تارتىمدى، ماعىنالى، سالي­قا­لى وي ايتىلعان جينالىستىڭ ال­عاشقى قۇتتىقتاۋ ءسوزىن وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ حاتشىسى ەرمەك كە­لەم­سەيىت ايتتى:

– قىمباتتى قاۋىم، كادىر­مەن­دى كوپشىلىك!

مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتالىپ ءوتىپ جاتقان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويى قۇتتى بولسىن!

التاي مەن كاسپي، اتىراۋ مەن الا­تاۋدىڭ اراسىنداعى ۇلان-عايىر دالا قازاق بالاسىنىڭ اتا­قونىسى. ءبىز ۇلى دالا ەلىنىڭ ۇرپاق­تا­رى رۋحى كۇشتى، ءور نامىستى حا­لىق­پىز. ەلباسى نۇرسۇلتان نا­زا­ر­باەۆ: ء«بىزدىڭ قاسيەتتى جەرىمىز ىقى­لىم زاماننان كوش العان، با­با­لا­رىمىز ۇلى دالانىڭ ۇرپاقتارى. ءبىز سولاردىڭ جالعاسىمىز. ۇلى دا­لانىڭ بۇگىنگى مۇراگەرلەرىمىز»، – دەپ اتاپ كورسەتتى. بۇگىندە ەركىن­دىك­تى اڭساعان باتىر بابالاردىڭ ارمانى ورىندالىپ، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك تاڭى ارايلاپ اتتى. وسىدان 550 جىل بۇرىن كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار شۋ مەن تالاس وزەندەرى اراسىنداعى ايماققا ورنالاسىپ، قازاقتىڭ تۋىن كوككە كوتەرگەنى ماڭىزدى وقيعا بولدى. دارقان حالقىمىز اق نايزانىڭ ۇشى، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن دالا­مىز­دى شاپقىنشىلىق تەگەۋىرىننەن ساق­تاپ قالۋمەن قاتار ەلدىگىمىزدى ماڭ­گىلىك ەتتى. ۇلان-بايتاق ءوڭىردى مە­كەندەگەن قازاق تايپالارىنىڭ با­سىن قوسىپ، شوعىرلاندىرسا، قا­زاقتىڭ كەڭ اۋماعىن بىرىكتىرىپ، ءوز ال­دىنا ەل بولىپ قالىپتاسۋ جاع­دايىن اياقتاۋ دا اسا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. حاندار مەن سۇلتاندار، با­تىرلار مەن بيلەر بىزگە بىر­لىك­تىڭ، ىنتىماقتىڭ، تۇتاستىقتىڭ ۇل­گىسىن كورسەتىپ كەتتى. قازاق حان­دى­عى­نىڭ ەڭ تاعىلىمدى ماڭىزى وسىن­دا بولسا كەرەك. قازىرگى تاڭدا تا­ۋەل­سىز قازاقستان وركەنيەتتى ەل­دەر­دىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، با­قىت­تى ۇرپاقتىڭ ماقتانىشىنا اينا­لىپ وتىر. ءالى تالاي بيىك بەلەس­تەر­دەن كورىنىپ، ەلدىڭ داڭقىن اسى­را­تىن­دىعىنا سەنىمدىمىز، – دەدى ول.

قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىل­دىق تويى اياسىندا وڭىرىمىزدە ءبىر­تالاي كولەمدى شارالار ۇيىم­داس­تىرىلدى. اتاپ ايتار بولساق، وب­لىسىمىزدىڭ الاكول، سارقان، اق­سۋ، كوكسۋ، قاراساي، جامبىل، ەڭ­بەك­شىقازاق اۋداندارى مەن تال­دى­قور­عان قالاسىندا «ۇلى دالا ەلى» ات­تى ەكسپەديتسيا ۇيىم­داس­تى­رىل­دى. «وربۇلاق شايقاسى» وتكەن جەر­دە وسى شايقاسقا وراي مە­دي­ا­فورۋم، تالدىقورعان اتشابارىن­دا وبلىس جاستارىنىڭ بەلسەن­دى­لى­گىمەن تاريحي قويىلىم كورسەتىلدى. اس­تانا مەن تاراز قالالارىندا وت­كەن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىل­­دىق مەرەيتويىندا وب­لى­سى­مىزدىڭ دەلەگاتسياسى جەتىسۋدىڭ تا­ريحى مەن مادەنيەتىنىڭ، ونەرىنىڭ بيىك ۇلگىسىن كورسەتىپ، جۇرت­شى­لىق­تىڭ ريزاشىلىعىنا بولەندى. اتال­مىش شاراعا وبلىستىڭ اردا­گەر­لەرى دە ءوز دەڭگەيىندە ۇلەس قوسىپ، وسى­عان دەيىن جازبا اقىندار ءمۇ­شاي­راسىن، قولونەر جانە قىل­قا­لام شەبەرلەرىنىڭ كورمەسىن، باتا­گويلەر بايقاۋىن، تاعى دا باسقا شارالاردى تاماشا اتقارىپ، مە­رەيلى تويعا جەتىسۋلىقتاردىڭ قول­تاڭ­باسىن قالدىردى. اتالعان كون­فەرەنتسيا دا مەرەيتويلىق شا­را­نىڭ زاڭدى جالعاسى.

كونفەرەنتسيا اياسىندا رەس­پۋب­لي­كالىق ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ تو­راعاسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوك­تورى، پروفەسسور ومىرزاق وز­عان­­باەۆ قازاق مەملەكەتى تاري­حى­نىڭ جارقىن بەتتەرىنە توقتالسا، ل. گۋ­ميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جامبىل ارتىقباەۆ مەملەكەتتىك يدەيا مەن قازاق اتاۋىنىڭ سىرى تۋرالى ءبىراز جايدىڭ باسىن اشىپ بەردى. ال ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح-ەت­نولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عى­لىمي قىزمەتكەرى، تاريح عى­لىم­دا­رىنىڭ كانديداتى الىمعازى داۋ­لەت­حان تۇرىك حالىقتارىنداعى مەم­لە­كەتشىلدىك يدەيانىڭ باستاۋ كوز­دە­رى تۋرالى تاماشا پىكىرىن ورتاعا سال­دى. الماتى تەحنولوگيالىق ۋني­ۆەر­سيتەتىنىڭ پرورەكتورى قالتاي بات­حولدين قازاق جانە ءسىبىر حان­دىق­تارىنىڭ قارىم-قاتىناسىن جىكتەپ بەرسە، ءى. جانسۇگىروۆ اتىن­داعى جەتىسۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەر­سي­تەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىم­دا­رىنىڭ دوكتورى زارىقبەك سلام­بە­كوۆ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان جەرىنىڭ قۇپياسىن اشۋعا تىرىستى. وب­لىستىق ءتىل باسقارماسىنىڭ باس­شى­سى احمەت كەندىربەكۇلى قازاق حاندىعى تۇسىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ رولىنە توقتالىپ، تولعاقتى ويلارىن ورتاعا سالدى. سول رەتتە ەڭسەسى بيىك ەلوردالار تاقىرىبىندا وقىل­عان بايانداما دا كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى.

