بيىلعى 2016 جىلعى ەڭ ۇلكەن، ءارى ماڭىزدى مەرەيتويىمىز – جىگىتتىك جاسقا تولىپ وتىرعان تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىق تويى. وسى تاۋەلسىزدىككە، ازاتتىققا قول جەتكىزگەن 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 30 جىلدىق تويى. قازاق حالقى ازاتتىق ءۇشىن حح عاسىردىڭ اياعىندا عانا كۇرەسىپ قويعان جوق. ءومىر بويى كۇرەسىپ كەلدى. 1916 جىلى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە شىقتى. وعان بيىل – 100 جىل تولادى.

بوستاندىق سۇيگىش قازاق حالقى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ىلعي دا سىرتقى جاۋمەن ايانباي كۇرەسىپ كەلدى. جوڭعارلارمەن جان الىسىپ، جان بەرىسكەن سوعىستان ابدەن السىرەگەندە، قازاق حالقىن رەسەي وتارلاپ الدى. بىراق حالقىمىز وندا دا باسىن ءيىپ، ماڭگىلىك قۇل بولۋدى ويلاعان جوق. پاتشالىق رەسەي كەزىندە ءىرىلى-ۇساقتى 300-دەي ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىن باستان كەشىردى. سولاردىڭ ىرىلەرىنىڭ ءبىرى – 1916 جىلعى كەكتى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى بولدى.

كوتەرىلىسكە شىعۋعا حالىق اراسىندا «يۋن جارلىعى» نەگىز بولدى. بۇل جارلىق بويىنشا 19 بەن 31 جاس ارالىعىنداعى قازاق جاستارىن مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا الۋ كوزدەلگەن ەدى. ناتيجەسىندە، مايدانعا بالا بەرمەۋگە بەكىنگەن قازاق حالقى كوتەرىلىسكە شىقتى. كوتەرىلىستىڭ ەڭ ءىرىسى – امانگەلدى يمانوۆ باستاعان «تورعاي كوتەرىلىسى» ەدى. مۇنداي باس كوتەرۋلەر قازاق دالاسىنىڭ ءار جەرىندە تۇتانىپ، جەتىسۋ، سىرداريا، اقمولا، سەمەي، ت.ب. اكىمشىلىك گۋبەرنيالاردا حالىقتىڭ تولقۋى ورىن الدى. مىسالى، جەتىسۋداعى كوتەرىلىستىڭ ءبىرى – «قارقارا كوتەرىلىسى» بولدى. بۇل كوتەرىلىسكە ۇزاق باتىر مەن جامەنكە بي باسشىلىق ەتتى. كوتەرىلىستى باسىپ-جانشىعان سوڭ، ۇزاق باتىردى سوتسىز، تەرگەۋسىز اتىپ تاستادى. ال جامەنكە ءبيدى ۋ بەرىپ ءولتىردى.

جەتىسۋداعى ەكىنشى كوتەرىلىس قازىرگى الماتى وبلىسىنىڭ قاراساي باتىر مەن جامبىل اۋدانىنىڭ اۋماعىندا بولدى. ونى باسقارعان بەكبولات اشەكەۇلى مەن بەلگىلى رەۆوليۋتسيونەر توقاش بوكين ەدى. بۇل كوتەرىلىس تە باسىپ-جانشىلعان سوڭ، بەكبولات اشەكەۇلىن الماتىدا دارعا استى. توقاش بوكيندى كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا وشىككەن جاۋلارى تىرىدەي ورتەپ جىبەردى. ال كوتەرىلىسشىلەردىڭ قولعا تۇسكەندەرىن جازالاۋشى وترياد كوتەرىلىسشىلەر قيراتقان ءار تەلەگراف باعاناسىنىڭ تۇبىنە اكەلىپ، ەكى قازاقتان باۋىزدادى. ءتىرى قالعاندارى قىتايعا اۋىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.

