التىن وردا – قازاق حاندىعىنىڭ باباسى
حالقىمنىڭ قيىن دا ەرلىككە تولى تاريحىن سۋرەتتەۋ مىندەتى ءومىرىمنىڭ مانىنە اينالدى. ەلىمنىڭ وتكەنىن اڭگىمەلەۋ ءومىرىمنىڭ باستى ماقساتى بولدى. مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق تۇتاستىقتىڭ ومىرشەڭدىگى مەن ونى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بولعان كۇرەس تۋرالى شىنايى تاريحتى كورسەتۋ. «كوشپەندىلەردە» جانە «التىن وردا» تريلوگياسىندا مەن وسى تۋرالى ايتقىم كەلدى.
ءىلياس ەسەنبەرلين.
قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، سوۆەتتىك كەزەڭىنەن باستاپ قازاقستاندا ۇلتتىق تاريح تۇجىرىمداماسى پايدا بولعانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. وندا «اق وردا» (وردا ەجەن ۇلىسى) «قازاق حاندىعىنىڭ» ءتۇپ بەينەسى ء(پروتوتيپى) دەپ تەزيس تۇرىندە قاراستىرىلدى، سونىمەن قاتار، التىن وردا تۋىستاس، الايدا شەتەلدىك مەملەكەت دەپ سانالدى. بۇل ءداستۇردىڭ قالاي پايدا بولعانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، الدىمەن ماسەلەنىڭ تاريحناماسىن، دەرەكتەردەگى مالىمەتتەردى جانە بۇل ءداستۇر پايدا بولعان الەۋمەتتىك-ساياسي جاعدايلاردى قاراستىرۋ قاجەت.
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ سوزدەرى جانە ونىڭ شىعارمالارىنىڭ رەداكتورلارى تاراپىنان بىلدىرىلگەن پىكىرلەر اسا كورنەكى ەپيزود بولىپ تابىلادى. ماسەلەن، شوقان ءۋاليحانوۆ: «قىرعىزدار (رەسەي اكىمشىلىگىنىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى كەزەڭدە قازاقتارعا قاراتا قولدانعان ەكزوەتنونيمى – ج.س.) داستۇرلەرى بويىنشا وزدەرىن التىن وردا تاتارلارىنىڭ ۇرپاقتارىمىز دەپ سانايدى» [12, 163]. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دۇنيەدەن وزعانىنان ءبىر عاسىردان اسا ۋاقىت وتكەن سوڭ پىكىر بىلدىرۋشىلەر: «وزدەرىن التىن وردانىڭ ۇرپاعى دەپ قازاقتار ەمەس، تەك شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ الەۋمەتتىك توبى عانا سانايدى»[12, 369]، - دەپ جازادى. وسىعان قاراعاندا، بۇل جونىنەن كەڭەستىك كەزەڭىندەگى پىكىر بىلدىرۋشىلەر (1980-ءشى جىلدارداعى) ءحىح عاسىرداعى قازاقتاردىڭ زامانداسىنان دا جاقسى حاباردار بولسا كەرەك. وعان قوسا، ارى قاراي التىن وردانى سۋرەتتەي كەلە، پىكىر بىلدىرۋشىلەر: «التىن ورداعا قىپشاق دالالارى، ياعني جەتىسۋدى قوسپاعانداعى قازاقستاننىڭ بۇكىل اۋماعى كىردى»، - دەپ جازادى [12, 398].ەگەر دە ءىستىڭ ءمانى وسىنداي سيپاتتا بولسا، قازاقتاردىڭ اتا-باباسى «التىنوردالىق تاتارلاردىڭ» ۇرپاقتارى بولىپ سانالماسا، ولار قاي جەردى مەكەن ەتتى دەگەن سۇراق تۇسىنىكسىز بولىپ قالا بەرەدى. الايدا، كوپتەگەن تۇپدەرەكتەر مەن قازاق اۋىز ادەبيەتىندە قازاقتاردىڭ التىن وردا سىندى مەملەكەتتىڭ مۇراگەرى بولعانىن دالەلدەيتىن ايعاقتار جەتەرلىك. ماسەلەن، ءحۇى عاسىر باسىنداعى اۆتور يبن رۋزبيحاني: «تاريح ساحناسىندا شىڭعىسحان پايدا بولعاننان بۇرىنعى كەزەڭدە، قازاق اسكەرلەرىن، تاتار اسكەرلەرى دەپ اتاعان، ول تۋرالى ارابتار مەن پارسىلار اتاپ كورسەتەدى»، - دەپ جازادى [72, 35].الايدا، قازاقستاندىق رەسمي تاريحي تاريحنامادا التىن وردا «قازاقتاردىڭ اتا-بابالارىنىڭ (بۇل جەردە قىپشاقتار تۋرالى ايتىپ تۇر) جەرلەرىن جاۋلاپ العان» بوتەن شەتەلدىك مەملەكەت رەتىندە قاراستىرىلادى. قازاقستاننىڭ رەسمي تاريحىنا ساياساتتىڭ ىقپال ەتۋىنىڭ كەيبىر اسپەكتىلەرى الفريد بۋستانوۆتىڭ ديسسەرتاتسياسىندا سيپاتتالادى[78].
