تابيعات پەن تازالىق جىرشىسى
ءوز قۇربىڭ تۋرالى جازۋ ءارى جەڭىل، ءارى قيىن ەكەن. ادەبيەت كوشىنە شامامەن ءبىر مەزگىلدە كەلىپ قوسىلعان ادامداردىڭ تالاي قىرلارى وزگەشە بولعانىمەن، تاعدىرلارىندا ۇقساستىق بار.ەڭ الدىمەن ولار ادەبيەتتىڭ بىردەي كەزەڭدەرىن باستان كەشەدى. الدىنا قاراسا – اعالارى، ارتىنا قاراسا – ىنىلەرى بار.كورەر قىزىقتارى مەن تارتار تاۋقىمەتتەرى، مويىنداعى جۇگى مەن مۇڭ-شەرلەرى دە ورتاق.سوندىقتان ءبىرىن-ءبىرى باسقالاردان گورى جاقىنىراقتان تانيدى، كوبىرەك بىلەدى. «جەڭىل» دەپ وتىرعانىمىزدىڭ ءمانىسى دە وسىندا.ەكىنشى جاعىنان، ءوز تۇستاسىڭنىڭ تۆورچەستۆولىق ءوسۋ جولى تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا تۋرا كەلگەندە، بەينە ءبىر ءوزىڭنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىڭدى ايتاتىن ادامداي قىسىلىپ، قينالاتىنىڭ دا راس...
بۇل كۇندەرى كوزدەن بۇلبۇل ۇشقان سوناۋ الپىسىنشى جىلداردىڭ اياق شەنىندە جاس جازۋشىلاردىڭ رەسپۋبليكالىق ەكىنشى كەڭەسى وتكەنى ەسىمە تۇسەدى. ول سول كەزدەگى ادەبيەتىمىزدىڭ جەتكەن بيىگىن مەجەلەپ، باعىت-باعدارىن ويلاستىرعان، پروبلەمالارىن ساراپقا سالعان وزىنشە ۇلكەن ءبىر ءماجىلىس بولعان ەدى.قازىر مۇنداي جينالىستارعا ەتىمىز ۇيرەنىپ كەتكەن بە، ال ول كەزدە الگىندەي باس قوسۋلارعا ات ارقاسى قياننان تايلى-تاياعىمىز قالماي جينالاتىنبىز.اسىرەسە، ادەبيەت ورداسىنىڭ قاسيەتتى بوساعاسىنان جۇرەگىمىز لۇپىلدەپ، يمەنە وتىرىپ كىرگەن بىزدەر ءۇشىن مۇنداي جيىندار ۇلكەن ءبىر ايتۋلى وقيعا رەتىندە قابىلدانىپ، ەستەن شىقپاس مەرەكەدەي سەزىلەتىن.
ءيا، الپىسىنشى جىلدارى... قازاق پوەزياسىنىڭ تاريحىنا كوز جىبەرسەك، ول ءاربىر ون جىل سايىن جاڭارىپ، تۇلەپ وتىرىپتى.سوناۋ جيىرماسىنشى جىلدارى بارلىق گۇلىن اشىپ، وكىنىشكە قاراي مەزگىلسىز وتالىپ كەتكەن ماعجان، ءىلياس، ساكەندەر شوعىرى; ودان وتىزىنشى جىلدار كوشىن باستاپ شىققان تايىر، ءابدىلدا، عاليلار توبى; بۇعان ىلە-شالا قىرقىنشى جىلدارى سوعىستىڭ وت-جالىنىندا ويانىپ، «ارىستاننىڭ ايبارىن، جولبارىستىڭ جۇرەگىن» يەمدەنگەن، قىرقادان شىڭعا كوتەرىلگەن قاسىمدار لەگى; ودان سوڭ ەلۋىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ەسىمدەرى ەستىلە باستاپ، الپىسىنشى جىلدار ىشىندە قازاق پوەزياسىن جاڭا بەلەسكە كوتەرگەن قۋاتتى تولقىن – قادىر، مۇقاعالي، جۇمەكەن، تۇمانباي، ساعي، تولەگەندەر; بۇلاردىڭ ءىزىن باسا شىعىپ، ءبىر بۋىن بوپ ارالاسىپ كەتكەن قاستەك،ساكەن، مۇحتار، فاريزا، دۇيسەنبەكتەر; سودان كەيىن الپىسىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنىندە بالاۋسا ۇندەرى ەستىلىپ، جەتپىسىنشى جىلدارى اقىن رەتىندە تولىق قالىپتاسقان بۋىن – ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان كەڭشىلىكتىڭ قۇربى-قۇرداستارى، تەتەلەستەرى، اقىر اياعىندا سوڭعى ون-ون بەس جىل بەدەرىندە پوەزيامىزدىڭ تاعى دا ءبىر جاڭا بەلەسىنەن كورىنگەن، ايقىن تالانتتى جاس بۋىن – ۇلىقبەك پەن ەسەنعاليدىڭ قاتارلاستارى مەن ساپارلاستارى.ارينە، بۇلايشا ءبولۋ تىپتەن شارتتى نارسە.ايتپەسە، «ۇرپاقتار» اراسىندا ەشقانداي دا ايقىن قاتاڭ شەكارا بولعان ەمەس. ولار بايتەرەكتىڭ ىلگەرىندى-كەيىندى بىتكەن بۇتاقتارىنداي جالعاسا تارماقتالىپ، جارىسا جاپىراق جايىپ، بيىككە ورمەلەي بەرەدى.كەڭشىلىكتىڭ «ۇرپاعى» دا سول الىپ اعاشتىڭ تارامدالا بىتكەن سالالى ءبىر بۇتاعى ىسپەتتەس...
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۇلاردىڭ الدى جىر ساپارىنا الپىسىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنىندە كەلىپ قوسىلدى. تاعى ءبىر بەس-التى جىلدىڭ ىشىندە بۇل توپتىڭ دا قاراسى كوبەيە ءتۇستى.
ء«بىز بالا ەدىك ەلدە وسكەن،
جار جاعالاپ، كول كەشكەن.
تۇلىمىمىزدى كۇن ءسۇيىپ،
تۇساۋىمىزدى جەل كەسكەن...» - دەپ كەڭشىلىك ءبىر ولەڭىندە ايتقانىنداي، بۇلاردىڭ ءبارى دە تۋعان پوەزيامىزعا قاسيەتتى مەكەننىڭ سوعىستان سوڭعى سونى سامالىن وزدەرىمەن بىرگە الا كەلگەن ەدى.
ساليقالى ءسوز دەگەننەن شىعادى، وسى بۋىن ادەبيەتكە كەلگەن كەزدە وزدەرىنەن ىلكى بۋىننىڭ ورتا جاسى وتىزدىڭ ۇستىندە عانا ەكەن. بىراق سول كەزدىڭ وزىندە-اق، نەبارى ءۇش-ءتورت كىتاپ شىعارعان قادىر، مۇقاعالي، جۇمەكەن، تۇمانباي ەسىمدەرىن قالىڭ بۇقارا حالىق جاقسى ءبىلۋشى ەدى. ولار تۋرالى، جول باستاعان اعالارى دا، ارتىنان ەرگەن ىنىلەرى دە اعىنان جارىلا پىكىر ايتىپ، كوپشىلىك قاۋىمنىڭ بىلمەسىنە قويمايتىن. ال ءبىز توقتالىپ وتىرعان بۋىننىڭ ورتا جاسى قىرىقتان اسىپ كەتتى. تالانتتان كەندە دەپ ايتۋعا ەشكىمنىڭ اۋزى بارمايدى. بىراق سولاردىڭ كوپشىلىگىن وقىرمان قاۋىم بىلە بەرمەيتىن سەكىلدى. ءتىپتى اتىن ەستىمەگەندەرى دە بار. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ء«ا» دەگەننەن جاراسقاننىڭ عانا جۇلدىزى جارقىراپ شىقتى. راس، كۇلاش، يرانبەكتەر تۋرالى دۋالى اۋىزدى اعالار ءبىردى-ەكىلى جىلى لەبىز ءبىلدىردى، ءتىپتى، يرانبەكتى قاراپايىم جۇرتشىلىقتىڭ كوبى بىلەتىن حالگە جەتتى، ال تەمىرحان بولسا، ادەبي ورتاعا ابدەن تانىمال بولدى. دەگەنمەن ، وسى بۋىننىڭ تانىلۋى وتە ۇزاققا سوزىلدى. سونىمەن، اعالاردىڭ قولىن، ىنىلەردىڭ جولىن ۇزارتۋدى موينىنا العان قوڭىر مىنەزدى ورتانشى ۇلداي بولىپ وسكەن قازىرگى ورتا بۋىن وكىلدەرىنىڭ ءوز ءومىربايانى، وزگەشە تاعدىرى بار. ورتا كەشتىڭ ماڭداي الدىندا ارعىماقتارىن اۋىزدىعىمەن الىستىرىپ، سۋ جورعالارىن جارىستىرىپ ءبىر توپ كەتىپ بارادى. وسى توپتىڭ ىشىندە اقىن كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ تە بار.
