دالانىڭ دارا دىلمارى - قۇنانباي
مەككەدە ۋاقىپ ءۇي سالىپ،
پاتەر عىپ، جاققان شىراقتى.
(اباي)
ءسوز باسى
قيلى زاماننىڭ قىسپاعىندا تەلمىرگەن الماعايىپ-الاساپىران كەزەڭدە وتارلاۋشى ەلدىڭ بودانىنا اينالىپ، دىڭگەگىنەن ايىرىلۋعا شاق قالعان ميحناتتى داۋىردە تەمىردەي قاتاڭ ءتارتىپ ورناتىپ، عادىلدىكتى تۋ ەتكەن دارا دانا ۇلتتىق رۋحاني وركەنيەتتى اسقاقتاتىپ، ەل ەڭسەسىن اسپانداتقان، تاريحي تىلمەن ايتقاندا، فەودالدىق كەزەڭدە عۇمىر ءسۇرىپ «قارادان شىعىپ حان بولعان، ايىردان شىعىپ نار بولعان» ۇلى دالانىڭ دارا ءدىلمارى اتانعان قۇنانبايعا ادەبي جانە تاريحي تۇلعا رەتىندە بەرىلگەن باعا ءوز زامانىنىڭ ارىستانداي قايراتكەر ەكەندىگىن ايعاقتايدى.
سىناعى مەن زاۋالى زاپىرانعا اينالعان زاماندا تسەنزۋرانىڭ وعىنا ۇشىراپ، شىتىرماننىڭ شىرعالاڭىنا اينالىپ، وبرازى بارىنشا بۇرمالانعان كەيىپكەر ەكەندىگى تاعى بار.
ول ادىلەتسىزدىكتىڭ كىلتى «اباي» رومان-ەپوپەياسىنىڭ: «قايتقاندا»، «قات-قاباتتا»، «شىتىرماندا»، «بەل-بەلەستە»، «وردە»، «قيادا» دەگەن ءاربىر ءبولىمىنىڭ اتتارىندا جاتىر. بىرىنە-ءبىرى جالعاپ، ءبىر ساتى وتسەڭ، قات-قابات، شىتىرماندار ارقىلى بەل-بەلەسكە، ورگە، قياعا شىعىپ كەلە جاتقان ابايدى كورەسىڭ. بۇل – ۇزدىكسىز ءوسىپ كەلە جاتقان ابايدىڭ جولى. سونىمەن بىرگە بۇل قۇنانبايدىڭ دا باسپالداقتارى. وسى ساتىلاردى تومەن قاراتىپ قويىپ، اياعىنان باسىنا قاراي وقىساق، بۇل جوعارىدان ىلديلاپ كەلە جاتقان قۇنانبايدىڭ جولى بولىپ شىعادى... ءبىرى – كوتەرىلۋ، ءبىرى – ءتۇسۋ، تومەندەۋ جولى» (عابيت مۇسىرەپوۆ), ياعني، كەيىپكەر قۇنانبايدىڭ تاعدىرى ءاۋ باستا شەشىلىپ قويعان.
وعان جالعان دا، جازمىش تا، جازۋشى دا كىنالى ەمەس. [ت.جۇرتباي «قۇنانباي» 3-بەت] سايىن دالانىڭ توسىندە الاشتىڭ اردا اماناتىن موينىنا ارقالاعان يمانىنا بەرىك تۇلعانىڭ، ەسكىنىڭ جاماپ جاسقاۋشىسى، جاڭاعا جاۋ بولىپ ەلگە مۇلدە باسقا قىرىنان كەلۋى – تاريحي تانىمنىڭ كوركەم الەمگە قۇلاش ۇرعانىمەن ولشەنەدى. بۇل زاڭدىلىققا كىنالى اۋەزوۆ ەمەس ەكەندىگىن دە جۇرتشىلىق ءبىلۋى ءتيىس. «وتار ەلدىڭ تاريحىن، وتارلاۋشى ەل جازادى». (جاۆاحارلال نەرۋ) استارلى ءسوزدىڭ سىرىنا نەرۋدىڭ سوزىمەن ەمەۋرىن ءبىلدىرۋ ارقىلى ويىمىزدى ۇشتاي تۇسەلىك ەندەشە. ارعى-تەگى بابالاردان بەرتىن كەلە ادالدىقتى ىشكەن اسىنان ارتىق كورىپ، جانىن ارىنىڭ ساداعاسى ەتكەن ورەسى بيىك وسكەنباي بي، ودان ارمەن قاراي كەڭگىربايدان بەرى بيلىك ۇزىلمەي شىنشىلدىقتى شامشىراق قىلعان تامىرى مەن تانىمى تەرەڭ بابالارىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتكەن ۇلى سەنىمى مەن ساۋەگەيلىگىن مىزعىماس سەرىگىنە اينالدىردى. تامىرى تەرەڭ تانىمنان وزىندىك ءنارىن بۇكىل ادامزاتتىڭ دۇنيەتانىمىنا بويلاتتىرعان ءدىلمار ءدانىن دۇنيەگە اكەلدىردى. ول ءدان – اباي ەدى. عالامعا نۇرىن شاشقان جاڭا زامان جولىندا ۇلى اكە ارمان تىلەگىن ابايىنىڭ جولىندا قۇربان ەتتى. الايدا اباي بار ماقسات-مۇراتىن ادامزاتتىڭ پايىم-پاراساتى ارقىلى اكە اماناتى دەپ ۇعىنعانداي.