ورتاعاسىرلىق قازاقستان تاريحىنىڭ العاشقى كەڭەستىك پاراديگماسىن قۇرۋعا ب. گرەكوۆ پەن ا. ياكۋبوۆسكيدىڭ [17]، 1937 جىلى جارىق كورگەن عىلىمي مونوگرافياسى نەگىز بولدى. وسى ەڭبەكتە، ورتاعاسىرلىق ايعاقتىلىعى ءالسىز نانتانزي اتتى دەرەكتىڭ نەگىزىندە، تومەندەگىدەي تەزيستەر ايتىلدى:
1. «التىن وردا جوشى ۇلىسى جانە كوك وردامەن بىرتەكتى» [17, 43-44];
2. قىرىم، قازان (ب. گرەكوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، بۇل بۇلعار حاندىعى دا) جانە استراحان حاندىقتارى التىن وردانىڭ مۇراگەرلەرى بولىپ تابىلادى [17, 192].بوريس دميتريەۆيچ گرەكوۆ وسىعان دەيىن كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى اتاندى جانە كەيىننەن ستاليندىك سىيلىقتىڭ يەگەرى بولدى. ءبىر مەزەتتە ونىڭ سوزدەرى قازاقستان تاريحناماسىنا شىعارىلعان ۇكىم بولدى: قازاق حاندىعى «التىن وردا مۇراگەرلەرى» قۇرامىنان رەسمي تۇردە شىعارىلدى. 1937 جىلدارداعى رەپرەسسيالار تاريحشىلاردى ۇرەيدە ۇستادى. سانجار اسفەندياروۆتىڭ 1937 جىلى اتىلىپ كەتۋى تاريحشىلار جادىندا جاڭعىرىپ تۇر ەدى. «1937 جىلى 29-قىركۇيەكتە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتى ماركسيزم-لەنينيزم قازاق ينستيتۋتى ستۋدەنتتەرىنىڭ «تاريحشى رولىندەگى جاپون شپيونى» اتتى حاتىن جاريالادى. وندا سانجار اسفەندياروۆ «ميسسيونەر التىنسارين مەن پاتشا جەندەتى ءۋاليحانوۆتى اسپەتتەپ، قازاق حالقىنىڭ تاريحىن حانداردى ۇلىقتاۋمەن الماستىردى»،- دەپ ايىپتالدى[45].
كەيىن، ىبىراي التىنسارين مەن شوقان ءۋاليحانوۆ قازاقستاندىق تاريح عىلىمىنىڭ جاعىمدى كەيىپكەرلەرىنە اينالدى، الايدا 1937 جىلدىڭ ساباعى جاقسى ساقتالىپ قالعان ەدى. ۇلتتىق تاريحتى ۇلىقتاۋدىڭ كەز كەلگەن ارەكەتى اتۋ جازاسىمەن اياقتالۋى مۇمكىن ەدى. بۇل رەتتە ەرماحان بەكماحانوۆتىڭ قۋدالانۋىن، سونداي-اق ق.ي. ساتباەۆتىڭ ەدىگە ەپوسىن زەرتتەگەنى ءۇشىن قۋدالانىپ، 1951 جىلى قازاقستان كپ(ب) وك حاتشىسى ج. شاياحمەتوۆكە جانە جكپ(ب) وك حاتشىسى م.ا. سۋسلوۆقا حات جازۋ ارقىلى رەسپۋبليكالىق جانە بۇكىل كەڭەستىك بيلىك الدىندا اقتالۋعا ءماجبۇر بولعانىن ەسكە الۋعا بولادى [22, 132-150].