مادەنيەت سارايىنا لىق تول­عان كوپشىلىككە بايانداماشىلار ەل­دىك پەن ەرلىكتىڭ ۇندەستىگى، تاريح پەن بۇ­گىننىڭ ساباقتاستىعى تۋرالى وز­دەرىنىڭ ويىن جەتكىزۋگە تىرىسىپ باق­تى. ايتا كەتەرلىگى، زالداعى كو­رەر­مەننىڭ ىنتا-ىقىلاسى دا كو­تە­رىڭ­كى بولدى. وسىعان قاراپ-اق، تا­ري­حي تانىمعا دەگەن تالپىنىستىڭ جاستار اراسىندا ءورىس الا باس­تا­عا­نىن اڭعاردىق. كەزىندە امەريكالىق ۇن­دىستەردىڭ باسقىنشىلار ارقىلى ءوز جەرلەرىنەن قۋىلدى نەمەسە جويىلدى. تەگى ءۇندىس ءبىر كينورە­جيسسەرگە «بايلىق – باقىت بولىپ سا­نالا ما؟» دەپ سۇراق قويىلادى. بۇعان ول: «وزىمدە جانە وزگەلەردە بار بۇكىل بايلىقتى حالقىمنىڭ ءبىر كۇندىك تاۋەلسىزدىگىنە بەرەر ەدىم»، – دەگەن جاۋاپ قاتىپتى. وسى تۇر­عى­دان كەلگەندە سول ۇندىستەرمەن تا­ري­حى قاتار ورىلەتىن، ءتىپتى سالت-سانا، مادەنيەتى جاعى دا كوپ جاعدايدا ۇقساستاۋ بولىپ كەلەتىن قازاق حالقى دا تاۋەلسىزدىكتى ەرەكشە باعالايدى. ويتكەنى بابالاردىڭ اڭساعانى ءبىزدىڭ بۋىننىڭ باقىتىنا ورايلاس كەلدى. ونى ساقتاۋ ءبارى­مىز­دىڭ پارىزىمىز. بايان­دا­ما­شى­لار­دىڭ ويى دا وسىعان سايدى.

ولاردىڭ ايتۋىنشا، تا­ۋەل­سىز­دىك­كە قول جەتكىزگەننەن بەرگى شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتا ەلىمىز بىر­نەشە جيىرما جىلدارعا تۇرار­لىقتاي كەزەڭدى باسىنان وتكەرىپ، ادام تانىماستاي وزگەردى. ول وزگە­رىس­تەر قوعامدىق قاتىناستاردان باس­تاپ الەۋمەتتىك ءومىردىڭ بارلىق سا­لاسىن قامتىدى. تاۋەلسىز ەلدىڭ جاڭا، جاس بۋىنى ءوسىپ-جەتىلىپ، ولار­دىڭ وزدەرى ەل ىشىندەگى قاي­نا­عان قىزۋ ءومىر مەن ۇدەمەلى ۇدە­رىس­تەرگە بەلسەنە ارالاسا باستادى. وتان­دىق تاريح عىلىمى وسى جىل­دا­رى سان­دىق جاعىنان دا، ساپالىق جا­عىنان دا اناعۇرلىم بيىككە كو­تە­رىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنا بايلانىستى وتان­دىق تاريح عىلىمى دا يدەو­لوگيالىق شىرماۋدان قۇتىلىپ، سول تاريحقا جاساعان حالىقتىڭ وزىنە قىزمەت ەتۋگە بەت بۇردى. سونىڭ نا­تي­جەسىندە ءبىز وتكەن تاري­حىمىز­دا­عى كەيبىر اقتاڭداقتى ايقىن­داۋ­عا كوش­تىك.