كەڭشىلىك – «ىڭكار دۇنيە» دەگەن تۇڭعىش كىتابىمەن-اق وقىرمان قاۋىمدى ەلەڭ ەتكىزگەن بولاتىن. وسى كىتاپتاعى «امانكەلدى قابىرى»، «اكەمدى ساعىنامىن»، «اپا، سەن قارتايما»، «شالعىندا»، «بالتا»، «انار» سياقتى ولەڭدەرىنەن جاس اقىننىڭ جارىق دۇنيەگە دەگەن ىڭكار كوڭىلىنىڭ وتىن، تازالىق پەن جاقسىلىققا ىنتىزار جۇرەكتىڭ ءلۇپىلىن سەزگەنبىز. بۇل عانا ەمەس... ەڭ باستىسى، جاس اقىننىڭ جىر كەستەسىندە سول كەز ءۇشىن سونى كورىنگەن ورنەكتەر مەن توسىن سۋرەتتەر مول ەدى.
...ءولىارا مەزگىل...
ون التى جاستا ەدىك ءبىز،
ءولىارا وتسە، ورۋگە جۇرگەن ەلىكپىز.
...بوزالا تاڭدا بوزتورعاي ءالى شىر ەتپەي،
تىپ-تىنىش دالا تۇمشانىپ شىققا سۇمەكتەي.
...سوڭعى سولقىلدار سوزىلىپ تۇرىپ سىڭىردەي،
شارت سىندى بۇتاق شاعىرماقتارعا ىلىنبەي.
..، بۇلدىراپ ۇشىپ، بۋالدىر شاقتا كەتتى مە،
قولعا ىلىكپەيتىن سۋىرتپاق ساۋلە سايلاردان.
جاپىراق جايقالعاندا، ساۋساعىمەن
شەرتەدى شابىتىمنىڭ شاناعىن كەپ.
...جاعاسى كولدىڭ بوزقاناق، ولەڭ،
قوعاسى كولدىڭ قوزعالادى ارەڭ.
لاپ ەتىپ جانىپ، لىپ ەتىپ ءسونىپ،
لىقسيدى جۇرەك – بوزبالا دەنەم!
...جاعامەن جەلى جالبىزدىڭ
جاس ءيىسىن ماعان ۇرلەپ تۇر.
اقىننىڭ تۇڭعىش كىتابىنان الىنعان بۇل جولدارعا ارتىق تۇسىنىكتەمەنىڭ قاجەتى جوق. سۋرەت، بوياۋ، تەڭەۋ – ءبارى وزىندە. ەگەر بۇگىندە جاسى جيىرمادان جاڭا عانا اسقان جىگىتوسىنداي ولەڭ جازىپ اكەلسە، جەردەن كەسەك التىن تاپقانداي قۋانىپ، جاسىمىز دا، جاسامپازدىعىمىز دا جارىسا باس شۇلعىپ، توبەمىزگە حان كوتەرىپ جىك-جاپار بولىپ قالار ەدىك. بۇل دا بولسا «قولدا بار التىننىڭ قادىرىن» بىلە باستاعانىمىز شىعار. سويتسەك، وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىن كەڭشىلىكتەرمەن ونىڭ تۇستاستارى جىر-تۇماسىن تۇنىعىنان شايقاپ ءىشىپ ءجۇرىپتى عوي.
كەڭشىلىك اقىننىڭ تۆورچەستۆوسىنا جاساعان شاعىن تالداۋىمىزعا ءسوزدى شاشىراتىپ الماۋ ءۇشىن، ونىڭ ليريكالارىن، باللادالارىن، پوەمالارىن شارتتى تۇردە ءبولىپ قاراستىرۋدى ءجون كوردىك.
كەڭشىلىكتىڭ اقىن رەتىندە وقىرمان نازارىن ايىرىقشا اۋدارعان ءبىر ەرەكشەلىگى – سوناۋ ءىلياستاردان كەيىن سىرباي، قۋاندىق سەكىلدى قاداۋ-قاداۋ اقىنداردا عانا مولىنان قالىپ قويعان، ال جالپى پوەزيامىزدا الپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي تىپتەن سۇيىلىپ كەتكەن ۇلتتىق ءتىل بوياۋىن كەيىنگى تولقىن ىشىنەن العاشقى بولىپ قايتادان ءبىر كورسەتۋىندە ەدى. بۇل اسىرەسە، ونىڭ تابيعات ليريكالارىندا تايعا تاڭبا باسقانداي بايقالادى. اقىن تابيعات سىمباتىنا سىرتتاي تامسانباي، ونى ءبىر تۇتاس ورگانيزم رەتىندە، ديالەكتيكالىق بايلانىس ۇستىندە تانىپ كورەدى.
قويلى اۋىلدىڭ قويۋ شاڭى
تۋ سىرتىندا تۇتاسقان.
ەكىندىدە قوڭىر سارى،
تۇسكە ەنەدى ءسۇت اسپان.
ءبىر قاراعاندا «قويلى اۋىلدىڭ قويۋ شاڭى» دەگەندە تۇرعان ەشتەڭە جوق سەكىلدى. بىراق بۇل قالاي دەگەنمەن دە جولدىڭ شاڭى ەمەس قوي...زەردەلەي قاراساڭ، «اۋىلدىڭ شاڭى» دەگەن بەينەلى تىركەسپەن العاش رەت ۇشىراسىپ وتىرعانىمىزدى بايقايمىز. ءارى بۇل ۇلتتىق ۇعىمعا جاقىن، قۇلاققا جاعىمدى، تىلگە جاتىق. ء«سۇت اسپان»تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. ەندى وسى ءتورت جولدى تۇتاس قايتا ءبىر وقىپ كورەيىكشى. ەكىندى الەتى. جازدىڭ اشىق شىلىڭگى كۇنى. بۇل – اۋىلعا قوي قايتاتىن مەزگىل. ورىستە شۇبالعان قويۋ، قوڭىر شاڭ اق تاقىرلانىپ قالعان اۋىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن سوزىلىپ، ەڭكەيە باستاعان كۇننىڭ سارعىش ساۋلەلەرىمەن زەرلەنگەندەي... تەگىندە، بەينەلى ءتىل ورامدارىن ەشكىم دە، اسىرەسە تالانتتى اقىن ويدان شىعارمايدى، ونى ءبىر جەردەن وقىپ تا المايدى. اقىن كوزبەن كورگەنىن قيالىمەن ارلەپ، تابيعاتتىڭ قانىق بوياۋلى، جاراسىمدى سۋرەتىن وزىنشە جاڭاشا كەستەلەيدى.الگى ءبىر شۋماقتى وقىپ، ءبىز وسىنداي اسەرگە كەلەمىز. ءبىر شۋماققا عانا ەمەس، مۇنداي قاراپايىم دا شىنايى سۋرەتكە قۇرىلعان ولەڭدەر كەڭشىلىككە كوبىرەك ءتان.