جاڭا جىلدىڭ باسشىسى – ول،
مەن ەسكىنىڭ ارتى ەدىم،
دەپ، - اباي ۇلى ابدىراحمانعا ايتقان جوقتاۋىندا ءوزىن اكە ورىنباسارى ەتىپ دارىپتەيدى. ال مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ قولجازباسىندا: «مەن ءوز جۇمىسىمدا، ءسوز جوق ءوزىمىزدىڭ سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ تاجىريبەسىن پايدالاندىم» دەپ وقىرمانعا تۇسىنىك بەرەدى دە «بۇل رەتتە مەن قوعامداعى ەسكى مەن جاڭانىڭ كۇرەسى تۋرالى ايتقان ي.ۆ.ستالين پىكىرلەرىنە بارىمشا زەر سالدىم... اباي كەزىندەگى قازاق دالاسىندا كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان، بىراق تامىرى ءالى دە تەرەڭدەگى ەسكىنى مەن قۇنانباي وبرازىنا جيناقتادىم. ال، ونىڭ بالاسى اباي بويىندا ەندى تۋىپ كەلە جاتقان جاڭا بار»[12,108-ب] جازۋشىنىڭ تۇپكى ماقساتى – اكە مەن بالانى ءبىر-بىرىنەن الاستاتۋ ەمەس-ءتى. مۇحاڭنىڭ جوعارىداعى ءسوزى – سوتسياليستىك رەاليزم باعىتىندا قولدانعان نەگىزگى قارۋى. كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ ىرقىنان شىعا الماعاندىقتان الداعى ەكى جولدىڭ ءبىرىن تاڭداۋ مۇحاڭا اۋىر تيگەنى داۋسىز. مۇنىمەن قۇنەكەمنىڭ بەينەسى تۇگەلىمەن تەرىستەلىپ كەتپەيدى عوي. اسان قايعىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «تازا ءمىنسىز اسىل تاس، سۋ تۇبىندە جاتپايدى». ەندىگى مىندەتىمىز قالعان ءدۇدامالدىڭ ءتۇيىنىن قولىمىزدان كەلگەنشە وزدەرىڭىزگە جەتكىزۋ.
قارادان شىعىپ حان بولعان
«...سوندا قۇنانبايدىڭ جالعىز ساۋ كوزى، ونىڭ كوتەرىڭكى جال-تۇمسىعىنىڭ سول يىعىنا شىعىپ الىپ، قالعىماي، ساقشىداي باعىپ، وسى ءوڭىردى قالت ەتپەي كۇزەتىپ تۇرعان سياقتانادى. قويا بەرسىن، سالعىرتتىعى جوق سەرگەك قاتال كۇزەتشى. بۇل رومانداعى قۇنانباي بەينەسىنىڭ تامشىداي عانا پاراسى. قاجىنىڭ ءومىرى مەن عۇمىردا جاساعان ساۋابى مول يگى ىستەرىنە ساياحات جاساۋدى ءجون كوردىك.
قۇنانباي قاجى وسكەنبايۇلى 1804 جىلى شىڭعىستاۋدىڭ بوكتەرىندەگى اقشوقى قىستاۋىنداعى وسكەنباي ءبيدىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ياعني تىشقان جىلى. ءبىر قىزىعى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك قاجى قوي جىلىندا تۋىلعان ەكەن. بىزگە جەتكەن مالىمەتتەرمەن سالىستىرساق، 1804 جىلدان كەرى قاراي قوي جىلى – 1799 ال، العا قاراي ساناساق – 1811 جىلدى مەگزەيدى. دەمەك، دالەل مەن دايەك ناقتى ەمەس، قولداعى بارى بولجام عانا. سونىمەن قاجىنىڭ اناسى – زەرە. 1785 جىلى جالعاننىڭ ەسىگىن اشقان. وسكەنباي ءبيدىڭ بايبىشەسى. ازان شاقىرىپ قويعان ەسىم – توقبالا. وسكەنباي بي 5 ايەلىنەن 10 بالا سۇيگەن ەكەن. زەرەدەن – قۇتتىمۇحامبەت (جاسىندا دۇنيەدەن وزعان), قۇنانباي، تايبالا اتتى 3 ءسابي دۇنيەگە كەلەدى. زەرە انانى ىرعىزباي جۇرتى، بارشا اۋىل ادامدارى «كارى انا» دەپ اتاعان كورىنەدى. كوز كورگەندەر: زەرە انانى «وتە سوزگە شەشەن، قيسسا-داستانداردى جاتقا بىلەتىن، اڭگىمەنىڭ اجارىن كەلتىرەتىن جان ەدى» دەپ سيپاتتايدى. 88 جاسىندا دۇنيە سالعان.
اكەسى – وسكەنباي ىرعىزبايۇلى. جاستايىنان زەرەك، ەستى بولىپ وسەدى. كەڭگىرباي بي ىرعىزباي جاستاي قايتىس بولعان سوڭ، ءىنىسىنىڭ ورنىنا وسى بالاسى وسكەنبايدى سۇيەنىش ەتكەن-ءدى. قارتايعان كەزىندە جول ءوز بالاسى ەرالىنىكى بولسا دا، باتاسىن بەرىپ، وسكەنبايدى بي سايلايدى. ەل اۋزىندا ء«ىسىڭ ادال بولسا، وسكەنبايعا بار» دەگەن ءسوز تەككە ايتىلماسا كەرەك. ادالدىعىمەن، ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ارقاسىندا بۇقارا حالىقتىڭ قوشەمەتىنە بولەنگەن. 1850 جىلى 72 جاسىندا قايتىس بولادى.
