Biylghy 2016 jylghy eng ýlken, әri manyzdy mereytoyymyz – jigittik jasqa tolyp otyrghan Tәuelsizdigimizding 25 jyldyq toyy. Osy Tәuelsizdikke, azattyqqa qol jetkizgen 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisining 30 jyldyq toyy. Qazaq halqy azattyq ýshin HH ghasyrdyng ayaghynda ghana kýresip qoyghan joq. Ómir boyy kýresip keldi. 1916 jyly Últ-azattyq kóterilisine shyqty. Oghan biyl – 100 jyl tolady.

Bostandyq sýigish qazaq halqy Tәuelsizdik ýshin ylghy da syrtqy jaumen ayanbay kýresip keldi. Jongharlarmen jan alysyp, jan berisken soghystan әbden әlsiregende, qazaq halqyn Resey otarlap aldy. Biraq halqymyz onda da basyn iyip, mәngilik qúl boludy oilaghan joq. Patshalyq Resey kezinde irili-úsaqty 300-dey últ-azattyq kýresin bastan keshirdi. Solardyng irilerining biri – 1916 jylghy kekti Últ-azattyq kóterilisi boldy.

Kóteriliske shyghugha halyq arasynda «IIni jarlyghy» negiz boldy. Búl jarlyq boyynsha 19 ben 31 jas aralyghyndaghy qazaq jastaryn maydannyng qara júmysyna alu kózdelgen edi. Nәtiyjesinde, maydangha bala bermeuge bekingen qazaq halqy kóteriliske shyqty. Kóterilisting eng irisi – Amangeldi Imanov bastaghan «Torghay kóterilisi» edi. Múnday bas kóteruler qazaq dalasynyng әr jerinde tútanyp, Jetisu, Syrdariya, Aqmola, Semey, t.b. әkimshilik guberniyalarda halyqtyng tolquy oryn aldy. Mysaly, Jetisudaghy kóterilisting biri – «Qarqara kóterilisi» boldy. Búl kóteriliske Úzaq batyr men Jәmenke by basshylyq etti. Kóterilisti basyp-janshyghan son, Úzaq batyrdy sotsyz, tergeusiz atyp tastady. Al Jәmenke biydi u berip óltirdi.

Jetisudaghy ekinshi kóterilis qazirgi Almaty oblysynyng Qarasay batyr men Jambyl audanynyng aumaghynda boldy. Ony basqarghan Bekbolat Áshekeúly men belgili revolusioner Toqash Bokin edi. Búl kóterilis te basyp-janshylghan son, Bekbolat Áshekeúlyn Almatyda dargha asty. Toqash Bokindi Kenes ókimetining alghashqy jyldarynda óshikken jaulary tiridey órtep jiberdi. Al kóterilisshilerding qolgha týskenderin jazalaushy otryad kóterilisshiler qiratqan әr telegraf baghanasynyng týbine әkelip, eki qazaqtan bauyzdady. Tiri qalghandary Qytaygha auyp ketuge mәjbýr boldy.

1916 jylghy patshaly Reseyding astamshylyq, otarlau, ozbyrlyq sayasatyna qarsy kóterilis búrynghy Semey guberniyasy, qazirgi Shyghys Qazaqstan aumaghynda da boldy. Mysaly, Óskemen uezi «Toyynty targhyn» bolysyndaghy kóterilisti Kýrkebay batyr men onyng balasy Bazar basqardy. Ekeui de «qúralaydy kózge atqan» mergen bolghan. Kóterilis jenilgen son, búlar Altay tauyna baryp bekinip, ary qaray Tarbaghatay tauy arqyly Qytay asyp, sonynda Qúlja aimaghyna ótip ketedi.

Osy Semey guberniyasyna qarasty Aqsuat jerinde Mýrsәlim Bektenúly bastaghan kóterilis búrq ete qaldy. Jazalaushy otryadpen birneshe ret betpe-bet kelip, nashar qarulanghan kóterilisshiler jeniske jete almaytyndaryn bilgen son, soghysa otyryp, Qytay asyp ketti.