...جازعا سالىم جەر ءجىپسىپ بۋ شىعادى،
جاۋىر قىرعا جاۋقازىن گۇل شىعادى.
...جازىققا تىرەپ تابانىن
شىمىرلاپ اعار تولقىنى –
موينىنا سالعان دالانىڭ
مويىلداي قارا ەلتىرى.
...ءبىر نايزاعاي كەلە جاتتى تۇتانىپ،
كوك اسپاننىڭ كوك ەتىن ءبىر جىرتۋعا.
...بالانىڭ ويى – بال قيال،
بۇيداسىز بۇلتتاي جوڭكىلىپ.
...الماستىڭ ءجۇزى شارپىداي،
اۋدارىپ سالساڭ جانادى.
...سىقىر دا سىقىر سارى اياز،
سىنا الماي سىزداپ تۇر اسپان...
ءبىزدىڭ پوەزيمىزدىڭ ءتۇرى قاشاندا ۇلتتىق. ول سونىسىمەن دە باسقالاردان ەرەكشە، قۇندى. اقىندىق قۋات نەنى جازعاننان گورى، قالاي جازعانىنا قاراي باعالانباق. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ سامولەتتەن قاراعانداعى يرەلەڭدەپ اققان وزەن سۋىن «جاتقان جىلاننىڭ قابىعىنداي» دەپ تەڭەۋى قۇلاققا توسىنداۋ ەستىلگەنىمەن كوڭىلگە قونىمدى-اق ەمەس پە. ۇلتتىق پوەزيانىڭ ءداستۇرىن جاڭعىرتۋ، جاڭارتۋدىڭ ۇلگىسى وسىنداي بولسا كەرەك. جوعارىداعى «مويىلداي قارا ەلتىرى» دە ءبىزدى وسى ويعا جەتەلەيدى. كەيدە اقىن تالانتىن، ونىڭ كوركەمدىك ىزدەنىستەرىن ەرەكشە «بىردەڭەلەردەن» ىزدەۋ تەندەنتسياسى قىلاڭ بەرىپ قالادى. سونى وزىنشە ۇعىپ العان بىرەۋلەر، «ەرەكشە» كورىنگىسى كەلە مە ەكەن، كوپە-كورنەۋ جاساندى تىركەستەر قۇراۋعا اۋەس. سودان دا بارىپ، سىرتى جىلتىر، ءىشى بۇلدىر ولەڭدەردى «سىرتى كۇمىس، ءىشى التىن» دەپ ۇعىناتىنىمىز دا بار. شىنايىلىقتىڭ تابيعيلىعى مەن قاراپايىمدىلىعىن تاني ءبىلۋ جاعى تاپشى سەكىلدى. «ەكى وزەن» دەگەن ولەڭ بىلاي دەپ باستالادى:
كوكتەم. كولدەر ۇلعايىپ ۇلاسىپ كەتىپتى،
بەلدەر ىرعالىپ گۇل باسىپ كەتىپتى.
دۇنيە ءدىن امان.
توبەدە شوكىم بۇلت تا جوق،
شالعىندا شاشىراپ جىلاعان
جەتىم شىق تا جوق.
بەيبىت ءبىر كۇنگە
ءسۇيىنشى سۇراعان بالاداي،
ساسكەدە ساعىم جۇگىردى
سىڭىردەي سوزىلعان قايىڭ، قاراعاي...
مۇندا كوزگە ۇرىپ تۇرعان جالتىراق بوياۋ جوق. ولەڭنىڭ قۇرىلىمى، سىرتقى سىمباتى جۇپىنى عانا. قاراپايىم، بىراق تابيعي، سوندىقتان شىنايى. بۇل جولداردى وقىپ وتىرعاندا، كوزدەن الىس، كوڭىلگە تانىس، قۇبىلىستار سانا تۇكپىرىنەن قايتا جاڭعىرىعىپ، ءتىرى تابيعاتتىڭ وزىمەن تىلدەسكەندەي اسەردە بولاسىز. ويتكەنى مۇندا ءولى دۇنيە ەمەس، ادام تىرشىلىگىمەن ايتىسقان كادىمگى ءومىر بار. سول تىرشىلىكتىڭ كۇيىنىشى مەن مۇڭىن «شالعىندا شاشىراپ جىلاعان جەتىم شىق» سەزدىرسە، قۋانىشى مەن ءلاززاتىن – ء«سۇيىنشى سۇراعان بالاداي» ساسكەدە جۇگىرگەن ساۋلەدەن، ال قيىندىعى مەن قايسارلىعىن «سىڭىردەي سوزىلعان» قايىڭ مەن قاراعايدىڭ تۇرپاتىنان تانىعاندايمىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اقىن سىرتقى دۇنيەگە ءوزىنىڭ تۇسپالدارى مەن تۇجىرىمدارىن تاڭبايدى، كەرىسىنشە تابيعات پەن ءومىر قۇبىلىستارىنىڭ تالشىق ساۋلەلەرىن سۋىرتپاقتاپ ءجىپ تارتقانداي تالعاپ، سۇرىپتاپ الا بىلەدى. بۇل ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەسە كەرەك. ويتكەنى تالانتتى بىلاي قويعاندا، بۇل ءۇشىن شىنايى ءومىردىڭ تابيعي بولمىسىن تۇيسىنە بىلەرلىكتەي زەردە كەرەك. سوندا عانا اقىن قايدا سىلتەسە سوندا بارىپ قونا كەتەتىن بەس اسپاپ تەڭەۋلەردەن باس تارتىپ، ءار ءسوزدىڭ ءوز ورنىندا عانا ء«سوز» بولا الاتىنىن تۇسىنەر ەدى. بۇل كەزدەرى دەكلاراتسيالىق، ديداكتيكالىق سارىنداردىڭ سارىنى قاتتى تيگەن پوەزيامىز، وكىنىشكە قاراي، بۇگىندە تانىماي تۇرىپ تامسانىپ، تالعاماي جۇتۋعا دا كوندىگىپ قالعانداي... كەڭشىلىكتىڭ تابيعات ليريكالارىن وقىپ وتىرىپ، ءبىز ونىڭ تاۋ سۋىنداي تازا، جايلاۋ كوركىندەي تارتىمدى اجار-سىمباتىنا ءتانتى بولامىز. ولەڭ بوياۋىن تابيعاتتىڭ وزىنەن ءسۇزىپ الۋ، ونىڭ ءارى مەن ءنارىن سو قالپىندا ساقتاپ قالۋ – كەڭشىلىكتىڭ باستى كوركەمدىك ەرەكشەلىگى... قازاق ليريكاسىنىڭ قارا توپىراعىن ەروزيادان قورعاۋ كۇرەسىندە كەڭشىلىك سەكىلدى تازا اقىنداردىڭ ورنى ايرىقشا ەكەنىن بارعان سايىن ايقىن سەزىنە تۇسۋدەمىز. ءبىزدىڭ قاشاننان دا قابىلەتتى دە قاعىلەز پوەزيامىز جانى سۇيگەن جاڭالىق اتاۋلىنىڭ ەشقايسىسىنان دا كەندە قالماس، دودانىڭ دا، مودانىڭ دا نەشە تۇرىنە توتەپ بەرەر، بىراق ءتۇپتىڭ تۇبىندە بارىنەن دە تازالىق قىمبات بولار.