قۇنانباي قاجىنىڭ ءبىر بويىندا استاسىپ جاتقان ونەرى، قايراتكەرلىگى، شەشەندىگى، اقىندىعى، دانىشپاندىعى تەكتىلەر تۇقىمىنىڭ جالعاسى ەكەندىگىن ايقىن اڭعارتادى. قاجى جاسىنان جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن بالۋان، نايزاگەر بولىپ ءوستى، قاتال دا ادىلدىگىمەن ەرەكشەلەنىپ، اكەسى وسكەنباي ءبيدىڭ ەل بيلەۋ ىسىنە ارالاسادى. 1834 جىلى اكەسىنىڭ ورنىنا كۇشىك-توبىقتى بولىسىنىڭ ستارشىندىعىنا سايلانادى، وسىدان باستاپ 1856 جىلعا دەيىن بيلىك تىزگىنىن قولىنان شىعارماعان. حالىقتىڭ يگى ىستەرى ءۇشىن جانىن اياماي قىزمەت ەتەدى، يمان جولىندا، اللا جولىندا كوپتەگەن ساۋابتى ىستەردىڭ باسىن قايىرادى. اسىرەسە، اعا سۇلتاندىققا سايلانعان سوڭ، ويلاعان ۇلى ارماندارىن جۇزەگە اسىرا باستايدى. ول قازاق بالالارىن جاپپاي ساۋاتتاندىرۋ ەدى. اعا سۇلتاندىققا دەيىن 1845 جىلى قۇنانباي شەكارا باسقارماسىنا حات جازادى. ءوز حاتىندا قازاق بالالارىن ساۋاتتاندىرۋ ءۇشىن ۋچيليششە اشۋدى سۇرايدى. شەكارا باسقارماسى ءوز رۇقساتىن بەرگەنىمەن، 2 ءتىلدى بىردەي مەڭگەرگەن ۇستاز تابا المايدى. ءسويتىپ، ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، 1851 جىلى توبىقتى ەلىنىڭ ىشىندەگى «ەسەنتايدىڭ قىزىلى» دەگەن جەردەن مەدرەسە اشادى. قازىرگى تاڭدا بۇل مەدەسەنىڭ ورنى عانا ساقتالعان. قۇنەكەم مەدرەسە سالۋمەن شەكتەلىپ قانا قويمايدى. مۇنان سوڭ ەلدى يمانعا شاقىراتىن ورىن، ياعني اللانىڭ جەردەگى ءۇيى، مەشىت سالۋدى كوكسەيدى. 1849-1852 جىلدارى قارقارالىدا اعا سۇلتاندىق قىزمەتتە ءجۇرىپ، تاعى دا شەكارا باسقارماسىنا حات جازادى. سونىڭ نەگىزىندە مەشىتتىڭ قۇرىلىسى 1850 جىلى 7 قاڭتاردا باستالىپ، 1851 جىلى 11 تامىزدا اياقتالادى. بۇل مەشىت قازىرگى تاڭدا دا يماننىڭ ۇلى ورداسىنا اينالىپ كەلە جاتىر دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
ەل ەڭسەسىن كەرەگەدەي كەرىپ، حالىققا اكەسىندەي قامقور بولا بىلگەن، اللاعا ادالدىقتان تايمايمىن دەپ سەرت بەرگەن قۇنانباي بۇل فانيدە اجالمەن دە بەتپە-بەت كەلگەن تۇستارى دا از بولماعان، ءبىر ەمەس ەكى رەت. حالقى باسشىسىن سۇيسە، باسشىسى حالقىن سۇيسە ناعىز رۋحاني بولمىس-ءبىتىمنىڭ قاينار كوزى سودا جاتىر دەپ ۇعارىمىز ءسوزسىز. سول سياقتى قۇنانباي دا حالقىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن جان ەدى. ەكى رەت اجال القىمىنا تاقالعاندا ەلىنىڭ تاڭىرگە جالبارىنىپ تىلەگەن تىلەكتەرى قابىل بولىپ امانات جانى امان قالعان دەسەدى. ونىڭ ءبىرىن كورنەكتى فيلولوگ، ابايتانۋشى عالىم تۇرسىن قۇداگەلدىۇلى «قۇنانباي» اتتى كىتابىندا بىلاي باياندايدى: «قۇنانبايدىڭ دەنەسىنە كوكشەشەك قاپتاپ شىعىپ، ەكى كوزىن اشتىرماي، كىرپىگى قيمىلداۋمەن ءولىم اۋزىندا جاتادى. ارانىن اشقان اجال ونى بۋىندىرىپ، جانىن القىمىنا اكەلەدى. قۇنانبايدى وڭاشا ۇيگە سالىپ، اتا-اناسى باعىپ وتىرادى. ول جاتقان ءۇيدى حالىق قورشاپ، اجالعا قارسى تۇرادى. كەمپىرلەر كۇندىكتەرىن، شالدار كىسەلەرىن مويىندارىنا سالىپ، ەركەك-ايەلدەر ەڭىرەپ، قۇدايدان قۇنانبايدىڭ جانىن قالدىرۋدى سۇراپ تىلەك تىلەيدى. ايتىلماعان كوك قاسقا، اقسارباس قالمايدى».[53-بەت] مىنە، وسىنداي ەل تىلەگى بىرنەشە كۇنگە سوزىلىپ، قۇنانباي ءتاۋىر بولادى.
ال ەكىنشى اجالدان قالۋى بىلاي بولسا كەرەك: قۇنانبايدىڭ قايىن اتاسىنان قولقالاپ العان «تورشولاق» اتتى تۇلپارى بولىپتى. بىردە ەل شەتىنە جاۋ ءتيىپ، قۇنانباي اۋىلىنىڭ جىلقىسى بارىمتاعا تۇسەدى. تورشولاعىنا ءمىنىپ، بارىمتاشىلاردىڭ سوڭىنا تۇسكەن جالعىز قۋعىنشى – قۇنانبايدىڭ كەۋدەسىنە جاۋ نايزا قاداسا دا اتىنان اۋدارىپ تۇسىرە الماپتى. سوڭىنان جەتكەن حالقى نايزانىڭ ورنىنان سۋداي سورعالاپ، شاپشىپ جاتقان قاندى توقتاتىپ جاراسىن تاڭادى. قۇنانباي نەمەرەسى «شاھكارىمگە» بۇل وقيعانى بىلاي بايانداپ بەرگەن ەكەن: «كۇن جوعارى كوتەرىلىپ، ساسكە بولعان كەزدە كوزىمدى اشسام، قانىم كەۋىپ بارادى ەكەن. ءبىر اياق ايران شالاپتى دەم الماي بىراق جۇتىپ، از دەمالىپ اينالاما قاراسام توڭىرەگىم تولعان ادام. ءبارىنىڭ كوزىندە جاس، قاريالار كىسەلەرىن مويىندارىنا سالعان، اللادان تىلەك تىلەپ، مەنىڭ جانىمدى امان قالدىرۋىن سۇراپ تۇر ەكەن. ەگەر ەلدىڭ سول تىلەگى بولماعاندا، مەن ولگەن ادام ەدىم. كوپ تىلەگى كوپ بولىپ، كوپتىڭ تىلەگىن قۇداي قابىل ەتىپ، امان قالدىم. مەنى تەڭگە سالىپ، شىڭعىستاۋدىڭ سىرتىنداعى قاراباتىر، انەت اۋىلدارىنا الىپ كەلگەندە، الدىمنان كارى اتالار، قارت-انالار، قاتىن-بالالار شۋلاپ، «ا، قۇدايلاپ» شىققانداعى ولاردىڭ ماعان دەگەن كىرشىكسىز جۇرەكتەرىنىڭ، اق نيەتتەرىنىڭ، ادال تىلەكتەرىنىڭ اۋعانىن اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن شىعار».[58-بەت]
ايتسەدە، قۇنانباي اجالدان امان قالۋىن، حالقىنىڭ ماحابباتىنا بولەنگەندىگىنەن، جاساعان يگى جاقسىلىقتارى مەن ەل تىلەگەن تىلەكتەرى ءھام ىستىق ىقىلاستارىنان دەپ تۇيگەن ەكەن.