1916 جىلعى پاتشالى رەسەيدىڭ استامشىلىق، وتارلاۋ، وزبىرلىق ساياساتىنا قارسى كوتەرىلىس بۇرىنعى سەمەي گۋبەرنياسى، قازىرگى شىعىس قازاقستان اۋماعىندا دا بولدى. مىسالى، وسكەمەن ۋەزى «تويىنتى تارعىن» بولىسىنداعى كوتەرىلىستى كۇركەباي باتىر مەن ونىڭ بالاسى بازار باسقاردى. ەكەۋى دە «قۇرالايدى كوزگە اتقان» مەرگەن بولعان. كوتەرىلىس جەڭىلگەن سوڭ، بۇلار التاي تاۋىنا بارىپ بەكىنىپ، ارى قاراي تارباعاتاي تاۋى ارقىلى قىتاي اسىپ، سوڭىندا قۇلجا ايماعىنا ءوتىپ كەتەدى.

وسى سەمەي گۋبەرنياسىنا قاراستى اقسۋات جەرىندە ءمۇرسالىم بەكتەنۇلى باستاعان كوتەرىلىس بۇرق ەتە قالدى. جازالاۋشى وتريادپەن بىرنەشە رەت بەتپە-بەت كەلىپ، ناشار قارۋلانعان كوتەرىلىسشىلەر جەڭىسكە جەتە المايتىندارىن بىلگەن سوڭ، سوعىسا وتىرىپ، قىتاي اسىپ كەتتى.

اقسۋات جەرىندە «مايدانعا بالا بەرمەيمىز» دەپ قارسىلىق كورسەتكەن ادامنىڭ ءبىرى – توعاس نۇعىمان بولىس بولدى. نۇعىمان بولىس جاعدايدى جان-جاقتى سارالاي كەلە، قارۋلى قاقتىعىسقا بارماۋعا بەكىنەدى. سەبەبى بۇلاردا 2-3 اڭشى مىلتىعى عانا بار. قالعاندارى شوقپار، ايىر، كۇرەك سياقتى قارۋ بولماق. بۇنداي قارۋمەن باسىنان باقايشىعىنا دەيىن وتتى قارۋمەن قارۋلانعان جازالاۋشى وتريادقا توتەپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. بوسقا قىرىلادى. ويلاستىرا كەلە، مايدانعا بالا دا بەرمەي، قارۋلى قاقتىعىسقا ءتۇسىپ قان توگۋدى دە قاجەت ەتپەي، ەلىن باستاپ بارلىق ءتىزىم-قۇجاتتارىن جيىپ الىپ، قىتايدىڭ شاۋەشەك قالاسى ماڭىنا اسىپ كەتەدى. ءسويتىپ ەلىن قىرىلۋدان امان الىپ قالادى. توعاس ەلىنىڭ بولىسى نۇعىمان جۇبانىشۇلى كەڭەس وكىمەتى ورناعان سوڭ: ء«بىز پاتشاعا قارسى شىقتىق. كوممۋنيستەر پاتشانى قۇلاتتى. ماقساتىمىز ءبىر بولدى»، – دەپ اقسۋاتقا، تۋعان جەرلەرىنە قايتىپ كەلەدى. بىراق كوممۋنيستەر نۇعىمان بولىستى «سەن ورىسقا قارسى شىقتىڭ» دەپ اتىپ تاستايدى. بۇنى كورگەن، ەستىگەن، ەندى ەلىنە قايتايىق دەپ وتىرعان توعاس رۋلاستارى قىتايدان كەلمەي قالادى. بۇلاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ الدى 1954–1962 جىلدارى، سوڭى «ورالمان» اتالىپ ەندى عانا كەلىپ جاتىر.