كەڭشىلىك سەكىلدى ىشتەگى جالىنى سىرتىنا لاپىلداپ شىعىپ تۇراتىن قىزۋ قاندى، نازىك جاندى اقىن ماحاببات ليريكاسىنىڭ اۋلىنا دا ات ءىزىن سالمادى دەسەك، جالعان ايتقان بولار ەدىك. بۇل تاقىرىپقا ەرىنبەي جالىقپاي تۇتاس كىتاپتار جازعان اقىندار دا بار. جارقىراۋىق قوڭىزدىڭ تۇنگى جارىعى سەكىلدى سۋىق جىمياتىن جىلتىراق جىرلار دا جەتكىلىكتى. ءولىپ-ءوشىپ، ورتەنىپ-جانىپ، الاس ۇرا اھ ۇرىپ، انت-سۋ ءىشىپ جاتاتىن باستىقتار دا جوق ەمەس. كەڭشىلىكتىڭ ماحاببات ليريكاسى بۇلاردىڭ بىرەۋىنە دە ۇقسامايدى. ونىڭ ماحاببات جىرلارى قاشان دا قوعامدىق ءمان الىپ، تۋعان جەر مەن ەلگە دەگەن ىستىق سۇيىسپەنشىلىكپەن، ومىرگە دەگەن ىڭكار ساعىنىشپەن ۇشتاسىپ، فيلوسوفيالىق استارعا يە بولادى. «فيلوسوفيا» دەمەكشى، كەڭشىلىك بىردە: «مەن فيلوسوفياعا جولاعان اقىن ەمەسپىن... – دەگەنى بار ەدى. بۇل ونىڭ دەرەكسىزدەنگەن بىرىڭعاي دۇنيەاۋي پالساپاعا ءۇيىر ەمەستىگىن مەڭزەگەنى بولسا كەرەك. ايتپەسە، اقىننىڭ ومىرگە، تابيعات پەن تىرشىلىككە كوزقاراسىنىڭ ءوزى ەستەتيكالىق فوندا ايتىلعان فيلوسوفيا ەمەس پە.
اق شاڭداي ارتتا شۇباپ قالعان جىلدار،
اقشامداي ىڭىرىمە جالعاندىڭدار.
مەحناتى جارىق بوپ جانعان جىلدار،
ماحابباتى قارىق بوپ قالعان جىلدار...
استارلاپ ايتىپ، الىسقا مەڭزەپ تۇرعان جوق پا. ەكى كەلمەس جاستىق شاققا دەگەن ىنتىزار كوڭىلدىڭ ىستىق تابى لاپىلداپ تۇرعان بۇل ولەڭدى عاشىقتىق جىرى ەمەس دەپ كىم ايتادى! ءتورت جول ولەڭگە ماحاببات، ارمان، ساعىنىش، وكىنىشتىڭ جۇبانىشى، مۇڭنىڭ قۋانىشى – ءبارى سىيىپ كەتكەن. بۇل وقىرمانعا ءوزىنىڭ جاتتاندى، جاساندى سەزىم-كۇيىن زورلاپ تانىتاتىن ولەڭدەردەن مۇلدەم وزگەشە. تەگىندە، جالت-جۇلت ەتكەن اسىرە قىزىل تەڭەۋلەر جاساندى سەزىمگە لىپا بولا المايدى. كەرىسىنشە، قاراپايىم تىلمەن ايتىلعان شىنايى سەزىم دە ادام جانىنىڭ قالعىعان وقشاۋ تۇكپىرلەرىن وياتىپ، جۇرەكتىڭ ەڭ نازىك قىلدارىن شەرتىپ وتەدى.
جولداس جيىرما بەس،
ساعان نە دەيىن...
سەنىڭ جولىڭدى قايتىپ بوگەيىن.
ءدام-تۇز جاراسقان تاتۋ كۇندەردى
ەگەر ءتىل جەتسە ايتىپ كورەيىن...
ءبىر وقىعاندا-اق كوكەيگە جاتتالىپ قالاتىن وسى جالعىز شۋماققا قامشى سابىنداي ادام عۇمىرىنىڭ جۇمىر باستى پەندەگە قانشالىقتى ارمان جۇكتەپ وتەتىنىن تۇسىنگەندەيمىز. ادامنىڭ ومىرگە دەگەن ارماندى بازىناسى، ولشەۋسىز ماحابباتى جىردىڭ اق قاينارىنا اينالىپ، اقىن وزەگىن جارىپ شىققان.
كەڭشىلىك ليريكالارى، اسىرەسە ماحاببات ليريكاسى دەگەندە ونىڭ «انار» دەگەن ولەڭىنە توقتالماي كەتۋ كۇنا بولار ەدى. بايسالدى جىگىت اعاسىنىڭ بالاڭ ماحابباتىن ەسكە الۋى قانداي اسەرلى. ءبىر كەزدەگى قۇلىن مۇشەسى بۇزىلماعان قۇرالاي قىز ارادا جىلدار وتكەندە اق ءتوسىن اڭقيتا اشىپ قويىپ، ءسابيىن ەمىزىپ وتىرسا، وعان قادالعان كوز باسقانىكى ەمەس، عاشىقتىق كوز بولسا، ونىڭ قانداي سەزىم قۇيىنىنا تاپ بولارىن شامالاڭىز. وسى تاماشا جىر قازاق اقىندارىنىڭ ماحاببات تاقىرىبىنا ارناعان ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە ەڭ شۇرايلىلارىنىڭ ءبىرى ەكەنى داۋسىز. وكىنىشكە قاراي، كەزىندە اۆتوردىڭ ءوزى تالاي-تالاي اۋديتوريالاردان تامىلجىتا وقىپ، جاستار اۋزىندا جاتتالىپ كەتكەن بۇل ولەڭ كىتاپقا («ىڭكار دۇنيە»، 28-بەت. «جازۋشى» باسپاسى، 1972 جىل) نەبارى ءتورت-اق شۋماق بولىپ ەنگەن. ال 1969 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنا باسىلعان ۆاريانتىنا قاراساق، ولەڭ ون ءۇش شۋماق. سول نۇسقامەن سالىستىرا كەلىپ، ءبىرىنشى شۋماق پەن ەكىنشى شۋماقتىڭ ورتاسىندا ولەڭنىڭ تۇپ-تۋرا وتىز جەتى جولى قيىلىپ كەتكەنىن كوردىك. نە ءۇشىن؟.. وعان ەندى ەشكىم دە جاۋاپ بەرمەيتىنى بەلگىلى. قىرسىزدىققا قىنجىلىپ، قياناتقا قينالعاننان باسقا نە شارا؟! مۇنى دا «توقىراۋ كەزەڭىنە» جاۋىپ قۇتىلامىز با؟ قالاي دەگەنمەن دە اقىن مۇراسىن حالقىنا تۇتاستىعىن بۇزباي قايتارىپ بەرۋ – پاراساتتىلىق پارىزى. اقىننىڭ قيسىنسىز قياناتقا ۇشىراپ، قيقىمدالعان ولەڭدەرى ءبىر بۇل ەمەس، باسقا دا كىتاپتارىندا ۇشىراسادى. حالقىمىز «ەشتەن كەش جاقسى» دەيدى. كەزىندە كەتكەن كەمشىلىكتى تۇزەتىپ، ورنىنا كەلتىرگەننىڭ ايىبى جوق.كەڭشىلىكتىڭ قايتا باسىلىمىن، تاڭدامالىسىن دايىنداۋ ۇستىندە بۇل جاي باسپا رەداكتورلارىنىڭ ەسىندە بولسا ەكەن دەيمىز. وسى يگى ماقساتقا جاسالعان العاشقى قادام رەتىندە «انار» دەگەن ولەڭنىڭ جۋرنالدا باسىلعان تولىق نۇسقاسىن وقىرماندار نازارىنا قايتالاپ ۇسىنىپ كەتۋدى ارتىق كورمەدىم.
انار
بار ما ەكەن سەنىڭ ەسىڭدە،
بالقايماق كۇندەر شايقاۋسىز.
بۇلتيىپ ءبىر زات توسىڭدە
بۋلىعىپ ءوستى بايقاۋسىز.
قاقپاقشا جاعاڭ كۇن قاعىپ،
قادالعان تۇيمەڭ قاتارلاي.
كەۋدەڭە كەيدە ۇرلانىپ
قارايتىن ەدىم باتا الماي.
بويىڭ دا ءوستى بۋلىعىپ،
ويىڭ دا ءوستى بۋلىعىپ.
تامىرىن تارتپاي بايشەشەك.