تاتارستاندا وسى ەپوستى جاريالاعانى ءۇشىن ن. يسانبەتتىڭ دە قۋدالانعانى نازار اۋدارارلىق جاعداي [33, 199]. كەڭەستىك كەزەڭدە تاتارستاندا التىن وردا تاريحىن زەرتتەۋ مەن ناسيحاتتاۋعا تىرىسقان عالىمدار مەن زيالى قاۋىمنىڭ قالاي قۋعىندالعانى جايىندا د.م. يسحاكوۆ جاقسى سۋرەتتەيدى [33, 194-205]. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ نەمەرە قارىنداسى، كەڭەستىك كەزەڭدە مۇحتار اۋەزوۆ پەن قانىش ساتباەۆ ەكەۋىنىڭ جۇبايلارى ورىس ۇلتىنان بولعاندىقتان عانا قۋعىنداۋدان امان قالعاندارىن ايتادى [3, 217]. ي.ۆ. ەروفەەۆانىڭ پىكىرىنشە كەڭەستىك رەسمي تاريح تالعامىنىڭ ءجيى وزگەرىپ تۇرۋى سالدارىنان قازاقستاندىق تاريحشىلاردىڭ كوبى «وزدەرىنىڭ تاريحي كوزقاراستارىن» تۇپكىلىكتى وزگەرتتى، نە بولماسا قاۋىپتى تاقىرىپتاردى عىلىمي ساراپتاۋدان سانالى تۇردە اۋلاق بولدى [47, 138-139]. وسىنداي قاۋىپتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى – التىن وردا بولدى.
1943 جىلى «قازاق كسر كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىنگى» تاريحى جارىق كوردى[28]. وسى كىتاپتىڭ «موڭعول شاپقىنشىلىعى جانە التىن وردا كەزەڭىندەگى قازاقستان» اتتى تاراۋىندا العاش رەت اق وردا قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى دەگەن تەزيس ايتىلدى: «التىن وردا قۇرامىنان ءبولىنىپ شىققان يەلىكتەردىڭ قاتارىندا اق وردا بولاشاق قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىمەن نەعۇرلىم تىعىز بايلانىستى بولدى. اق وردانىڭ استاناسى سىرداريا بويىنداعى سىعاناق قالاسى بولدى. XIV عاسىردىڭ باسىندا توقتى حان قايتىس بولعاننان كەيىن، اق وردانىڭ جەكە حاندىق رەتىندە ءبولىنۋى ورىن الدى. اق وردانىڭ العاشقى حانى ساسى-بۇقا مەملەكەتتى ءالى دە التىن وردا حاندارىنىڭ ۆاسسالى رەتىندە بيلەدى [28, 132]. بۇل جەردە ءبىز قازاق كسر تاريحى اۆتورلارىنىڭ ەكى جىل بۇرىن، 1941 جىلى جاريالانعان ماتەريالدار جيناعىنىڭ ەكىنشى تومىنداعى ءناتانزيدىڭ مالىمەتتەرىن سىندارلى كوزقاراسپەن سارالاماي، قايتا اڭگىمەلەپ بەرىپ جاتقانىن انىق بايقايمىز. كەيىنىرەك، سىندارلى كوزقاراسپەن سارالانباعان ناتانزي مالىمەتتەرىنىڭ وسى نۇسقاسى قازاق كسر تاريحىنىڭ 1949 جانە 1957 جىلدارى وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىپ، قايتا باسىلىپ شىققان رەسمي نۇسقاسىندا بەكىتىلىپ كەتتى. وسى تۇستا، 1937 جىلى ب. گرەكوۆ پەن ا. ياكۋبوۆسكيدىڭ اق وردانى وردا ەجەننىڭ ۇلىسى دەپ كورسەتكەن نۇسقاسى ۇستەمدىك ەتكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. الايدا، 1960-جىلداردىڭ باسىندا م.گ سافارگاليەۆ پەن ا.گ فەدوروۆ-داۆىدوۆ ەڭبەكتەرىنەن كەيىن كەڭەستىك تاريحنامادا وردا ەجەننىڭ ۇلىسى – بۇل كوك وردا دەگەن پىكىر باسىم بولا باستادى. بۇل پىكىر 1980-جىلدارى ۆ.ءپيۋديننىڭ وتەمىس-قاجى دەرەكتەرىن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەننەن كەيىن قوسىمشا دايەكتەمەگە يە بولدى. دەمەك، كەڭەستىك تاريحنامادا اق وردا مەن كوك وردانىڭ ورنالاسۋ پاراديگماسى وزگەردى، الايدا قازاقستان ءۇشىن بۇل وزگەرىس ەلەۋسىز بولىپ قالدى.