ارينە، قولدارىندا ءبىرلى-ەكىلى اڭشى مىلتىعى، قالعاندارى سويىل مەن شوقپاردان باسقا قارۋى جوق كىشىگىرىم كوتەرىلىستەر تەز باسىلىپ تاستالدى. باسشىلارى ۇستالىپ، اتىلدى-اسىلدى، ءتىرى قالعاندارى جان-جاققا بىتىراپ كەتتى. تەك قانا امانگەلدى يمانوۆ باستاعان كوتەرىلىس الدىمەن «اقپان توڭكەرىسىنە»، ودان كەيىن «قازان توڭكەرىسىنە» ۇلاستى. وسىدان كەيىن رەسەي كاپيتاليستىك دامۋ فورماتسياسىنان سوتسياليزمگە ءوتتى. رەسەيدىڭ قول استىنداعى باسقا ەلدەر دە سوتسياليستىك قۇرىلىمدى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى. ءسويتىپ، كسرو مەملەكەتى قۇرىلدى. الەمدەگى بەدەلدى مەملەكەتتىڭ ءبىرى بولعان – كسرو باسقا مەملەكەتتەردى دە، كەيبىرىنە تىكەلەي كومەك بەرە وتىرىپ، كەيبىرىن اقىل-كەڭەسىمەن سوتسياليزمگە تارتتى. شىعىس ەۋروپادا: پولشا، ۆەنگريا، ت.ب. ەلدەر، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن گەرمانيانىڭ جارتىسى، ازيادا: قىتاي، ۆەتنام، سولتۇستىك كورەيا، مونعوليا، ت.ب. ەلدەر، ءتىپتى جەر شارىنىڭ ەكىنشى بەتىندە جاتقان، امەريكانىڭ تۇبىندەگى كۋبا دا سوتسياليزمگە ءوتتى. سونىمەن، 1916 جىلعى قازاق جەرىندە باستالعان كوتەرىلىس الەمدى وزگەرتىپ جىبەردى.

وكىنىشكە قاراي، كسرو قۇرىلىپ، بيلىك اۋىسقانمەن، ۇستەمشىل پيعىل وزگەرمەدى. كەڭەس كەزىندە قازاق حالقى تالاي ادىلەتسىزدىك كوردى. اتىلدى، شابىلدى، اشارشىلىققا دا ۇشىراپ، سانى 4 ميلليونعا ازايدى. 1986 جىلى ء«وزىم بىلەمگە» سالىپ، جەرگىلىكتى حالىقپەن ساناسپاي، رەسپۋبليكا باسشىسى د.قوناەۆتى ورنىنان الىپ تاستاۋى قازاق حالقىنىڭ نامىسىنا ءتيدى. بۇل كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ كوتەرىلىسى – ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ ءپىسىپ-جەتىلۋىمەن قاتار، حالىقتىڭ ەندىگى جەردە ونى قورلاۋعا جول بەرمەيتىندىگىن كورسەتكەن ۇلكەن كوتەرىلىس بولدى. الماتىدا باستالعان كوتەرىلىستىڭ لەبى باكۋگە، تبيليسيگە، ۆيلنيۋسكە، سۋمگايتكە، فەرعاناعا جانە ساحا رەسپۋبليكاسىنا اسەر ەتىپ، ازەربايجان-ارميان، گرۋزين، بالتىق بويى ەلدەرى حالىقتارى، مەسحەت تۇرىكتەرىنىڭ جانە ت.ب. كوتەرىلىسىنە ۇلاستى. ناتيجەسىندە، 1991 جىلعى 8 جەلتوقساندا بەلارۋس جەرىندەگى بەلوۆەج ورمانىندا رەسەي (سول كەزدەگى پرەزيدەنتى ب.ەلتسين), ۋكراينا (ل.كراۆچۋك) جانە بەلورۋسسيا (س.شۋشكەۆيچ) باسشىلارىنىڭ ۇيعارىمىمەن كسرو تاراتىلدى. كسرو-نىڭ قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالار جەكە تاۋەلسىز ەل بولىپ، سوتسياليستىك دامۋ فورماتسياسىنان باس تارتىپ، كاپيتاليزمگە بەت بۇردى. بۇنى كورگەن ءبىراز سوتسياليستىك ەلدەر دە كاپيتاليزمگە اۋىستى. ءسويتىپ، 1986 جىلعى جەلتوقساننىڭ 17-دەگى قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسى الەمدى كەرى باعىتقا بۇرىپ، الەم قۇرىلىمىن تاعى دا وزگەرتىپ جىبەردى.

1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. سودان بەرى «16–17 جەلتوقسان – تاۋەلسىزدىك كۇنى» بولىپ اتالىپ كەلەدى. 16 جەلتوقساندا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتالىپ وتسە، 17 جەلتوقساندا حالىقتىق ميتينگىلەر بولىپ، شەيىت بولعاندار ەسكە الىنىپ، قۇران وقىلىپ، اس بەرىلەدى. بيىل، مىنە، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە 30 جىل تولادى.