شىعا ما جەرگە سۋرىلىپ.
ومىراۋدىڭ داۋسىن شىعارىپ،
القا مەن شاشباۋ تاعىنباي.
تالشىبىق بويىڭ بۇرالىپ،
ءتانتى ەتپەس قيمىل تابىلماي.
توماردان تۇسكەن شوققا ۇقساپ،
تومسارىپ كوزىڭ جانعاندا.
تاي-سەزىمىڭە نوقتا ساپ،
تۋلاتپاي ۇستاپ العاندا.
جالعاندا ەشكىم جوققا ۇقساپ،
جايلاۋعا بىرگە بارعاندا
كەزىككەنىمىزدى بىلمەپپىن
قادىر ءتۇن – قايران ارمانعا!
...ەكىندى قۇلاي ەڭكۋگە
ەلگەزەك سامال ەلپىلدەپ.
جاعا مەن جەڭنەن جەل گۋلەپ،
جەل تيگەن ەتەك جەلپىلدەپ،
اق تەزەك تەردىك، ارقاعا
الاشا قاپشىق توركىندەپ.
كوبەنىڭ ءتۇبى قاراڭداپ،
كىرەۋكە تارتتى نارت ءىڭىر.
جالقىاياق جالقىن تالاۋراپ،
جۋاسىپ جاتتى جالقى قىر.
قاپشىقتى قوزعاپ بار دەنە
كوتەرە بەرگەن ساتىڭدە،
دار ەتە ءتۇستى الدەنە،
كويلەگىڭ بولار ناتىندە.
سەكەمسىز تۇر ەم الدىڭدا،
سەسكەنىپ مەنەن قالدىڭ با،
ايدىنداي ءتوسىڭ ءمولت ەتتى،
قوس شاباق كولگە شولپ ەتتى
ورالىپ وسكەن بالدىرعا.
ون ەكى مۇشەڭ كەرىكتەي
قىمسىندىڭ نەگە الدىمدا.
ايىپتى توزعان كويلەك پە،
ايىمىز باسقا تاعدىر ما؟
...ودان سوڭ تالاي جىل ءوتتى،
اۋلىڭا تالاي بارعام دا.
ءسابيىڭدى كوردىم الدىڭدا،
اڭقىتىپ ءتوسىڭدى ءيىتىپ،
رازى بوپ سوندا وتىردىڭ
ايىمىز باسقا تاعدىرعا.
«جۇرەكتەن كىرىپ بويدى الار» جىر قۇدىرەتىن تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. قازاق ليريكاسىنىڭ مەرەيىن وسىرەتىن دە وسىنداي ءبىرتۋما، اقجارما جىرلار بولسا كەرەك. ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، سوڭعى جيىرما جىلداي ۋاقىت ىشىندە كۇنى كەشەلەرگە دەيىن كەيبىر باسپا رەداكتورلارى ون ەكى مۇشەسى ساۋ ولەڭنىڭ مۇشەسىنە پىشاق جۇگىرتۋگە تىم اۋەس بولىپ كەلگەنى جاسىرىن ەمەس. وسىنداي سولاقاي «وپەراتسيالاردان» اسىرەسە، تالانتتى اقىنداردىڭ، سونىڭ ىشىندە، بۇعاناسى ءدال سول جىلدارى بەكي باستاعان، ء«اي دەر اجەسى، قوي دەر قوجاسى» كوپ بولعان كەڭشىلىكپەن تۇرعىلاس اقىنداردىڭ ولەڭدەرى كوبىرەك زارداپ شەكتى. سولاردىڭ قاي-قايسىسىنان دا الگىندەي الىمجەتتىككە ۇشىراپ، كوزى شىققان، اۋزى-مۇرنى شۇنتيعان ولەڭدەر كوپ تابىلادى.
اقىن تالانتىنىڭ سىنعا تۇسەر ءبىر تۇسى – ازاماتتىق ليريكا. ليريكانىڭ باسقا سالالارىندا ۇتقارلىق تانىتىپ جۇرگەن اقىنداردىڭ وزدەرى دە بۇل تاقىرىپقا كەلگەندە كىبىرتىكتەپ قالا بەرەتىنى بار. تاقىرىپ قانشا بەدەلدى بولعانىمەن دە، جاداعاي ۇران مەن جارامساق قولپاشتاۋعا، قۇرعاق بايانداۋعا نەگىزدەلگەن ولەڭ ەشكىمدى دە قىزىقتىرمايتىنى بەلگىلى. قوعامنىڭ مۇڭى مەن قۋانىشىن ءوز جۇرەگىنە جەتكىزگەن اقىننىڭ ازاماتتىق داۋىسىن ايعاي الىپ كەتەتىنى اقيقات. سۇلۋلىقتىڭ اناسى – شىنايىلىق. كوپتەگەن ولەڭدەرگە كوڭىلىمىز كونشىمەيتىنى دە وسى شىنايىلىقتىڭ كەمدىگىندە. قانشاما ەگىلىپ جىلاعانمەن، ەزۋ جيماي كۇلگەنمەن جالعان قايعىنى دا، جاساندى قۋانىشتى دا بەسەنەدەن تانۋعا بولادى. كەيدە تالانتتى اقىنداردىڭ وزدەرى وسى شىنايىلىقتىڭ جەتىسپەۋىنەن توسىرقاپ جاتقاندا، سۇيگەن قىزىنا دەكلاراتسيالىق جاتتاندى ولەڭ ارنايتىن اقىنداردان نە ءۇمىت، نە قايىر؟! «ازاماتتىق ليريكا» دەگەننىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر جاعدايدا شارتتى ۇعىم بولسا كەرەك. ايتپەسە، اقىننىڭ كەز-كەلگەن ولەڭىندە ونىڭ ازامماتتىق بولمىسى، وي-پىكىرى كورىنبەي قالماق ەمەس. ادەتتە ءبىز «ازاماتتىق ليريكا» دەگەندە ءا دەگەندە پارتيا،وتان، ەلدىك پەن ەرلىك تاقىرىپتارىنا جازىلعان جىرلاردى مەجەگە الاتىنىمىز بار. كوركەمدىگى كوڭىلدەن شىقپاي، وقىرمانداردى تەبىرەندىرمەي جاتاتىن، جاقسى اقىنداردىڭ وزدەرى دە سىندى كوبىرەك ەستۋىنە تۋرا كەلەتىن جاعداي وسى تاقىرىپتار توڭىرەگىندە ءجيى ۇشىراسادى. اقىننىڭ «الەۋمەتتىك بەلسەندىلىگى» دەگەندى بىرىڭعاي اسىرە دارىپتەۋ تۇرعىسىندا ءتۇسىنىپ كەلگەن جايىمىز بار دا. ەگەر شىندىقتى تۋرا ايتساق، مۇنداي كەمشىلىك «مەن» دەگەن اقىننىڭ كەز-كەلگەنىنەن ءبىرسىپىرا تابىلادى عوي دەپ ويلايمىن. ارينە، بۇل «اتتەگەن-ايدان» كەڭشىلىك تە سىرت قالا المادى. كەزىندە سىن دا ەستىدى.