1969 جىلى گ.ف. داحشلەيگەر: «اق وردا ءوزىنىڭ قۇرامى جاعىنان، كوبىنە قازاقتىكى بولدى، بىراق حالىقتىڭ اتاۋى كەيىن انىقتالىپ، دەرەكتەرگە ەندى»،-دەپ جازادى [19, 99]. اق وردا جايىنداعى تەزيس كەيىننەن 1970- جىلداردىڭ اياعى – 1980-جىلداردىڭ باسىندا جارىق كورگەن «قازاقستان تاريحىنىڭ» 5-تومدىق باسىلىمىندا كورىنىس تاپتى. ء«ىس جۇزىندە XIII عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ وردا-ەجەننىڭ ۇلىسى دەربەس مەملەكەتكە اينالىپ، شىعىس دەرەكتەرىندە اق وردا دەگەن اتقا يە بولدى» [29, 129]. 1990-جىلدارى جاڭادان جارىق كورگەن قازاقستان تاريحىنىڭ بەس تومدىعىندا: «التىن وردادا نەگىزىنەن باتىي حاننىڭ ۇرپاقتارى، ال اق وردادا وردا ەجەننىڭ ۇرپاقتارى بيلىك ەتتى» [30, 104]، - دەپ جازىلعان بولاتىن. 2013 جىلى جارىق كورگەن ءوز مونوگرافياسىندا ق.ز. وسكەنباي: «اق-وردا – بۇل وردا-ەجەن جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ۇلىسى. كوك-وردا – بۇل شيبان جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ۇلىسى»،-دەپ جازادى [70, 113].
وسىلايشا، «قازاقتار اق وردانىڭ مۇراگەرلەرى» دەگەن تەزيس ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقان ەمەس جانە دە 2015-2016 جىلدارى شىعارىلۋى جوسپارلانعان قازاقستان تاريحىنىڭ ون تومدىعىندا كورىنىس تابۋى ابدەن مۇمكىن. سونىمەن قاتار، بۇل ورايدا التىن وردا (ەسكى كەڭەستىك پاراديگما اياسىندا) تۋىسقان بولعانىمەن دە، ءبىزدىڭ مەملەكەت رەتىندە قاراستىرىلمايدى. وسى تۇستا تەرميندەردىڭ پايدا بولۋىنىڭ ءارتۇرلى تاريحىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. اق وردا تۇپدەرەكتەردەن الىنعان تەرمين بولسا، ال، التىن وردا تاريحنامالىق تەرمين بولىپ تابىلادى. بۇل رەتتە، زەرتتەۋشىلەردىڭ كوبى التىن وردانى جوشى ۇلىسىنىڭ ءسينونيمى رەتىندە قاراستىرادى، ياعني تاريحشىلاردىڭ كوبى اق وردا التىن وردامەن تەڭ قارسىلاس نەمەسە ۆاسسالدىق يەلىك ەمەس، ول التىن وردانىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى دەگەن پىكىردە.
1. تۇپدەرەكتەردەگى اق وردا مەن كوك وردا جايىنداعى بارلىق مالىمەتتەردى ءبىر كەستەگە جۇيەلەۋگە بولادى:
بوز وردا ء(يۇز وردا) اق وردا كوك وردا
مۋيزز ال-انساب بەلگىسىز بەلگىسىز وردا ەجەن مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ يەلىكتەرى
ورىس جىلنامالارى بەلگىسىز بەلگىسىز جوشى ۇلىسىنداعى شىعىس يەلىكتەر
ناتانزي بەلگىسىز جوشى ۇلىسىنىڭ شىعىسىنداعى وردا ەجەننىڭ ۇرپاعى التىنوردالىق تۇمەنباسى نوعايدىڭ بالالارىنىڭ يەلىگى جوشى ۇلىسىنىڭ باتىسىنداعى توقتى (باتۋدىڭ ۇرپاعى) ۇرپاقتارىنىڭ يەلىكتەرى
شىڭعىسناما شيبان يەلىكتەرى باتۋ يەلىكتەرى وردا ەجەن يەلىكتەرى
ابىلعازى بەلگىسىز شيبان يەلىكتەرى اق وردادا ورنالاستى جوشى حاننىڭ رەزيدەنتسياسى كوك وردادا بولدى
ءباحرال-اسرار اق وردا، ءيۇز وردا دەپ تە بەلگىلى شيبان يەلىكتەرى اق وردادا ورنالاستى، ول ءيۇز وردا دەپ تە بەلگىلى بەلگىسىز
حۇسراۋمەن شىرىن بەلگىسىز وزبەك حاننىڭ ۇلى، تىنىبەكتىڭ يەلىكتەرى بەلگىسىز[59, 65]
قادىرعالي جالايري بەلگىسىز بوريس گودۋنوۆتىڭ تاعى [67, 31] بەلگىسىز
اق وردا جايىنداعى قادىرعالي ءجالايريدىڭ شىعارماسىنداعى مالىمەتتەر دە قىزىقتى. ۆ.ۆ. ترەپاۆلوۆ بۇل جەردە التىنوردالىق اق وردا مەن بوريس گودۋنوۆتىڭ اق ورداسى اراسىندا ەشقانداي بايلانىس جوق دەپ ەسەپتەيدى [67, 31]. ال، پ.ي. رىچكوۆ بولسا، ولاردىڭ اراسىندا بايلانىس بار دەپ سانايدى[67, 209]. س.انتونەنكو «اق پاتشا» تيتۋلى دا وسى اق وردا اتاۋىنان تۋىنداعان دەپ پايىمدايدى [5].
