپ، ىرىققا كونبەي بارا جاتقان ءامىر مەن مۇحامەدجاندى ارباعا تاڭىپ قويعانى راس. بىراق نەمەرەسىن قىلقىندىرىپ، ەشقانداي تەرىس باتا بەرمەگەن. تاڭىلىپ جاتىپ نامازىن بۇزىپ، ءان ايتقان ەكەۋىنە داۋا جوق ەكەنىن ءبىلىپ، بوساتتىرىپ جىبەرگەن ەكەن [قاراڭىز: 13, ب. 129-130]. «مۇحامەدجاننىڭ ۇلگى-ونەگە العان، انشىلىك تاربيە كورگەن ادامى وسى ءامىر سال بولسا، اندەرىنىڭ دەنىن ابايعا ەلىكتەپ شىعارىپ وتىرعان. اباي ءداستۇرى، ابايدىڭ انشىلىك سارىنى مۇحامەدجان اندەرىندە ايقىن سەزىلىپ وتىرادى» [14, 175-ب.] ،- دەيدى ج.كارمەنوۆ. ءامىر جاستايىنان قايتىس بولعان سوڭ، مۇحامەدجان جەتىمسىرەپ، سال-سەرىلىك جۇرىسىنە تيىم سالعان قۇنانباي، ابايلارعا وكپەلەپ، (كەي دەرەكتەردە باسقا اعايىندارىمەن سىيىسپاي ب.ە) قاينىنا قىزىلمولا جاققا كوشىپ كەتكەن.

جاۋ بولدى اباي اعام جاسىمىزدان،

كەتپەدى كۇندە قيقۋ باسىمىزدان.

قورقىتىپ ابدەن جەڭىپ العاننان سوڭ

كورشىنىڭ ءبارىن قۋدى قاسىمىزدان.

سۇراساڭ ارعى اتامدى ىرعىزباي-دى،

شىنداسا جاتقا ولجا بولعىزبايدى.

ەلىنە قىزىلمولا كەتتىم شىعىپ

قۋدالاپ اعايىنىم تۇرعىزبايدى.

كوك ءۇيىرىم ايدىن شالقار كول ەمەس پە؟

ىرعىزباي قايدا جۇرسە بەل ەمەس پە؟

ەلىنە قىزىلمولا كەتتىم شىعىپ

كوڭىلىمدى كوتەرگىم ءجون ەمەس پە؟-

وسى ولەڭدى ەستىپ اباي كىسى جىبەرىپ مۇحامەدجاندى كوشىرىپ العىزعان» [12, ب. 92-93] ،- دەلىنەدى ءبىر ەستەلىكتە. وسىدان بىلاي قاراي مۇحامەدجان اباي شاكىرتتەرىنىڭ توبىنا قوسىلىپ، ابايدىڭ داستۇرىندەگى اندەردىڭ ناسيحاتشىسىنا اينالادى. ابايدىڭ كەلىنى كاماليانىڭ ايتۋىنشا: «اكەم اندەرىن حالىققا تاراتقان ءانشىنىڭ ءبىرى - مۇحامەدجان» [15, 200-ب.]. ابايدىڭ «تاتياناسىن» العاش ورىنداپ، بۇكىل ونەرسۇيەر قاۋىمدى ەلەڭ ەتكىزگەن وسى مۇحامەدجان بولسا، قۇدىرەتتى انشىلىگىمەن قوسا اقىندىعى دا بولعان مۇحامەدجاننىڭ بىزگە جەتكەن وسىنداي بىرەر اۋىز ولەڭىنەن باسقاسى كەزىندە ۇمىت بولعانعا ۇقسايدى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1 اۋەزوۆ م. اباي جولى. 1-كىتاپ. - الماتى: جازۋشى، 1990. - 606 ب.

2 ىسقاقوۆ ءا. ابايدىڭ ءومىر جولى // جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا. -الماتى: جازۋشى، 1995. - 296 ب.

3 مۇحامەدحانۇلى ق. ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى. 3-كىتاپ. - الماتى: ءداۋىر، 1995, - 320 ب.

4 اۋەزوۆ م. اباي جولى. 2-كىتاپ. - الماتى: جازۋشى، 1990. - 624 ب.

5 الماعامبەت ۇلى شابدەننىڭ اڭگىمەسى // اباي. - 1994. - № 11. - ب. 78-80.

6 ىبىرايۇلى م. اباي ءانشىسى الماعامبەت // اباي. - 1993. - №5. - ب. 54-59.

7 مۇحامەدحانۇلى ق. ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى. 1-كىتاپ. - الماتى: ءداۋىر، 1993, - 224 ب.

8 كارمەنوۆ ج. اقىلبايدىڭ ءانى: پوۆەست جانە اڭگىمەلەر. - الماتى: جالىن، 1980. - 152 ب.

9 كەرەيباەۆ ق. قازىنالى قالبا. - الماتى: 2003. - 464 ب.

10 يساباەۆ ب. ۇلىلار مەكەنى. - نوۆوسيبيرسك، 2001. - 623 ب.

11 الىمقۇلوۆ ت. جۇمباق جان. - الماتى: جازۋشى، 1993. - 223 ب.

12 الداجاروۆ ن. اباي تۋرالى اڭگىمەلەر // جۇلدىز. - 1992. - №1. - ب.80-103.

13 جۇرتباي ت. قۇنانباي. - الماتى: الاش، 2004. - 400 ب.

14 ءان تۋرالى اڭگىمە (سۇحبات) // جۇلدىز. - 1989. - № 6. - ب. 174-179.

15 ابايدىڭ كەلىنى، اۋباكىردىڭ ايەلى كاماليانىڭ ەستە قالعاندارى // جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا. - الماتى: جازۋشى، 1995. - 296 ب.

باۋىرجان ەردەمبەكوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

اقيقات جۋرنالى