Aqsuat jerinde «Maydangha bala bermeymiz» dep qarsylyq kórsetken adamnyng biri – Toghas Núghyman bolys boldy. Núghyman bolys jaghdaydy jan-jaqty saralay kele, qaruly qaqtyghysqa barmaugha bekinedi. Sebebi búlarda 2-3 anshy myltyghy ghana bar. Qalghandary shoqpar, aiyr, kýrek siyaqty qaru bolmaq. Búnday qarumen basynan baqayshyghyna deyin otty qarumen qarulanghan jazalaushy otryadqa tótep beru mýmkin emes. Bosqa qyrylady. Oilastyra kele, maydangha bala da bermey, qaruly qaqtyghysqa týsip qan tógudi de qajet etpey, elin bastap barlyq tizim-qújattaryn jiyp alyp, Qytaydyng Shәueshek qalasy manyna asyp ketedi. Sóitip elin qyryludan aman alyp qalady. Toghas elining bolysy Núghyman Júbanyshúly Kenes ókimeti ornaghan son: «Biz patshagha qarsy shyqtyq. Kommunister patshany qúlatty. Maqsatymyz bir boldy», – dep Aqsuatqa, tughan jerlerine qaytyp keledi. Biraq kommunister Núghyman bolysty «sen orysqa qarsy shyqtyn» dep atyp tastaydy. Búny kórgen, estigen, endi eline qaytayyq dep otyrghan Toghas rulastary Qytaydan kelmey qalady. Búlardyng úrpaqtarynyng aldy 1954–1962 jyldary, sony «oralman» atalyp endi ghana kelip jatyr.

Áriyne, qoldarynda birli-ekili anshy myltyghy, qalghandary soyyl men shoqpardan basqa qaruy joq kishigirim kóterilister tez basylyp tastaldy. Basshylary ústalyp, atyldy-asyldy, tiri qalghandary jan-jaqqa bytyrap ketti. Tek qana Amangeldi Imanov bastaghan kóterilis aldymen «Aqpan tónkerisine», odan keyin «Qazan tónkerisine» úlasty. Osydan keyin Resey kapitalistik damu formasiyasynan sosializmge ótti. Reseyding qol astyndaghy basqa elder de sosialistik qúrylymdy qabyldaugha mәjbýr boldy. Sóitip, KSRO memleketi qúryldy. Álemdegi bedeldi memleketting biri bolghan – KSRO basqa memleketterdi de, keybirine tikeley kómek bere otyryp, keybirin aqyl-kenesimen sosializmge tartty. Shyghys Europada: Polisha, Vengriya, t.b. elder, Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin Germaniyanyng jartysy, Aziyada: Qytay, Vietnam, Soltýstik Koreya, Mongholiya, t.b. elder, tipti Jer sharynyng ekinshi betinde jatqan, Amerikanyng týbindegi Kuba da sosializmge ótti. Sonymen, 1916 jylghy qazaq jerinde bastalghan kóterilis әlemdi ózgertip jiberdi.

Ókinishke qaray, KSRO qúrylyp, biylik auysqanmen, ýstemshil pighyl ózgermedi. Kenes kezinde qazaq halqy talay әdiletsizdik kórdi. Atyldy, shabyldy, asharshylyqqa da úshyrap, sany 4 milliongha azaydy. 1986 jyly «ózim bilemge» salyp, jergilikti halyqpen sanaspay, respublika basshysy D.Qonaevty ornynan alyp tastauy qazaq halqynyng namysyna tiydi. Búl kezdegi qazaq halqynyng kóterilisi – últtyq sana-sezimning pisip-jetiluimen qatar, halyqtyng endigi jerde ony qorlaugha jol bermeytindigin kórsetken ýlken kóterilis boldy. Almatyda bastalghan kóterilisting lebi Bakuge, Tbilisiyge, Vilinuske, Sumgaitke, Ferghanagha jәne Saha Respublikasyna әser etip, әzerbayjan-armyan, gruziyn, Baltyq boyy elderi halyqtary, meshet týrikterining jәne t.b. kóterilisine úlasty. Nәtiyjesinde, 1991 jylghy 8 jeltoqsanda Belarusi jerindegi Belovej ormanynda Resey (sol kezdegi preziydenti B.Elisiyn), Ukraina (L.Kravchuk) jәne Belorussiya (S.Shushkevich) basshylarynyng úigharymymen KSRO taratyldy. KSRO-nyng qúramyndaghy respublikalar jeke tәuelsiz el bolyp, sosialistik damu formasiyasynan bas tartyp, kapitalizmge bet búrdy. Búny kórgen biraz sosialistik elder de kapitalizmge auysty. Sóitip, 1986 jylghy Jeltoqsannyng 17-degi qazaqtardyng kóterilisi әlemdi keri baghytqa búryp, әlem qúrylymyn taghy da ózgertip jiberdi.