ءادىل جازا
اللا-تاعالا ايتادى: «سەندەردەن ارسىزدىق ىستەگەن ەكەۋىن دە جازاعا تارتىڭدار. ەگەر ەكەۋى دە تاۋبە ەتىپ، تۇزەلسە، ولاردان بەت بۇرىڭدار. نەگىزىنەن اللا، تاۋبەنى قابىل ەتۋشى، ەرەكشە مەيىرىمدى.»
جاراتۋشىنىڭ رازىلىعى ءۇشىن ادامگەرشىلىك جولىندا مال سارىپ قىلعان، ادىلەتسىزدىك اتاۋلىنىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ، يمانىن قۇرمەتتەپ، ناسىباي اتۋعا تىيىم سالعان قاجى حالىقتىڭ پايداسى مەن قامى ءۇشىن، رۋحاني بولمىسى بولەك تۇلعاعا اينالعانىنا سەنىمىمىز كامىل. الايدا كوشپەلى قازاق قوعامىنىڭ تىنىش ءومىرىن بۇزعان، اباي تۋاردان ىلگەرىرەك جانە قازاق ساحاراسىندا بولعان، ەلدىڭ جاعاسىن ۇستاتارلىق تاريحي تراگەديا بولعان-دى. بۇل جاعداي كەيىننەن باسقالاي بۇرمالانىپ، قالىڭ وقىرمانعا كوركەمدىك شىندىق تۇرعىسىندا بەرىلدى. («اباي» رومانى ارقىلى) ول – «قامقا مەن قودار» وقيعاسى. ەل اۋزى: «قامقا مەن قودار» زيناقورلىققا بارعان دەسەدى. قامقا – كەلىنى، قودار – اتاسى. قوداردىڭ قۇتجان اتتى ۇلى بولعان، كۇندەردىڭ كۇنىندە بۇل بالاسى اۋىر ىندەتكە ۇشىراپ و دۇنيەلىك بولادى دا كەيىننەن حالىق اراسىندا: «كەلىنى مەن اتاسى قوسىلىپ ءجۇر» دەگەن سىبىستىڭ وتى ۇشقىندايدى. قۇنانباي قوداردىڭ قىستاۋىنا استىرتىن جورعا جۇماباي سەكىلدى شابارماندارىن جىبەرىپ بۇگىنگىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا بارلاۋ جۇرگىزەدى. ماسەلەنىڭ اق-قاراسى اشىلعاننان كەيىن قۇنەكەم احمەت ريزانىڭ ءفاتۋاسىن الادى. ءبىر ويلاندىراتىنى جازۋشى ەپوپەيادا ەكى كەيىپكەرگە جاعىلعان قارانى اقتامايدى. «تەگى، جيىن ىشىندە بۇگىن ەكى ءسوز اۋىزدان-اۋىزعا كوشكەن ءتارىزدى. ەكەۋى دە قودار ءسوزى دەپ ايتىلعان. بىرەۋى بۇرىپ العان ءسوز دە، بىرەۋى ءدال ءوز ءسوزى. سونىڭ العاشقىسى قوداردى كىنالاۋشى ءسوز. بۇگىنگى قاتال جازانىڭ دالەلى، تىرەگى. ول: «قۇداي ماعان قىلسا، مەن قۇدايعا قىلام!» دەپتى دەپ، ولتىرۋشىلەردىڭ قايتا-قايتا ايتاتىن ءسوزى.»[1,42-بەت] رومانداعى كۇرمەۋلى ويدى شاكەرىمنىڭ «قوداردىڭ ءولىمى» داستانى دا قۋاتتايدى:
ارعى اتامىز ولجايدان ءۇش بولار،
ايدوس، قايدوس، جىگىتەك – مىنە وسىلار.
قايدوستىڭ ءبىر بالاسى بورساق دەگەن،
سونىڭ ءبىر تۇقىمى ەدى باتىر قودار.
بار ەدى سول كىسىنىڭ ءبىر جاقسى ۇلى،
قازا جەتىپ ءولىپتى سول ءبىر جىلى.
جەسىر قالعان كەلىنىن قودار الىپ،
قىلمايتىن ءىستى قىلعان قۇداي قۇلى.
جاسىرماي ايتا بەرسەم، ءسوزدىڭ شىنى –
قۇدايعا ەرەگىسىپ قىلدى مۇنى.