ءبىر قىزىعى، مەن كەڭشىلىكتى العاش رەت اقىن رەتىندە ءوز تانۋىمدا قابىلداعان كەزىمدە، ونىڭ قامشىنىڭ ورىمىندەي ەشقاشان دا وزگەرمەس تاقىرىپتارى - تابيعات پەن ادام تاعدىرى، ماحاببات پەن تازالىق قۇدىرەتىندەي بولىپ كورىنگەن ەدى. مەندە كەڭشىلىك باسقاشا جازبايتىن سياقتى تۇسىنىك بولمادى. مۇنىڭ سەبەبى، ونىڭ ەڭ العاشقى، ءوزى ايتقانداي، «بوياۋى سىڭبەگەن، وياۋى سونبەگەن» جىرلارىنىڭ ماعان ەرەكشە اسەر ەتىپ، سانامدى سيقىرلاپ تاستاعانىنان بولسا كەرەك. بىراق كەڭشىلىك «باسقا تاقىرىپتارعا» دا باتىل بارا الدى، ءارى كوپ رەتتە «بوياۋ مەن وياۋىن» جوعالتقان جوق. مۇندا تۋا بىتكەن اقىندىق بولمىستىق تابيعاتى جاتىر. كەڭشىلىك، اسىرەسە، 1982 جىلى شىققان «زامانداس سىرى» جيناعىنان باستاپ تاقىرىپ اياسىن عانا كەڭىتىپ قويماي، تالانتىنىڭ بەلگىسىز قورلارىن دا ەركىن اشا ءبىلدى. پارتيا، وتان، ەل مەن جەر تاريحي جانە تاعدىرى، رەۆوليۋتسيا جەڭىسىنىڭ ۇلى وزگەرىستەرى تالانتتى اقىن جىرلارىنىڭ ءورىسىن اشىپ، ورەسىن بيىكتەتە ءتۇستى. ازاماتتىق ليريكا «قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الىپ» جاتسا قۇبا-قۇپ. بىراق ول دەڭگەيگە ەكىنىڭ ءبىرى جەتپەگەنىن بىلاي قويعاندا، قاداۋ-قاداۋ اقىندارىمىزدىڭ جاقسى ولەڭدەرى دە قاداۋ-قاداۋ ەكەنىن امالسىز مويىنداپ جاتامىز. ءتىپتى، كەيبىر اقىندار بۇل تاقىرىپتان بەدەل الماسىن ءبىلىپ، قاشقاقتايتىنداي، ودان گورى وقىرماندى «تەبىرەنتەتىن»، «سەزىم قىلىن شەرتەتىن»، ء«وتىمدى» تاقىرىپتارعا كوبىرەك دەن قوياتىن سەكىلدى. بۇل، ارينە، دۇرىس تەندەنتسيا ەمەس. دەي تۇرساق تا، ازاماتتىق تاقىرىپتاعى جوعىمىزدى ىزدەپ تابۋ قانداي قاجەت بولسا، بارىمىزدى ەكشەپ، سالىستىرىپ، سارالاپ، باعالاي ءبىلۋ دە بۇگىن ەرەكشە مانگە يە. سوڭعى كەزدەرى شىندىقتى شىمبايعا باتىرا، سونىڭ ءوزىن دە وبرازبەن ايتۋ ەسەبىنەن بۇل تاقىرىپتىڭ بەدەلى اجەپتەۋىر ءوستى. اسىرەسە، جاستار تۆورچەستۆوسىندا وزگە شەتەل پوەزياسىنىڭ سونى ۇلگىلەرىنىڭ ىقپالى بايقالعانداي. پوەزيامىزداعى وسىنداي جاڭا بەتبۇرىستار ءوز پوتەنتسيالىن شەتتەن عانا الىپ قويعان جوق، تۋعان ادەبيەتىمىزدىڭ سىلەم-سىلەم تامىرلارىنان دا بويىنا ءنار جيناپ وسكەنى انىق. الپىسىنشى، جەتپىسىنشى جىلداردىڭ وزىندە-اق قۋاتتى اقىنداردىڭ باتىل ءۇندى وتكىر جىرلارىن ءجيى ۇشىراتۋعا بولاتىن ەدى. مۇنداي بەينەتكە قانىق بەيمازا جىرلار كەڭشىلىكتە دا از ەمەس-ءتىن. قازاقستانداعى تىڭ يگەرۋ تۋرالى ەڭ كوپ جازعان اقىننىڭ ءبىرى – كەڭشىلىك. اقىن سول تىڭنىڭ ەرلەرىن عانا جىرلاپ قويماي، ونىڭ بولاشاعىنا دا الاڭداي ءبىلدى. اتاپ ايتقاندا، تاياپ كەلىپ قالعان تابيعات ەكولوگياسى مەن تىڭداعى ەروزيا اقىن قولىنا ەرىكسىز قالام الدىردى. ەگەر كەڭشىلىك ءبىر كەزدەرى:
قوپا قالسا ءبىر جاقتا قامساۋلانىپ،
قورىق قالسا ءبىر جاقتا قورشاۋلانىپ، - دەپ، قايماعى بۇزىلماعان تابيعات كورىنىسىنە سۇيسىنە كوز تىككەن بولسا، («زامانداس سىرى»، 1982ج.) ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە:
سارى جوتادا ءبىز يىسكەگەن سەلدىرەپتى بوز جۋسان،
سارى قوپادا سىبىزعىداي سيديىپتى سارى قامىس، - دەپ سۇلۋ تابيعاتتىڭ سۇرەڭى قاشقان كەيپىنە قىنجىلادى.
(«اۋىل مەن استانا»، 1984).
جونىنان جازداي تاسپا العان
جالاڭاش جايداق قالدى-اۋ قىر، - دەپ وكىنەدى. نەگە وسىلاي؟... اقىن بۇل سۇراققا دا جاۋاپ ىزدەيدى. ونىڭ وي-زەردەسى الىستا قالعان بالالىق شاعىنىڭ اق شاڭداق كۇندەرىنە قاراي جەتەلەيدى:
... تىڭ كوتەرگەن جىل توبەنىڭ ءتۇبىت كودەسىن
تاراپ اكەتتى تاراق تاباندى تراكتور.
(«زامانداس سىرى»).
وسىنىڭ بار سالماعى جۇرەگىنە ءتۇسىپ، كوزبەن كورگەنى كوڭىلىنە سىيماي شيرىققان اقىن «تال تۇستە شىرقاعان تورعاي» ءتارىزدى جانىن قويارعا جەر تاپپايدى.
ءبىزدىڭ جاققا بۇلت اۋماي، جاڭبىر جاۋماي قۇرعاپ تۇر،
كۇندە شىعىپ كۇلان كۇن، كوپ بوياۋدى ۇرلاپ تۇر.
ءبىر بوزتورعاي توبەگە قاڭىراق تۇتەر مەزگىلدە
بوز كودەدەن بيىكتەپ، بۋىنعانداي جىرلاپ ءجۇر.
اقىننىڭ ءار جيناقتارىنا ەنگەن «بوز بيە»، «كيىز ءۇي»، «پرومەتەي»، «وزەن» ت.ب. ولەڭدەرى – ونىڭ ازاماتتىق تۇرپاتىن تانىتاتىن پاراساتتى تۋىندىلار. جالپى، كەڭشىلىك مىرزابەكوۆتىڭ ليريكالارى ۇلتتىق كولوريتىنىڭ مولدىعىمەن، بوياۋىنىڭ تازالىعىمەن، ويىنىڭ وبرازدىلىعىمەن دارالاناتىنىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى.