جوعارىدا كورسەتىلگەن كەستەدەن بايقايتىنىمىز، بىردە ءبىر تۇپدەرەكتە وردا ەجەننىڭ ۇلىسى (بۇرىنعى كەڭەستىك تاريحنامادا ايتىلىپ كەلگەندەي) اق وردا دەپ اتالماعان. بۇعان دەيىنگى كەزدەردە دە سىلتەمە جاسالىپ جۇرگەن ناتانزي، اق وردا ورداەجەننىڭ نەمەرەسى التىن وردانىڭ تۇمەنى نوعايدىڭ ۇرپاقتارىنا تيەسىلى دەپ تۇجىرىمدايدى. بۇل تۇجىرىمدامادا كۇردەلى ەكى عىلىمي قاتە بار (نوعاي وردا ەجەننىڭ ۇرپاعى ەمەس، ال ونىڭ ۇلدارى ەشقاشان سىعاناقتا بيلىك قۇرماعان). كەرىسىنشە، ەكى دەرەك تە تىكەلەي جانە ەكى دەرەك جاناما تۇردە وردا ەجەن ۇلىسىن كوك وردا دەپ اتايدى.
تومەندە، وردا ەجەن ۇلىسىنىڭ قالاي اتالعانى جونىندە بىرنەشە اۆتوردىڭ (1980-جىلداردان بەرى وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاعان اۆتورلار) پىكىرلەرىن كەلتىرگەن ءجون.
بۇل جەردە اتالعان تەزيستىڭ عىلىمي جانە ساياسي قۇرامداس بولىگىن انىقتاپ كورسەتۋگە بولادى:
1. ۆ.ۆ.ترەپاۆلوۆ: «قازىرگى زامانعى قازاقستاندىق تاريحشىلار جوشى ۇلىسىنىڭ سول قاناتىن اق وردا دەپ اتاپ، التىن وردا اتاۋىن جايىقتىڭ باتىسىنا قارايعى اۋماققا ىعىستىرعاندى قالايدى. رەسەي تاريحناماسىندا التىن وردا جانە جوشى ۇلىسى تۇسىنىكتەرىن تولىق سينونيم رەتىندە قولدانۋ ساقتالىپ كەلەدى» [69, 7]. بۇل قازاقستاننىڭ تاريحنامالىق داستۇرىنەن تۋىنداعان قاراما-قايشىلىق. تومەندە، وردا ەجەن ۇلىسىنىڭ قالاي اتالعانى جونىندە بىرنەشە اۆتوردىڭ (1980-جىلداردان بەرى وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاعان اۆتورلار) پىكىرلەرىن كەلتىرگەن ءجون:
كوك-وردا – وردا ەجەننىڭ ۇلىسى اق-وردا – وردا ەجەننىڭ ۇلىسى
پوچەكاەۆ ر.يۋ. [56, 189] وسكەنباي ق.ز. [70, 113]
مينگۋلوۆ ن.ن.، پيششۋلينا ك.ا. [30, 114] مينگۋلوۆ ن.ن. [50, 85-86]
ۆارۆاروۆسكي يۋ.ە. [13, 26] قيناياتۇلى ز. [43, 180]
سۇلتانوۆ ت.ي. [35, 195]
ترەپاۆلوۆ ۆ.ۆ. [68, 91]
كوستيۋكوۆ ۆ.پ. [39, 200]
ۆاشاري ي. [14, 107]
كوشكىمباەۆ ا.ك. [41, 125]
يسحاكوۆ د.م.، يزمايلوۆ ي.ل. [32, 88]
قادىرباەۆ ا.ش. [34]
ماسليۋجەنكو د.ن. [48, 54]
ەگوروۆ ۆ.ل. [20, 160]
يۋدين ۆ.پ. [71, 28]
يسين ا.ي. [25, 42-43]
ءماجيتوۆ ن.ا. سۇلتانوۆا ا.ن. [46, 362]
يۋسۋپوۆ يۋ.م. [74, 32]
فايزراحمانوۆ گ. [73, 117]
الەكسەەۆ ا.ك. [2, 57-61]
گارۋستوۆيچ گ.ن. [16, 171-172]
يۆانوۆ ۆ.ا. زلىگوستەۆ ۆ.ا. انتونوۆ ي.ۆ. [24, 184]
سەلەزنەۆ يۋ.ۆ. [63, 145]
ەلاگين ۆ.س. [21, 78]
گاەۆ ا.گ. [15, 27]
گريگورەۆ ا.پ. [18, 141]
بۋلياكوۆ ي.ي. [11, 35]
پورسين ا.ا. [55, 45]