«بالامدى الساڭ، مەن دە الدىم كەلىنىمدى،
قانە، اتا عوي دەپ قىلدىم» - دەيدى وسىنى، -
دەگەن جولدار كەلتىرىلگەن. بۇل وقيعانىڭ نەگىزى روماندا بىلاي باستالادى: «بىراق انەۋگىنى قۇنەكەڭ مىنا سىبان ىشىنە توپقا بارسا،سوندا سولتاباي تورە وسىنى بەتىنە سالىق قىپتى. مىنا كىسى تورەگە ناسىبايدى تاستاساڭشى دەگەندە، اناۋ: «مەن ناسىبايىمدى تاستايىن، بىراق شىڭعىستىڭ بوكتەرىندەگى شاشتى سايتانىڭدى سەندە تىيساڭشى!» دەپ، بەتىنەن الىپتى دەيدى. سوعان نامىسى كەلىپ، قۇنەكەڭنىڭ قاتۋلانىپ وتىرعانى الگى عوي، - دەدى.»[1,26-بەت]
كىتاپتا «قودار مەن قامقانىڭ» جاقىندىعى تومەندەگىدەي سۋرەتتەلگەن: ء«وزىنىڭ اكەلىك جۇرەگى وزىنە ءمالىم. بالالىق جاقىندىعى قامقانىڭ دا وزىنە ءمالىم – بەرىك. سول قايعى ۇستىندە كۇندەگى ءبىر-بىرىنە مۇڭ ايتۋ، كۇرسىنە وتىرىپ زارلارىن شاعۋ، ەكەۋىن ابدەن كەلىن مەن اتا حالىنەن كەتىرىپ، ورتاق قايعىداعى ەنە مەنەن كەلىندەي نەمەسە اكە مەن بالاداي جاقىنداتقان. ادام مەن ادام بوپ تانىسىپ، تابىسقان-دى.»[1,31-بەت] اتالمىش كەيىپكەرلەردى كەڭەستىك كەزەڭ بەيشارا، ادىلەتسىزدىكتىڭ بەيكۇنا قۇرباندارى ەتىپ بەينەلەگەن. قۇنانبايدى قاتىگەز، شاريعات ۇكىمدەرىن جامىلىپ الىپ، جازىقسىز جانداردىڭ جانىن قيعان زۇلىم ەتىپ كورسەتكەن. ال بۇل وقيعا روماندا اباي قالادان شىڭعىسقا قايتىپ كەلگەن ۋاقىتتا 13 جاسار بالا كەيپىندە كۋا بولادى. تۇپتەپ كەلگەندە بۇل وقيعا ابايدان ىلگەرىرەك زاماندا بولعان ەكەن، شامامەن 1834-1840 جىلدارى. روماندى وقىپ وتىرساق، بۇل دەرەكتەردىڭ تاريحي شىندىقپەن جاناسپايتىندىعىن كورەمىز. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، جازالاۋ ۇستىندە قامقا ەلدىڭ كوزىنشە: «قوداردى ءبىر سۇيگىز» دەگەن ارسىزدىققا بارعان دەسەدى. بۇل تۇرعىدا شاھكارىمنىڭ دە ايتقانى دا بار:
اناۋ جارتاسقا اپاردى ەلدەن تاسا،
تەرەڭ قۇز حان وزەنگە قۇيعان اشا،
قاتىن سوندا قيالعا جالىنىپتى:
«قوداردى ءبىر سۇيگىز، - دەپ تىم بولماسا»,- دەپ
قامقانىڭ ارسىزدىعىن وسى ارادا جىرلاپ وتكەن. سۇيەككە تاڭبا، ۇرپاقتىڭ بەتىنە سالىق بولماسىن دەپ، – قۇنانباي ء ادىل شەشىمىمەن جازا كەسىپ، ىقىلىم زاماننان قانى تازا قازاقتى جاماندىق پەن جيىركەنىشتى دۇنيەلەردەن ادا ەتۋدى كوزدەگەنىندە كادىك جوق. سونداي-اق رومانداعى ء«امىر مەن ۇمىتەي» اتتى ەكى جاستىڭ ماحابباتى دا باسا نازاردا ايتىلادى. ەپوپەياداعى بۇل وقيعانىڭ تۇبىنە ءۇڭىلىپ قارار بولساق، جۇرەك جاراسىنىڭ قانىن سۋداي سورعالاتار كورگەنسىز ماحاببات بۇل. ءبىرجان سال اباي اۋىلىندا قوناق بولعان تۇستا وسى ەكى كەيىپكەر ءبىر-بىرىنە ىنتىق بولىپ، جۇرەكتەرىنە ماحاببات ۇشقىنىن ۇيالاتقان سەزىم ۇشقىنى ء«امىر مەن ۇمىتەي اراسىندا پايدا بولادى. وسى جاعدايدى ەستىگەن قۇنانبايدى روماندا قالاي بەينەلەگەن؟ ىزانىڭ ىرقىنا ءجىپسىز بايلانعان بۋىندارىن اشۋ بايلاپ، قاتىگەزدىكتىڭ اپانىنا ەنىپ بارىپ، قوس قولىن قۇبىلاعا بۇرىپ تەرىس باتاسىن بەرەدى. «قىزارىپ اتقان تاڭدا، مىناۋ زاۋال تاڭدا... ايتتىم اتالىق قارعىسىمدى. مەنەن تۋعان ارام قان، ءبادباحىت ناسىلدەرىم مىناۋ ەكەۋى. جاراتقان يەم، يا كارىم اللا، مەنىڭ قولىمنان ولتىرتپەدىڭ. بەندەڭ بولعان بار تىلەگىم، اق تىلەگىم سو بولسىن. ال مىناۋ ەكەۋىن! جىبەر ءوزىڭنىڭ اق بۇيرىقتى اجالىڭدى. ۋىن، ءزارىن وزگەگە جايماي تۇرعاندا جوي كوزدەرىن، جوعالعىرلاردىڭ!» وسىناۋ سوزدەردىڭ استارىنا ۇڭىلسەڭىز، قۇنانباي ءسوزىنىڭ دۇرىستىعىنا ءبىر قادام جاقىنداي تۇسەسىز. مىسالعا: ء«بادباحىت ناسىلدەرىم» بۇل ءوزىمنىڭ «قانىم» دەگەن ۇعىمعا سايادى. ياكي ءامىر – قۇدايبەردىنىڭ بالاسى، ال ۇمىتەي – ىسقاقتىڭ قىزى، ەكەۋى دە قۇنانبايدىڭ ناسىلدەرى. بۇل ۋاقيعا تۋرالى اۋەزوۆتىڭ قولجازباسى نە دەپ سىر شاشار ەكەن؟! «قۇنانباي مەككەدەن كەلگەن سوڭ دۇنيە ارەكەتىنەن بويىن اۋلاق سالىپ، جونىنە جاتقان سياقتانادى. بىراق ول قاراپ جاتپايدى. ىلگەرى باسقاندى ورمەكشىدەي شىرماپ، كەرەك كەزىندە الىس-جۇلىسقا قايتا شىعادى. ەندى ول مورال ساقتاعانسىپ، ءامىردى، ونى سۇيگەن ۇمىتەيدى سول نيەتىنە قۇربان ەتپەك بولادى. اباي ونىڭ بۇل ارەكەتىنە ىزامەن كۇيىپ كەلىپ، ء«داۋىرىڭ ءوتتى، تەك جات» دەگەندەي قاتال بايلاۋىن ەسكەرتەدى. بۇل اراداعى اكە مەن بالا تارتىسى - ء ىرى قوعامدىق سيپاتتاعى الەۋمەتتىك تاريحي كۇرەس.» اۋەزوۆ بۇل جەردە تاريحي تۇلعا «قۇنانباي» ەمەس، ادەبي كەيىپكەر «قۇنانباي» تۋرالى ءسوز قوزعاپ وتىر.