 ارينە، شەتەل اسىپ، ونداعى شاڭ باسقان كونە ارحيۆتەردى اق­تا­رىستىرىپ، اڭىز بەن اقيقاتى ارا­لا­سىپ جۇرگەن داۋىرلەردىڭ شىن­دىعىنا بويلاپ: «مىناۋ سەنىڭ حال­قىڭنىڭ مەملەكەتتىگى»، – دەپ تايعا تاڭ­با باسقانداي ناقتىلاپ بەرۋ – ءبىراز جىلدىڭ ەنشىسىندەگى شارۋا. دەسەك تە، تاۋەلسىزدىك جىلدارى وسى اقتاڭداققا نۇكتە قويۋ ءۇشىن ءبىراز شارۋا اتقارىلدى. سول قا­تار­دا، ەلباسى جارلىعىمەن 1998 جىلى «حالىق بىرلىگى مەن ۇلتتىق تاريح جىلى»، 1999 جىل «ۇرپاقتار بىرلىگى مەن ساباقتاستىعىنىڭ جى­لى» دەپ جاريالانىپ، كوپتەگەن مۇ­رامىز تۇگەندەلىپ، جوعىمىز تا­بىل­دى. وتكەن جىلى ەلباسىنىڭ باس­تا­ماسىمەن «حالىق تاريح تول­قى­نىن­دا» ايدارىمەن تاريحشى عا­لىم­دار­دىڭ ءبىراز ەڭبەكتەرى ەل نا­زا­رىنا ۇسىنىلدى. بىراق وسى قا­دام­دار ءبىزدىڭ تۇتاس تاريحىمىزدى تو­لىعىمەن تۇگەندەپ بەرە العان جوق. ال قوي جىلى وسى بارىستاعى ءبىراز جۇمىستىڭ باسى قايىرىلىپ، شە­شۋ­سىز سۇراقتاردىڭ جاۋابى تابى­لىپ، ۇرپاق جادىندا ساقتالعان ساليقالى ويدىڭ قايتا جاڭعىرار تۇسى بولاتىن سياقتى. سەبەبى، ەلباسىنىڭ بيىلعى جولداۋىندا 2015 جىلى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى كەڭ اۋقىمدا توي­لا­نا­تىنى تايعا تاڭبا باسقانداي كور­­سەتتى. وسى تويدىڭ سالتاناتى اس­­تانادا باستالىپ، تارازدا تۇيىن­دەل­­گەنىن جۇرت بىلەدى. وسىناۋ ءبىر اي­لىق تويدىڭ ءدۇبىرى قازاق تاري­حى­مەن بىرگە ورىلەتىندىگىنە كۇمان جوق.

كونفەرەنتسيا اياسىندا وبلىس­تىق ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ باس­تا­ماسى مەن، وبلىس اكىمى اماندىق با­تالوۆتىڭ قولداۋىمەن جارىققا شىق­قان «ەلدىكتىڭ التىن تۇعىرى» ات­تى كىتاپ كوپشىلىككە ۇسىنىلدى. راۋ­شان قۇرمانعاليەۆا قۇرىس­تىر­عان اتالمىش تۋىندى ەلباسى نۇر­سۇلتان نازارباەۆتىڭ ء«بىز – ۇلى دالا ۇرپاقتارىمىز» تاقى­رى­بىن­داعى تاراز قالاسىنداعى قازاق حان­دىعىنىڭ 550 جىلدىق مە­رەي­تويىندا سويلەگەن سوزىمەن باس­تا­لىپ، وبلىستىق ارداگەرلەر ۇيى­مى­نىڭ توراعاسى ارداق سىدىقتىڭ ورامدى ويىمەن جالعاسادى. سون­داي-اق، تۋىندىعا ءو. وزعانباەۆ، م. ما­عاۋين، ب. اياعان، ح. ءابجانوۆ، ج. ار­تىقباەۆ، ءا. داۋلەتحان، ە. قۋان­دىق، ءو. كۇمىسباەۆ، د. مىڭ­باەۆ، ق. باتحولدين، ا. زاكاريانوۆ، ە. پىرىمبەتوۆ، ق. انداس، ت. تاشەنوۆ سيا­قتى اۆتورلاردىڭ قازاق حان­دى­عىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارناپ جاز­عان تارتىمدى دۇنيەلەرى ەنگىزىلگەن. اي­تا كەتەرلىگى، كىتاپقا ەنگەن ماقا­لا­لار عالىمدار، تاريحشىلار، جازۋ­شىلار، قوعام قاي­رات­كەر­لە­رى­نەن قۇرىلعان كوميسسيانىڭ سۇز­گىسىنەن ءوتىپ، ماقۇلداۋىمەن بەرىلىپ وتىر. ەڭ باستىسى، اتالمىش تۋىن­دى وڭىرىمىزدە مەرەيتويعا وراي شىق­قان ءبىرىنشى جانە ەلىمىزدەگى وسىنداي ماقساتتا شىققان سا­ناۋلى كىتاپتاردىڭ ءبىرى. ونىڭ قۇنى كۇن وتكەن سايىن ارتىپ، كەلەشەك ۇر­پاقتىڭ ەنشىسىنە قالاتىن باعالى ەڭبەك بولاتىندىعى ءسوزسىز.

قاجەت انداس

Abai.kz