مىسكوۆ ە.پ. [51, 47]
بۇل كەستەدە كورسەتىلگەن قازىرگى زامانعى زەرتتەۋشىلەردەن تەك ق.ز. وسكەنباي مەن ز. قيناياتۇلى عانا اق وردانى وردا ەجەننىڭ ۇلىسى دەگەن كوزقاراستى قولدايدى. ن.ا. اتىعاەۆتىڭ ۇستانىمى اسا انىق ەمەس، الايدا، جاناما مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ول، اق وردا – وردا ەجەننىڭ ۇلىسى دەگەن پىكىردە [7].
ن.ن.مينگۋلوۆ 1981 جىلى بۇل كوزقاراستى قولدادى، ال 1997 جىلى ول بۇل پىكىرىن قاراما-قارسى باعىتتا وزگەرتتى. ك.ا.پيششۋلينا «اق وردا قازاق حاندىعىنىڭ باستاپقى بەينەسى» دەگەن ەسكى پاراديگمانى ساقتاپ قالۋعا تىرىسادى، الايدا ونىڭ كوزقاراسىندا ورتاعاسىرلىق قازاقستان تاريحى جونىندەگى كونەرگەن كەڭەستىك پاراديگمادان باس تارتۋ بايقالادى. ك.ا. پيششۋلينا: «XIV عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي، ءجۇز جىل ىشىندە بۇعان دەيىن شاعىن عانا بولعان وردا ەجەننىڭ مونعولدىق كوك ورداسى، جەرگىلىكتى ەتنيكالىق نەگىزدەگى ءىرى دەرجاۆا – اق ورداعا اينالىپ،بۇل اتاۋىمەن قاتار شايبان ۇلىسىنىڭ دا اۋقىمدى تەرريتورياسىن ءوز قۇرامىنا قوسىپ الدى. XIV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، دەرەكتەردە وزبەك ۇلىسى دەپ تە اتالا باستادى» [30, 114]. سونىمەن قاتار، اۆتور «مونعولدىق شاعىن كوك وردانىڭ قالايشا، اق ورداعا...اينالىپ» كەتكەنىن دايەكتى تۇردە تۇسىندىرمەيدى. بالكىم، بۇل ءبىر جاعىنان كەڭەستىك پاراديگمادان باس تارتپاي، سونداي-اق، وتەمىس قاجى جانە ءمۇيىز ءال انساب سىندى زەرتتەۋشىلەردىڭ بۇعان دەيىن ايتىلىپ كەلگەندەي، وردا ەجەننىڭ ۇلىسى اق وردا ەمەس، كوك وردا ەكەنىن انىق جازعان جاڭا دەرەكتەرىن ەسكەرۋ ءۇشىن دە جاسالعان شىعار (الايدا ءمۇيىز ءال انسابتان الىنعان مالىمەتتەر 1940-جىلداردىڭ باسىنان بەرى بەلگىلى ەدى). دەشتى قىپشاقتىڭ شىعىسىنداعى مەملەكەتتىڭ ءوز اتاۋىن ءبىر-ءبىر جارىم عاسىردىڭ ىشىندە ءۇش مارتە (اق وردا، كوك وردا، وزبەك ۇلىسى) وزگەرتۋىنىڭ ىقتيمالدىعى شىندىققا جاناسپايدى. بارىنەن بۇرىن، بۇل ادەيى جاسالعان اعاتتىق ىسپەتتى، وسىنىڭ كومەگىمەن اۆتور اق وردا مەن كوك وردانىڭ ءومىر ءسۇرۋ حرونولوگياسى تۋراسىنداعى دەرەكتەردىڭ قاراما-قايشىلىعىن جوققا شىعارعىسى كەلەدى. ياعني، اق وردا – بۇل وردا ەجەننىڭ ۇلىسى دەگەن تەزيس ءوزىنىڭ ءتۇپ ماعىناسىندا قاتە بولىپ تابىلادى. سوعان قاراماستان بۇل تەزيس ينەرتسيا بويىنشا ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى جانە قازاقستان تاريحىنىڭ 10 تومدىعىندا دا كورىنىس تابۋى ابدەن مۇمكىن.