1991 jylghy 16 jeltoqsanda Qazaqstan Respublikasy ózining Tәuelsizdigin jariyalady. Sodan beri «16–17 jeltoqsan – Tәuelsizdik kýni» bolyp atalyp keledi. 16 jeltoqsanda memlekettik dengeyde atalyp ótse, 17 jeltoqsanda halyqtyq mitingiler bolyp, sheyit bolghandar eske alynyp, qúran oqylyp, as beriledi. Biyl, mine, Jeltoqsan kóterilisine 30 jyl tolady.

Al endi 1916 jylghy kóteriliste de talay adam qúrban boldy. Basshylarynan basqa, qatardaghy sarbaz bolghandardyng kóbi sheyit bolyp ketti. Amangeldi Imanov pen Jetisudaghy kóterilister turaly biraz kitaptar jazylyp, kinolar týsirildi. Qalghan kóterilister qay jerde boldy, kim basqardy – olardy eske alyp, nasihattap jatqan eshkim joq. Búnyng sebebi – әli kýnge deyin 1916 jylghy Últ-azattyq kóterilisi jayly kenestik iydeologiya shenberinen shygha almay, «jalpy orysqa qarsy reaksiyalyq teris kóterilis» degen pikirden aryla almay kele jatqanymyzda bolsa kerek. Sondyqtan da búl kóteriliske tarihy әdil bagha berilmey keledi. Óitkeni ony dәl kórsetetin, atap ótuge sebep bolatyn naqty kýni joq dep syltauratamyz. Áriyne, qazaq dalasyndaghy búl kóterilis әr jerde, әr uaqytta bastaldy.

Degenmen, olardyng bәrine ortaq bir datasy bar. Ol – qazaq halqynyng kóteriliske shyghuyna sebep bolghan patshanyng 1916 jylghy 25 mausymdaghy «IIni jarlyghy». Endeshe «25 mausym – 1916 jylghy Últ-azattyq kóterilis kýni» dep belgileuge әbden bolady. 17 jeltoqsan siyaqty, 25 mausymda 1916 jylghy kóteriliste sheyit bolghandardy eske alyp, jinalystar, konferensiyalar, t.b. sharalar ótkizip, osy kýni qúran oqylyp, as berilse, dúrys bolar edi. Búl kýndi «QR memlekettik merekeler» kýnine qospasa da, «QR kәsiptik jәne ózge de merekeler» kýnine qosu kerek. Biylghy 1916 jylghy kóterilisting 100 jyldyghynda búl sharalar iske asuy mindetti.

Áyteuir biz basqagha kelgende kóldeymiz, ózimizge kelgende shóldeymiz. Basqanyng týimedey jetistigin әspettegende, aldymyzgha jan salmaymyz. Basqanyng qansyghyn tansyq kóremiz. Ózgeni tórge shygharyp, ózimiz bosaghada otyramyz. Barymyzdy baghalap, nasihattap, aita bilmeymiz. Áytpese osynday әlemge әser etken kóterilisterimizdi dýniyege pash eter edik qoy. KSRO-nyng qúryluy men qúruy әlemdi ózgertkeni barshagha ayan. Al KSRO-nyng qúryluynyng da, qúruynyng da bastauynda qazaqtardyng kóterilisi túr. Búny ashyp aitugha әli kýnge deyin jasqanamyz, jaltaqtaymyz. Búndaylardy ashyp aita almasaq, úrpaghymyzdy patriottyqqa tәrbiyeley almaymyz. Úrpaghymyz basqalardyng aldynda ózderin qor sanaytyn bolady.

Nazrahmet QALI, zeynetker, Almaty qalasy

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» №5 (322) ot 04 fevralya 2016 g.