قۇنانباي ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۇستا كەنەسارى قاسىمۇلى باستاعان قوزعالىس بۇكىل الاش بالاسىنىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىق ەدى. سول قوزعالىسقا قۇنانبايدىڭ ىقپالى:
1837 جىلى كەنەسارى قاسىمۇلى باستاعان قوزعالىس باستالادى. بۇل كەزدە قۇنانباي «ستارشىن» لاۋازىمىنا يە بولعان-دى. بۇلىكشى كەنەسارىنى توقتاتۋ ماقساتىمەن ارنايى ەكسپەديتسيالىق وتريادتار قۇرىلادى. بۇل ەكسپەديتسياعا ورىس وتريادى قۇنانبايدى 150 كىسىمەن ەرتىپ الادى. كەنەسارىنىڭ قاراماعىندا ەكى جارىم مىڭداي اسكەر بولسا كەرەك. بالقاشقا تاياپ قالعاندا، بەسىن كەزىندە كەنەسارىنىڭ قولى ناماز وقىپ تۇر ەكەن. ورىس وتريادتارىنىڭ قولدارىندا سناريادتار جانە زەڭبىرەكتەرى مەن مۇزداي قارۋلانىپ كەلسە كەرەك، كەنەسارىنىڭ قولىنا وق اتايىن دەپ جاتقان ساتتە قۇنانباي: «ەگەر كەنەسارى توبىنا قاراي وق اتار بولساڭدار، ءبىز سەندەرگە قوسىلمايمىز، ساپارىمىزدى وسى جەدەن توقتاتامىز، ناماز وقىپ تۇرعاندا وق اتۋ دىنىمىزگە جات قىلىق» دەيدى. وسى سوزدەن كەيىن، قازاقتارعا وق اتىلماعان دەسەدى. سول جاعدايدان كەيىن قۇنانباي وزىمەن ەرىپ كەلگەن ادامداردى جيىپ جيىن قۇرادى: ء«بىز ءوز دىنىمىزگە قارسى شىقپايمىز، بىرەۋىڭ كەنەسارىنىڭ وتريادىنا تيىسپەيسىڭ، وق اتپايسىڭ» دەپ توقتاۋ سالعان ەكەن. قۇنانباي كەنەسارىعا قارسى ەكسپەديتسياعا قاتىسقانى ءۇشىن، پاتشا ۇكىمەتىنەن ماراپاتتاۋلار دا العان. سولاردىڭ ءبىرى: 1852 جىلى 24 جەلتوقساندا بۇلىكشى كەنەسارى قاسىموۆقا باعىتتالعان قىزمەتتە قۇنانبايعا پاتشا ۇكىمەتى «حورۋنجي» اتاعىن بەردى دەپ جازادى. ول جاعى تاريحقا ايان. قاجىنىڭ پاراساتتىلىعى مەن كورەگەندىلىگى ارقاسىندا، كەيىنگىگە ۇلگى بولارلىقتاي زور قاسيەتتەرىمەن ەرەكشەلىنىپ، حالقىن سۇيگەن پەرزەنت بولىپ، مۇسىلماندا اتى ولمەيتىن ۇلى تۇلعاعا اينالعانى ءسوزسىز-اق.
يمانمەن ۇيىعان ءومىر
(تەكتىلەر تۇقىمىنىڭ جالعاسى)
باقارا سۇرەسى (260): اللا جولىندا مال سارىپ قىلعانداردىڭ مىسالى: ءار ساباعىندا، ءجۇز ءتۇيىر وسكەن جەتى ساباقتى ۇرىق ءتارىزدى. ءارى اللا كىمگە قالاسا، نەشە ەسە ارتتىرا بەرەدى. (261) سونداي حايىر ىستەگەندەر، بەرگەندەرىنە مىندەتسۋ، رەنجىتۋ ارالاستىرماسا، (بەرىپ، الىپ، بۇلدانباسا، كەيىتپەسە) ولارعا راببىلارىنىڭ حۇزىرىندا سىيلىق بار. (244) كىم اللاعا كوركەم قارىز بەرسە، (اللا جولىندا ىقىلاسپەن مال جۇمساسا) سوندا اللا (ت). ول ءۇشىن كوپتەگەن ەسە ارتتىرىپ بەرەدى.
شەجىرەشى بەكەن يسابايدىڭ ايتۋىنشا: قۇنانبايدىڭ مۇحتاردىڭ ارعى اتاسى بەردىقوجاعا ايتقانى بار: «مەنىڭ ۇلتىم نادان. ارام ولگەن مال كورسە، سەنىڭ ولگەنىڭ جاڭا، مەنىڭ كورگەنىم جاڭا دەپ جەي بەرەدى» دەگەن تاعىلىمعا تولى ءتامسىلىنىڭ استارىندا ۇلتتىق رۋحاني دۇنيە جاتقانىن اڭعارۋعا بولادى. ۇلتتىق دىڭگەگتىڭ تامىرىنا ۇڭىلسەك وندا ۇلى عيبرات بار. اللانىڭ حاتقا تۇسكەن كىتابىن دارىپتەيتىن، يماندىلىق دەگەن بايلىقتىڭ تۇيىندەلىپ جاتقانىن كورەمىز. يماندىلىق بارشا ىزگى قاسيەتتەردىڭ بىرەگەي شىڭى بولىپ سانالادى. قاجى ءومىرىنىڭ سوڭىندا اللاعا بەت بۇرىپ، پايعامباردىڭ ىزىمەن تاۋاپ قىلىپ، ورازا تۇتىپ، جاراتۋشىنىڭ بەس پارىزىن ورىنداۋ ماقسۇتىمەن، قۇنانباي 71 جاسىندا مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتى ورداسى – مەككەگە ساپار شەگۋدى نيەت ەتەدى. قاسىنا ءوزىنىڭ اسىراپ العان، ءىنى ەسەبىندە قادىرلەپ-سىيلاعان جاناشىر باۋىرى ىزعۇتتىنى ەرتىپ، جولدان قاراكەسەك ءبايبورى رۋىنان شىققان، بۇرىندارى مەككەگە بىرنەشە رەت بارىپ قايتقان قاجى ءوندىرباي حالفەگە ايتىپ، سول كىسىنى جولباستاۋشى رەتىندە ەرتىپ كەتەدى. اباي مەككەگە بارار جولدىڭ كارتاسىن سىزىپ، جۇرەتىن جولدى ۇقتىرىپ، قاعازعا بار قاجەتتىلىكتەردى جازىپ بەرگەن ەكەن. ول كۇندە جول قاتىناسى وتە قيىن، سەمەيدەن ات اربامەن شىعىپ قارقارالىعا سوعىپ، ودان ومبى قالاسىنا بارىپ، پوەزعا ءمىنىپ، قارا تەڭىزدەن پاروحودقا وتىرىپ، كوپ ەجديھات كورىپ، ءبىر ايدان اسقاندا مەككەگە جەتەدى. قۇنانباي بارعان ۋاقىتتا قاجى بولۋعا بارعان قازاق از ەكەن. بارلىق ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنان بارۋشىلار سانى 7-8 عانا ادام بولعان دەسەدى. بۇلار بارعاندا، بۇرىن بارعان قاجىلار ورنالاسىپ قويعاندىقتان، قازاقتارعا جاتاتىن ورىن تابىلماعان سوڭ، قۇنانباي ارابشا بىلەتىن ءبىر ءتىلماشتى جالداپ الىپ، قالانىڭ باسشىسىنا بارىپ، حال-جايىن ايتىپ، جاتار ورىن سۇراسا:
- باسشى: «سىزدەر قانداي حالىقسىزدار»؟ - دەيدى.