2013 جىلى ق.ز.وسكەنباي وردا ەجەن ۇلىسىن اق وردا، شيبان ۇلىسىن كوك وردا، ال باتىي ۇلىسىن – التىن وردا دەپ اتاعان تەزيستى ۇسىندى [70, 112-113].
2000-جىلداردىڭ اياعىنان بەرى ج. ا. ءCابيتوۆ پەن ك. كوشكىمباەۆ «اق وردا (وردا ەجەن ۇلىسى) – قازاق حاندىعىنىڭ ءتۇپ بەينەسى ء(پروتوتيپى)»، دەگەن ەسكى تەزيستىڭ قاتەلىگىن عىلىمي دەڭگەيدە دالەلدەپ، التىن وردانى ەۋرازيانى مەكەندەگەن كوپتەگەن تۇركى تايپالارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ دا ورتاق اتا-باباسى رەتىندە كورسەتتى. سونىمەن بىرگە اق وردا التىن وردانىڭ قۇرامداس بولىگى (ونىڭ ورتالىعى) بولدى، ال ونىڭ سول قاناتى كوك وردا، وڭ قاناتى بوز وردا ەدى[59].
2. ۆ.پ. كوستيۋكوۆ: «قازاق حاندىعىنىڭ وردا ەجەن ۇلىسىنان شىقتى دەگەن پىكىردىڭ نۇسقاسىن تاڭداۋ، باسقارۋشى ەليتاعا قىزمەت ەتكەن زيالى ەليتانىڭ تاراپىنان تولىقتاي راتسيونالدى بولدى»،- دەپ جازادى. بۇل ۇلكەن «سيمۆوليكالىق كاپيتالدى» قالىپتاستىرۋ ءۇشىن پايدالانعان نۇسقا ەدى (پ. بۋردەنىڭ پىكىرى بويىنشا) [40, 43]. وسى رەتتە كسرو داۋىرىندە (التىن وردا پايداسىنا جاسالعان) باسقاشا تاڭداۋدىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس تە ەدى.
وسىلايشا، «قازاقتار اق وردانىڭ مۇراگەرى» دەگەن تەزيس ءالى كۇنگە دەيىن ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقان ەمەس. بۇل رەتتە، التىن وردا (كەڭەستىك ەسكى پاراديگما شەڭبەرىندە) تۋىستاس، بىراق ءبىزدىڭ مەملەكەت ەمەس دەپ قاراستىرىلادى. وسى تۇستا تەرميندەردىڭ پايدا بولۋ تاريحىنىڭ ءار ءتۇرلى بولعانىن دا اتاپ ءوتۋ كەرەك. اق وردا تۇپدەرەكتەردەن الىنعان تەرمين، ال التىن وردا بولسا تاريحنامالىق تەرمين بولىپ تابىلادى.
بۇل جەردە وسى تەزيستىڭ ساياسي جانە عىلىمي قۇرامداس بولىگىن انىقتاپ كورسەتۋگە بولادى:
1. ساياسي جازىقتىق (اق وردا vs التىن وردا – قازاق حاندىعىنىڭ باباسى).
وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ، اق وردا تۇسىنىگىنىڭ «سيمۆوليكالىق وتىمدىلىگى» شامالى ەكەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك، بۇل يدەيا ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ ارتۋى نەمەسە ۇلتتىڭ ۇيىسۋىنا ەشقانداي اسەر ەتە المايدى. وعان قوسا كوپتەگەن ادامدار اق وردانىڭ قانداي بولعانىنان حابارسىز.