قازاق پوززياسىنداعى باللادا جانرىن قالىپتاستىرۋدا، جەتىلدىرۋدە كەڭشىلىك اقىننىڭ وزىندىك ورنى، ۇلەسى بار. بۇل رەتتە ول شاپپاي بايگە الاتىن جۇيرىك. كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى ءبىر نازىك تە كىرپياز جانرعا ءتيىپ-قاشىپ بولماسا، قۇلشىنا كىرىسىپ جۇرگەن اقىندار ساۋساقپەن سانارلىق قانا. ال كەڭشىلىك تۆورچەستۆوسىندا ليريكالىق اۋەن مەن باللادالىق اۋەن باستان-اق دومبىرانىڭ استىڭعى ىشەگى مەن ۇستىڭگى ىشەگىندەي ۇندەسىپ جاتاتىن. ء«دۇبىرلى داۋرەن» اتتى ەكىنشى جيناعىندا-اق بىرەگەي-بىرەگەي بىرنەشە باللادا بەرگەن اقىن بۇل جانرداعى ىزدەنىسىن كەيىنگى كىتاپتاردا تەرەڭدەتىپ، جەلىسىن ۇزارتا ءتۇستى. ونىڭ قالامىنان تۋعان «قۇمداعى ارشالار»، «تال بەسىك تۋرالى باللادا»، «اق كويلەك»، «تولەۋتايدىڭ ءتورت قىزى»، «ۇيا»، «بوز بيە»، «كوشۋ»، «فزو-عا كەتكەن جەڭەشەم»، «تاي بايگە» ت.ب. كوپتەگەن باللادالار – قازاق باللادا جانرىنا قوسىلعان ەلەۋلى تابىس. ەگەر ەلۋىنش جىلدار تابيعاتىن بىلگىڭىز كەلسە، سول كەزدەگى سۋدىڭ تۇنىعىن، توپىراقتىڭ قۇنارىن، شوپتەردىڭ بوياۋىن قاز-قالپىندا كورگىڭىز كەلسە، وندا ءسوز جوق كەڭشىلىك مىرزابەكوۆتىڭ ولەڭدەرىن وقۋ كەرەك. ال بۇگىندە، اقىننىڭ ءتول سوزىمەن ايتقانداي، تالايلاردىڭ سارىوزەك ساعىنىشىنا اينالىپ، جىلداردىڭ الىس قىرقالارىندا ارمان ساعىمىنداي بۇلدىراپ قالعان ەلۋىنشى جىلدار بالالىعى شە؟ ەگەر سول شاقتاردىڭ بالداي ءتاتتى سىرلارىن پوەزيا قۇدىرەتىمەن قايتادان ءبىر باستان كەشكىڭىز كەلەدى ەكەن، تاعى دا كەڭشىلىكتىڭ باللادالارىن باسىڭىزعا جاستاپ جاتاسىز. تەگىندە، قىرقىنشى جىلدار بالالىعى قازاق پروزاسىندا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءوز بەينەسىن تاپتى. ال ەلۋىنشى جىلدار بالالىعىنىڭ ۇشى-قيىرسىز كەڭ جازيراسىنا العاشقى بوروزدالارىن تۇسىرگەندەردىڭ بىرەگەيى – كەڭشىلىك دەر ەدىك. ونىڭ قاي باللاداسىن وقىساڭىز دا قيلى-قيلى ادام تاعدىرى، ءۇمىتىن ەرتەڭنەن كۇتكەن ەلدىڭ مۇڭى مەن نامىسى، قۋانىشى مەن ءسۇيىنىشى، كىندىگى تۋعان جەرگە بايلانعان ليريكالىق كەيىپكەردىڭ – تۇتاس ءبىر ۇرپاقتىڭ كوزگە ىستىق بەينەسى الدىڭنان شىعىپ، وسى فوندا قابىرعاسى قاتپاعان قارشاداي بالانىڭ شىرىلداعان داۋىسى ۇزدىكسىز ەستىلىپ تۇرادى. جاڭاعىداي قارشاداي بالا جەڭەشەسىنىڭ قاسىندا وگىز جەككەن قوس اربامەن قىرعا تۇقىم سالىپ كەلە جاتىر. ساسكەدە قوس باسىندا بولۋى ءتيىس. باسقارمانىڭ تاپسىرماسى سولاي.
قول سوزىم قوعا كولدەر قۇستار قونعان،
كۇرشەكتىڭ كۇپشەگىندەي ىستالماعان.
جاعادان اپىل-عۇپىل كوشكەندە اۋىل،
ومىراۋى القا-سالقا قىستاۋ قالعان...
قارشاداي بالا مايدانعا كەتكەن اعاسىن، جاس كەلىنشەك سۇيىكتى جارىن ويلايدى... كەنەت :
كوتەرىپ كوك بەستىنىڭ قۇيىسقانىن،
كەزەنىپ جەتىپ قالدى سالت اتتى ادام.
كەلگەن بەتتە:
- توپىراق كەۋىپ كەتتى تۋلاقتاي بوپ.
ىرعالىپ جىرعالاسىڭ سەن ەكەۋىڭ...
دەپ، قورعانسىز قوس مۇڭلىقتى تاباعا سالعان تارىداي قۋىرىپ ءبىر الادى دا، ەندى ارتقى اربادا شوقيىپ وتىرعان بالاعا شۇيلىگەدى:
-ءاي بالا ەشتەڭە جوق جاسقاناتىن،
سەنەن كەم بە باسقا ۇل، باسقا قاتىن،
بار، كۇركەڭدى تىگە بەر قوسقا اپارىپ...
جەڭگەڭمەنەن ەكەۋمىز قىستاۋعا اناۋ،
تۇقىم جيناپ قايتامىز كەشكە جاقىن...
جانىنداي كورەتىن سۇيىكتى جەڭەشەسىن بۇقاشا ودىراڭداعان پەندەنىڭ قاسىنا امالسىز جالعىز تاستاپ، قوسقا قاراي جىلىستاي بەرگەن بەيكۇنا ءسابي جانارى جاسقا تولىپ، ارتىنا جالت قارادى:
...جان-جاعىمدا يەن قىر، دالا جاتىر،
جەڭگەم ماعان جاۋدىرەپ قارادى اقىر.
الا وگىزدى اتتى ادام جەتەككە الىپ،
يەسىز جاتقان قىستاۋعا بارا جاتىر.
«كوشۋ» دەپ اتالاتىن باللادا، مىنە وسىلاي اياقتالادى. باللادادا سوعىس تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. بىراق وسى ءبىر كىشكەنتاي دەتال سوعىس اپاتىنىڭ تراگەديالىق سۋرەتىن الدىڭىزعا تارتقانداي. سول ءبىر جىلداردىڭ جان سىزداتار جاراسى جۇرەگىڭىزدى تىرناپ وتەدى.
كەڭشىلىك تەك ءوزىنىڭ جەكە تۆورچەستۆوسىنا عانا ەمەس، بۇكىل قازاق پوەزياسىنا ءبىر شوعىر شوقتىقتى تۋىندىلار سىيلاعان اقىن. جوعارىدا ايتىپ وتكەن «انار» ولەڭى – سول شوعىردىڭ ىشىندەگى شوق جۇلدىزدى جىرلاردىڭ ءبىرى. ال بايگەگە تۇسسە، بىرىنە-ءبىرى جول بەرمەيتىن باللادالارىنىڭ كوش باسىندا وزگەلەردەن وقشاۋ، وزىق تۇرعانى – «اۋباكىر تۋرالى ەللەگيا». ءالى ەسىمدە، الپىسىنشى جىلداردىڭ اياق شەنىندە اقىن وسى ءبىر ۇزىك جىرىن اق جارىققا مالىنعان، قارا كوزدەر قادالعان اۋديتوريالاردان تالاي رەت وقىعان بولاتىن. تامسانا، ءتانتى بولا تىڭداعانبىز. كەيىن بۇل ولەڭ اقىننىڭ ەكىنشى جيناعىنا ەندى. مۇندا دا ابزال جاننىڭ ايانىشتى دا اياۋلى تاعدىرى ساي-سۇيەگىمىزدى سىرقىراتادى، ساناڭىزعا سالماق تۇسىرەدى. ادامدارعا جاقسىلىق قانا جاساۋدى بىلەتىن جومارت جاندى اۋىل ۇستاسىنىڭ ارتىنان ەرەر قارا جوق – كىندىگىنەن بالا جوق. ءوزى «قارا تۋىرلىقتى قۇيىن ۇرعانداي قلزعالتاتىن» كۇيشى. ونىڭ شەبەر قولىنان شىققان نەبىر اسىل بۇيىمدارى ءار ءۇيدىڭ يگىلىگىنە جاراپ، تارالىپ كەتسە دە، وزىنە مال دا بىتپەگەن. ويتكەنى قولىنا تۇسكەنىن سو بويدا جۇرتقا تاراتىپ قاراپ وتىرادى. ءتىپتى:
تابيعات بەرگەن شاشىپ تا توكپەي تارتۋدى،
كەلەشەگىڭنىڭ يگىلىگىنە يەلەن،
دەگەن جانشورا سەكىلدى قامقور قاريانىڭ اقىلى دا كادەگە اسپايدى. ءسويتىپ، ءدۇيىم ەلدىڭ العىسىنا يە بولعان اردا جان ءبىر كۇندەرى دۇنيەدەن وتەدى دە شىعادى. ءسويتىپ:
سابيلىك كۇننەن سانامدا قالعان بۇل ءبىر جاي،
الىستاپ كەتتى الدىمنان قاشقان بۇلعىنداي.