- ءبىز قازاق دەگەن حالىقپىز دەسە،
- باسشى: «بىزگە جەر ۇستىندەگى مۇسىلمان حالقى جىلدا كەلىپ قاعبانى تاۋاپ قىپ قايتادى. قازاق دەگەن مۇسىلمان ەل بار دەپ بۇل ءبىرىنشى ەستىگەنىمىز»، - دەيدى.
- قۇنانباي قايتىپ جولداستارىنا قاتتى قاپالانىپ كەلەدى. ءمانىسىن سۇراعاندا، ماناعى باسشىنىڭ ءسوزىن ايتادى.
- جەر جۇزىندە ءبىزدىڭ قازاقتان قور حالىق جوق ەكەن. بارلىق مۇسىلماننىڭ ۇيىتقىسى بولعان مەككە باستىعى اتى-ءجونىمىزدى بىلمەدى، – دەيدى. سول قازاقتان بارعان قاجىلاردىڭ ىشىندە كىشى ءجۇز مىرقى دەگەن ادام بار ەكەن. سول كىسى:
- «قۇنانباي، سەن بوسقا نالىما، قازاق ەلىنىڭ اتىن شىعارام دەسەڭ كەيىنگى قازاق تۇقىمىنا مۇرا بولىپ قالارلىق ءبىر قوناق ءۇي سالعىز، نە دايىن ءۇي ساتىپ ال، پۇل مەنەن بولسىن، ەڭبەك سەنەن بولسىن»، - دەپتى. سوعان ۋادە بايلاسىپ، وزگە قاجىلار ەلىنە قايتقاندا، قازاق تاكيەسى، ياعني قوناق ءۇيىن سالعىزباقشى بولىپ قۇنانباي مەككە قالاسىندا قالادى. وعان مىرقى ءبىر مىڭ سوم قاراجات بەرەدى. وزگە قاجىلار دا شاماسىنشا كومەك كومەك بەرىسەدى. قوشتاساردا قۇنانباي مىرقىعا قاراپ بىلاي دەپ ءۇن قاتادى.:
- «مەن ءتىرى بولسام، بۇل جۇمىستى ورىنداماي قايتپايمىن، وسى قوناق ءۇيدى ءسىزدىڭ اتىڭىزعا جازدىرامىن» دەسە، مىرقى:
- «ولاي ەمەس، مەن مال بەردىم، سەن جانىڭدى قيىپ سالدىردىڭ، سوندىقتان مالدىڭ اتىنا جازدىرما، جان قيعان ءوز اتىڭا جازدىر» دەيدى. ءسويتىپ قۇنانباي بىرنەشە ايلار جاتىپ 100 ادام سياتىنداي، ء(بىر دەرەكتەردە 12 بولمەدەن تۇراتىن) قوناق ءۇي سالدىرادى. تاريحتا بۇل «قۇنانبايدىڭ تاكيەسى» دەگەن اتپەن قالادى. وسىنداي تانىمدىق تەكتىلىكپەن، جاراتقاننىڭ نۇرىن الىپ، ەل رازىلىعىن جۇرەگىنە سىڭىرگەن قۇنانباي ادالدىعى مەن عادىلەتتىلىگى ارقاسىندا تاريح پەن ادەبيەت ساحناسىندا وشپەستەي ءىزىن قالدىردى.
***
مۇسىلمانعا قويماعان
ورىنسىز جانجال شاتاقتى،
ەرەگىسكەن جاۋلارىن
كىسەن سالىپ ماتاپتى.
زەكەت جيىپ، ەگىن ساپ،
تويدىرعان عارىپ، جاتاقتى.
ەسكەندىر، تەمىر، شىڭعىستاي
مۇسىلماندا اتاقتى.
البەتتە قۇنەكەم تۋرالى نە ايتساقتا يبراھيمنەن اسىرىپ ايتا الماسىمىز انىق. شىندىعىنا كوشسەك، يبراھيم قۇنانبايدىڭ سالعان تاعىلىمنىڭ ارقاسىندا ۇلتتىق بولمىس ءبىتىم مەن رۋحاني جاڭاشىلدىقتىڭ نەگىزىن قالادى. بالا تەلعارانىڭ، دانا اباي بولىپ قالىپتاسۋىنا قۇنانبايدىڭ سارا جولى مەن دارا داڭعىلى، مەيىرىم-شافقاتى وراسان. قۇنانبايدىڭ دارياداي عىلىمىنىڭ ءوزى بالا ابايدىڭ جانىندا «اسپانعا مىنبەلەپ تۇرعان تاۋداي» ەدى. بيىككە مىقتاپ، مىنبەلەپ تۇرعان سول تاۋ ءاماندا باۋرايىنداعىلاردى وزىنە تارتىپ تۇرادى ەمەس پە؟! سول بيىك شىڭعا قاراپ، بيىكتەپ بىرتە-بىرتە دامىلداپ بوي تۇزەيتىنى تاعى بار.
عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى
زامان وتكەن سايىن قازاقتىڭ ء«تورت قۇبىلاسى» ماڭگى جاسارا بەرمەك. قۇنانباي، يبراھيم، شاھكارىم، مۇحتار. بۇل ءتورت قۇبىلا قازاقى ۇلتتىق تانىمنىڭ ۇلى سيمۆولى. ءبارى دە ۇلت ءۇشىن تەر توككەن الاش بالاسىنىڭ ماڭداي الدى پەرزەنتتەرى، ءبىزدىڭ دانا بابالارىمىز. ەلىن ۇلىقتاعان ەردى، ەلى دە ۇلىقتايدى. اقيقاتتىڭ الداسپانى باۋىرجان اتامىز مۇحاڭا «سەنى ادەبيەتتىڭ پولكوۆنيگى» دەپ اتايمىن دەسە، ءى.وماروۆ 1958 جىلعى 15 تامىزدا جازعان «حالىقتىق ەپوپەيا» اتتى ماقالاسىندا «...اۋەزوۆ ءوز ەپوپەياسىندا اباي ونەرلىلىگىنىڭ (تۆورچەستۆوسىنىڭ) تەرەڭ ءمانىن ءدال سونداي ۇعىنعان. وسى ماعىنادا ابايدى اۋەزوۆ سول شامشىراقتى قولىنا ۇستاپ، كوشپەلى فەوداليزمنىڭ نە ءبىر مەڭىرەۋ تۇكپىرلەرى مەن قاراڭعى قاپاستارىن ارالاپ كەتەدى دە، زورلىق-زومبىلىق، قاتال-جاۋىزدىق، ادىلەتسىزدىك، سياقتى قارا كۇشتەردىڭ ويناعى بولعان نەشە ءتۇرلى بۇرالاڭ شاتقالدارىن كوز الدىڭا جارقىراتىپ اكەلەدى.» ىلەكەڭ اۋەزوۆ پەن قاتار رومانداعى وقيعالار مەن كەيىپكەرلەردى وسىلايشا ۇلىقتايدى. ءتامسىل قۇنانباي حاقىندا بولعاندىقتان ونىڭ عۇمىرى تارتىس پەن كۇرەسكە تولى كەزدەرىن اللاعا قۇلشىلىق ەتۋ ارقىلى سانالاندىردى. سونداي-اق قۇنانبايدىڭ دا شەشەندىگى وزگەدەن وق بويى وزىق تۇرماسا كەم تۇسپەيتىن. ەندەشە جاۋھار جىردى جىپكە تىزەلىك.
پۇت بولدىم دەپ ماقتانبا،
پۇتتان اۋىر باتپان بار.
بيىكپىن دەپ ماقتانبا،
اسقار-اسقار تاۋلار بار.
ار جاعىندا اسپان بار.
باسىڭا باقىت قوندى دەپ،
توسىلمايمىن ەندى دەپ
الداۋشى جالعان دۇنيەگە،
عاپىل بولىپ وزباڭدار.
قارسى كەلگەن دۇشپانىڭ،
باسىن كەلىپ يزەسە،
وعان دا قىل بوستاندىق.
اياققا سالىپ باسپاڭدار،-
دەگەن قاناتتى افوريزمدەردىڭ اۆتورى قۇنەكەم عوي. ءتىپتى ارامىزدا ايتىلىپ جۇرگەن ماقالدار مەن ءبىرشاما ناقىلدار قاجىنىڭ قالامىنان تۋعان دۇنيەلەر: «ارىمنان جانىم ساداعا، جانىمنان مالىم ساداعا»، «مىقتى بولساڭ، بوپساعا شىدا»، «ادامنىڭ نە نارسە قاسيەتى بولسا، سول نارسەدەن ءمىنى دە تۋادى»، «وتىرىك پەن شىننىڭ اراسى ءتورت-اق ەلى، قۇلاقپەن ەستىگەن وتىرىك، كوزبەن كورگەن شىن» دەگەن، - وي-تولعاۋلارىن وسىلايشا تىزبەكتەيدى. ءسوزىمىزدى قاڭتارا كەلە ايتارىمىز مىناۋ: تامىر بولماسا، اعاش جەمىسىن بەرمەيدى. ءاربىر استاردى اجارلاعىڭىز كەلسە، اۋەزوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «بەتىن قانا قالقىپ قويماڭىز، تۇبىنە سۇڭگىڭىز». سوندا عانا ەككەن ەگىنىڭىزدىڭ جەمىسىن جەيتىنىڭىز اقيقات. ماعان سالسا قۇنانباي ابايدان اسىپ تۇسەتىن قاسيەتكە يە قايراتكەر. قۇنانبايدىڭ تانىم-پاراساتى ابايدان الدەقايدا جوعارى. كەرەك دەسەڭىز، قۇنانباي ابايدان وتكەن ۇلى دانا. اتتەڭ، قادىرىنە جەتە بىلسەك. ويتكەنى قۇنەكەم دۇنيەنى تەرەڭنەن سەزىنە الاتىن قابىلەتكە يە ەدى؟ اقيقاتتان اداستىراتىن تۇلكىلەردى تازى بوپ شالدى، ارامدارعا ارىستانشا ايباتتانىپ، پاناسىزعا قورعان بولدى. ەندەشە ءبىر عانا ايتارىمىز: ء«تورت قۇبىلامىز ساي، تانىمىمىز باي بولسىن» دەمەكپىز.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1.«قۇران كارىم» اۋدارعان حاليفا التاي
2.مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» 1-2 توم الماتى «جازۋشى» 2002
3.تۇرسىن جۇرتباي «قۇنانباي» الماتى «الاش» 2004
4.«اۋەزوۆ جانە ارحيۆ» الماتى «اتامۇرا» 1997
5.«جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا» الماتى «جازۋشى» 1995
6.مۇحتار اۋەزوۆ «ون ەكىنشى توم» الماتى «جازۋشى» 1969
ء ازىمحان ۇسەنۇلى يسابەك، م.اۋەزوۆ اتىنداعى وقمۋ-دىڭ ستۋدەنتى
Abai.kz