ت.ا.كوزىرەۆتىڭ جازعانىنداي: «تاريحنامانىڭ كەز كەلگەن ۇلتتىق نۇسقاسىندا «التىن عاسىر» جانە ء«مىنسىز وتان» تۇسىنىكتەرى نەگىزگى بولىپ تابىلادى.ۇلتتىق ۇجىم ءۇشىن ۇلتتىق ماقتانىشتىڭ قاينار كوزى مەن وڭتايلى ۋاقىتى بولىپ سانالاتىن تاريحي كەزەڭدى «التىن عاسىر» دەپ اتايدى»[36]. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، حالىقتىڭ كوپ بولىگى اق وردانى «ۇلتتىڭ التىن عاسىرى» دەپ قابىلدامايدى.
ت.ا. كوزىرەۆ: «قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋى تاريحىن شىڭعىس حاننىڭ مونعول يمپەرياسى، سونداي-اق، XV عاسىردا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنان باستاعان ءجون ەمەس;ونىڭ باستاماسى شىڭعىس يمپەرياسى قۇلاعاننان كەيىن قۇرىلعان جوشى ۇلىسى – التىن وردانىڭ قۇرىلۋىنان باستاپ قالىپتاسادى دەپ قاراستىرعان ابزال… قازاقستان تاريحىنىڭ التىنوردالىق كەزەڭىن زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋ كەلەشەكتە وتان تاريحىنىڭ ءوزارا ىشتەي ۇيلەسىپ، قاراما-قايشىلىقسىز باياندالۋىن قۇراستىرۋدا ەرەكشە ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ءدال وسى التىنوردالىق كەزەڭدى قازاق(ستان) مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاپقى نۇكتەسى رەتىندە قابىلداۋ،جەمىستى كوزقاراستاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى» [36].
كەيىنىرەك، ن. ابدۋللاەۆ قازىرگى جاعدايدا قازاقستاندىق ەليتا ءۇشىن التىن وردانى تۇتاستاي العاندا «سيمۆولدىق كاپيتالدىڭ پلاتفورماسى» رەتىندە قابىلداۋ نەعۇرلىم ءتيىمدى تاڭداۋ بولار ەدى، دەپ جازدى[1, 222]. بۇل يدەيامەن ت.كوزىرەۆ تە كەلىسەدى [38, 22]. ونىڭ ۇستىنە ول بۇل يدەيانى وعان دەيىن دە ايتقان بولاتىن[36]. پارتيالىق-كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ تولىقتاي ۇستەمدىك ەتكەن كەڭەستىك كەزەڭدە ساياسي ەليتانىڭ مۇنداي تاڭداۋ جاساۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.
ونىڭ ۇستىنە ساياسي ەليتا وكىلدەرى كەيىنگى جىلدارى التىن ورداعا نازار اۋدارعانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. 2013 جىلى مارات تاجين ءوز سوزىندە:
«التىن وردا، وردالىق حاندىقتاردىڭ تاريحى – قازاق دالاسىنىڭ جاڭادان قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ورىس مەملەكەتىمەن بەلسەندى قارىم-قاتىناسىنىڭ باستالعان ۋاقىتى ەسەبىندە اسا ماڭىزدى بولىپ تابىلادى» [66]
وسىدان كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ ن.ءا. نازارباەۆ ءوزىنىڭ ۇلىتاۋدا بەرگەن سۇحباتىندا التىن وردادان (اق وردادان ەمەس) بەرگى قازاقتاردىڭ ساباقتاستىعى جەلىسىن ءىس جۇزىندە بەلگىلەپ بەردى [52]. التىن وردا جايىندا ايتىلعان سوزگە، التىن وردانى ساياسي تۇرعىدا پايدالانۋ تۋرالى بۇرىننان دا جازىپ جۇرگەن [36] [38]،تەك ت.ا. كوزىرەۆ قانا ءمان بەردى [37]. 2014 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ن.ءا. نازارباەۆ التىن وردانى قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى دەپ تاعى دا جاريالادى [53]. وسىعان ۇقساس مالىمدەمەلەردى گ.ا.لۋكاشەنكو [44]، ا.ش. اتامباەۆ [6]، پ.سۆويك [62] تا جاسادى. سونىمەن قوسا، ءدال وسىنداي كوزقاراستاعى پىكىرلەردى عالىمدار دا بىلدىرەدى. ماسەلەن، باشقۇرت عالىمدارى: «جوشى جانە باتىي حاندار ۇلىستارىنىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى رەتىندە وزدەرىن ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقتار، نوعايلار جانە قىرىم تاتارلارى ساناي الادى» [27, 70]، - جازادى.
(جالعاسى بار)
جاقسىلىق ءسابيت
Abai.kz