اتاۋسىز شاڭىراق، اقاۋسىز قاڭىراپ قالدى عوي،
اتىن ءبىر قوسىپ ەشكىم دە ونى جىر قىلماي.
ءار ۇيگە تاراپ قۇساۋىزى مەن قىشقاشى،
ايەلىن الدى ايەلى ولگەن تۇستاسى.
جانشورا شالدىڭ ءسوزى ەسكە تۇسسە ويلايمىن،
«پىشاققا قاشان جارىعان قازاق ۇستاسى»
وسىندا جارىق دۇنيەدەگى جالعان-تىرشىلىكتىڭ، بەينەتكە جارالعان ادام تاعدىرىنىڭ قانشاما فيلوسوفياسى جاتقانىن ءتۇسىنۋ قيىن دا ەمەس، وڭاي دا ەمەس. سونىمەن بىرگە بۇل باللادا – قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق حاراكتەرىن، ادامگەرشىلىك كونتسەپتسياسىن جارقىراتا اشاتىن وزىنشە ءبىر پولوتنو ىسپەتتەس تۋىندى.
«ۇلتتىق حاراكتەر» دەمەكشى، كەڭشىلىك تۆورچەستۆوسىنا ايرىقشا ءتان دارا قاسيەتتىڭ ءبىرى – ونىڭ ولەڭ باللادالارىندا قازاق حالقىنىڭ تۇرمىستىق ارەكەتتەرىن الەۋمەتتەندىرۋ تەندەنتسياسىن باسا ۇستانۋى دەر ەدىك. حالقىمىزدىڭ سالت-داستۇرلەرىن،تۇرمىستىق پسيحولوگياسىن پوەزيادا كەڭشىلىكتەي قانىق بەينەلەگەن تۇستاس زامانداستارى كەمدە-كەم. اقىن جىرلارىنداعى فيلوسوفيالىق سارىندار دا ءدال وسى مۇددەدەنتۋىنداپ جاتادى. ەكىنشىدەن، كەڭشىلىك پوەزياسىنىڭ كۇللى بوياۋ-ءسولىن، تىلدىك ءنارىن حالىق پوەزياسىنىڭ تەرەڭ قاتپارلارىنان الىپ، بويىنا ءسىڭىرىپ وتىرادى. سوندىقتان دا ونىڭ ءتىلى بارىنشا قۇنارلى، ءۇنى قۋاتتى. اقىننىڭ قازاق پوەزياسىنىڭ ريتمدىك نيۋانستارى مەن كانوندارىنا قوسقان وزىندىك ورنەك-ناقىشتارى دا دەربەس اڭگىمەنىڭ دەلبەسىن ۇستاۋعا تۇرارلىق. بۇل ايتقاندارىمىزعا اقىن تۆورچەستۆوسىنان تولىپ جاتقان مىسالدار، دالەلدەر تاۋىپ ايتار ەدىك. وكىنىشكە وراي، بۇل ماسەلەلەر ءسوز اراسىنا قىستىرا كەتەتىن جەڭىل-جەلپى ءىس ەمەس، ءوز الدىنا ۇلكەن دە ارنالى سالا بولعاندىقتان، ازىرگە وسى يشارامەن عانا شەكتەلەمىز.
كەڭشىلىك – پوەما جانرىندا دا جەمىستى ەڭبەك ەتكەن، كوپ تەر توككەن اقىن. ونىڭ ء«يمانجۇسىپ»، «دۇنيە دانەكەرلەرى» پوەمالارى – تۋعان تاريحىمىزدىڭ تۇتاس ءبىر كەزەڭدەرىنىڭ كەسەك سىرلارىن قوزعاعان، قوعامدىق-الەۋمەتتىك بيىكتەن وي تەربەگەن، اۆتوردىڭ شەبەرلىك تۇرپاتىن تانىتاتىن تولىققاندى تۋىندىلار. رەۆوليۋتسيا تاقىرىبى – كەڭشىلىك تۆورچەستۆوسىنداعى سالالى ءبىر جەلى. اقىن رەۆوليۋتسيا قارساڭىنداعى جانە ودان كەيىنگى قازاق قوعامىندا قالىپتاسقان كۇردەلى احۋالدى حالقىمىزدىڭ ءبىرجان سال، امانگەلدى، ءيمانجۇسىپ ءتارىزدى قاستەر تۇتقان ازاماتتاردىڭ كۇرەسكەرلىك، قايراتكەرلىك بەينەلەرىمەن ساباقتاستىرا، شەندەستىرە سۋرەتتەيدى. ءسويتىپ، ۇرپاقتار جالعاستىعىمەن بايلانىسىپ جاتقان ءداۋىر سيپاتىن پولوتنولىق كەڭ اۋقىمدا اشىپ كورسەتەدى. اۆتوردىڭ 1988 جىلى جارىق كورگەن سوڭعى كىتابىن ء«داۋىر داستان» دەپ اتاۋى دا وسى ماقساتتان تۋعان بولسا كەرەك. بۇل كىتاپ جونىندە «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاقسى پىكىر جاريالاندى. وندا اقىننىڭ پوزما-داستاندارىنا قىسقا دا بولسا پايىمدى تالداۋ جاسالعانىن ايتا كەتەيىك. سوندىقتان ونداعى ايتىلعانداردى قايتالاعىم كەلمەيدى. تەك كەڭشىلىكتىڭ قازاق پوەزياسىندا الپىسىنشى-جەتپىسىنشى جىلدارى سۇيىلىڭقىراپ كەتكەن سيۋجەتتى پوەمالاردى – كەڭ تىنىستى داستان جانرىن بەرىك ورنىقتىرۋعا كورنەكتى ۇلەس قوسقان اقىن ەكەنىن قاداپ ايتۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، كەڭشىلىكتىڭ وسىنداي ۇلكەن پروفەسسيونالدىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە ءوزىنىڭ تابيعي تالانتىمەن، پوەزيامىزدىڭ ارعى-بەرگىسىن زەردەلەگەن تىنىمسىز ىزدەنىسىمەن قوسا نۇرحان احمەتبەكوۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ، ودان بەرگى عافۋ قايىربەكوۆ ءتارىزدى تارلان دۇلدۇلدەردىڭ تۆورچەستۆوسىنان العان ءتالىمىنىڭ يگى اسەرى بولعانى دا ءسوزسىز.
قاتال تاعدىر ارامىزدان ەرتە جۇلىپ اكەتكەن اقىن كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ ءوزىنىڭ تۆورچەستۆولىق كەمەلدەنۋ شاعىنا ەندى عانا اياق باسقان ەدى. تۋعان ادەبيەتىمىزدىڭ التىن قورىنا ونىڭ قوساتىن ۇلەسى دە قوماقتى بولاتىن. ونىڭ كوزى تىرىسىندە جارىق كورگەن ون كىتابىنىڭ ءوزى اقىن ەسىمىن پوەزيامىزدىڭ تاريحىنا وشپەستەي ەتىپ جازىپ كەتتى دەسەك، ەشبىر ارتىقتىعى جوق. ءبىز بۇل ماقالادا مامان سىنشى رەتىندە ەمەس، اقىنعا اقىندىق پىكىرىمىزدى عانا ايتتىق. ال كەڭشىلىكتىڭ سان قىرلى تۆورچەستۆوسىن تۇبەگەيلى زەرتتەپ، سارالاۋ، تاڭدامالىسىن وقىرمان قولىنا تابىستاۋ – كەلەشەكتىڭ ءىسى ەكەنىنە سەنەمىز.
عۇسمان جاندىباەۆ
Abai.kz