ال ەندى 1916 جىلعى كوتەرىلىستە دە تالاي ادام قۇربان بولدى. باسشىلارىنان باسقا، قاتارداعى سارباز بولعانداردىڭ كوبى شەيىت بولىپ كەتتى. امانگەلدى يمانوۆ پەن جەتىسۋداعى كوتەرىلىستەر تۋرالى ءبىراز كىتاپتار جازىلىپ، كينولار ءتۇسىرىلدى. قالعان كوتەرىلىستەر قاي جەردە بولدى، كىم باسقاردى – ولاردى ەسكە الىپ، ناسيحاتتاپ جاتقان ەشكىم جوق. بۇنىڭ سەبەبى – ءالى كۇنگە دەيىن 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى جايلى كەڭەستىك يدەولوگيا شەڭبەرىنەن شىعا الماي، «جالپى ورىسقا قارسى رەاكتسيالىق تەرىس كوتەرىلىس» دەگەن پىكىردەن ارىلا الماي كەلە جاتقانىمىزدا بولسا كەرەك. سوندىقتان دا بۇل كوتەرىلىسكە تاريحي ءادىل باعا بەرىلمەي كەلەدى. ويتكەنى ونى ءدال كورسەتەتىن، اتاپ وتۋگە سەبەپ بولاتىن ناقتى كۇنى جوق دەپ سىلتاۋراتامىز. ارينە، قازاق دالاسىنداعى بۇل كوتەرىلىس ءار جەردە، ءار ۋاقىتتا باستالدى.

دەگەنمەن، ولاردىڭ بارىنە ورتاق ءبىر داتاسى بار. ول – قازاق حالقىنىڭ كوتەرىلىسكە شىعۋىنا سەبەپ بولعان پاتشانىڭ 1916 جىلعى 25 ماۋسىمداعى «يۋن جارلىعى». ەندەشە «25 ماۋسىم – 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كۇنى» دەپ بەلگىلەۋگە ابدەن بولادى. 17 جەلتوقسان سياقتى، 25 ماۋسىمدا 1916 جىلعى كوتەرىلىستە شەيىت بولعانداردى ەسكە الىپ، جينالىستار، كونفەرەنتسيالار، ت.ب. شارالار وتكىزىپ، وسى كۇنى قۇران وقىلىپ، اس بەرىلسە، دۇرىس بولار ەدى. بۇل كۇندى «قر مەملەكەتتىك مەرەكەلەر» كۇنىنە قوسپاسا دا، «قر كاسىپتىك جانە وزگە دە مەرەكەلەر» كۇنىنە قوسۋ كەرەك. بيىلعى 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىعىندا بۇل شارالار ىسكە اسۋى مىندەتتى.

ايتەۋىر ءبىز باسقاعا كەلگەندە كولدەيمىز، وزىمىزگە كەلگەندە شولدەيمىز. باسقانىڭ تۇيمەدەي جەتىستىگىن اسپەتتەگەندە، الدىمىزعا جان سالمايمىز. باسقانىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورەمىز. وزگەنى تورگە شىعارىپ، ءوزىمىز بوساعادا وتىرامىز. بارىمىزدى باعالاپ، ناسيحاتتاپ، ايتا بىلمەيمىز. ايتپەسە وسىنداي الەمگە اسەر ەتكەن كوتەرىلىستەرىمىزدى دۇنيەگە پاش ەتەر ەدىك قوي. كسرو-نىڭ قۇرىلۋى مەن قۇرۋى الەمدى وزگەرتكەنى بارشاعا ايان. ال كسرو-نىڭ قۇرىلۋىنىڭ دا، قۇرۋىنىڭ دا باستاۋىندا قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسى تۇر. بۇنى اشىپ ايتۋعا ءالى كۇنگە دەيىن جاسقانامىز، جالتاقتايمىز. بۇندايلاردى اشىپ ايتا الماساق، ۇرپاعىمىزدى پاتريوتتىققا تاربيەلەي المايمىز. ۇرپاعىمىز باسقالاردىڭ الدىندا وزدەرىن قور سانايتىن بولادى.

نازراحمەت قالي، زەينەتكەر، الماتى قالاسى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №5 (322) وت 04 فەۆراليا 2016 گ.