بەلگىلى تاريحشى الىمعازى داۋلەتحان ونداعان جىلدار بەدەرىندە ءباسپاسوز بەتىندە داۋلى اڭگىمەگە اينالعان قىتاي اقىنى ليباي توڭىرەگىندەگى ماقالالار مەن وي-پىكىرلەردى توپتاپ، كىتاپ ەتىپ شىعارىپتى.  «ليباي قازاق ەمەس» اتتى كىتاپتى جالعاستى جاريالاپ وتىرمىز.

Abai.kz

ومIربەك بايگەلدI: "تاريحتىڭ ءتۇيIنIن تارقاتۋمەن اينالىسىپ ءجۇرمIن"

وتكەن جىلدىڭ كۇزiندە ساۋد ارابياسىنىڭ داماسك قالاسىندا سالىناتىن سۇلتان بەيبارىس ءال-زاحيردىڭ كەسەنەسiن سالۋدى تالقىلاعان پارلامەنت سەناتىنىڭ جينالىسىندا ومiربەك بايگەلدI شەتiن جاڭالىقتىڭ ۇشىن شىعارعان ەدi. وسىدان كەيiن سەناتورقا ارنايى جولىعىپ، ونىمەن اڭگiمەلەسكەن بولاتىنبىز.

- ومiربەك اعا، ساۋد ارا­بياسىنا بارعان iسساپا­رى­ڭىزعا تولىعىراق توقتال­سا­ڭىز.

- يسا پايعامباردىڭ اناسى ءماريا انا، ءداۋiت پايعامبار، يب­راگيم پايعامباردىڭ باسى­نا جانە "ماڭگiلiك اعاشقا" بار­دىم. جول كورسەتۋشiنiڭ ايتۋىن­شا، يبراھيم پايعامبار حەۆ­رون­دا (پالەستينا) جاتىر ەكەن. ارابتار: "حەۆرونعا الىپ بارا المايمىز، ول جاق قاۋiپتi" دەدi. پايعامبار حەۆروندا جوق بولىپ شىقتى. سۇيتسەك، يبرا­њيم پايعامبار سۇلەيمەن پاي­عام­باردىڭ سارايى الاق ءسامiش مەشiتiندە جاتىر ەكەن. بۇل تالاس تۋدىرىپ جۇرگەن دۇنيە. بارلىق پايعامبارلاردىڭ با­سىنا بارىپ، مۇسا پايعامبار­دىڭ باسىنا بارماي قالدىم. جول­سەرiكتەرiم "پايعامباردىڭ باسىنا بارمايمىز" دەپ، ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسى بولدى. "اللانىڭ پايعامبارىنىڭ باسىنا قۇران وقىماي كەتپەيمiن" دەدiم. جا­نىمداعىلار: "اپارامىز، بiراق iشiنە كiرمەيمiز" دەپ كەلiستi. كەسەنە ءماۋلiت تەڭiزiنە كەتiپ با­را جاتقان جولدا، ەسكi قالا­نىڭ سىرتىندا ەكەن. جولدىڭ شە­تiندەگi قۇمنىڭ iشiندە. جول ەۆرەيلەردiكi, جەر پالەستينا­نiكi. ەۆرەيلەر مۇسىلمان كەسە­نە­سiنە كiرمەدi. بارسام، كەسە­نە­دە ەشكiم جوق. ماگنيتوفون­مەن قۇران وقىلىپ جاتىر. ىزەت جا­ساپ، بەيiتتi بiرنەشە رەت اي­نالدىم. سانامنان: "كەسەنە نەگە مۇسىلمان ستيلiندە سالىن­عان؟" دەگەن سۇراق كەتپەي قوي­دى. "ەگيپەتتiڭ باسشىسى بول­عان مۇسىلمان سالعان. بۇرىن قۇل بولعان، بەيبارىس باتىر" دەپ جاۋاپ بەردi جانىمداعىلار. ەۆ­رەيلەر مەن پالەستينالىق­تار بەيبارىستى اراب دەپ تا­ني­دى ەكەن. "بەيبارىس ەكەنiن قالاي دالەلدەيسiڭدەر؟" دەگە­نiن­دە، كەسەنەنiڭ ماڭدايشا­سىن­دا ارابشا جازۋدى كورسە­تەدi. وندا كەسەنەنi سالعان بەي­بارىس سۇلتان ەكەنi جا­زى­لىپتى.

- دiنگە ەتەنە جاقىن بو­لۋى­ڭىزدىڭ سەبەبi نەدە؟

- اكەم دiندار ادام بولدى دەپ ايتا المايمىن. اكەم پار­تيا ادامى بولدى، سوتسياليستiك ەڭبەك ەرى، ءومiر بويى كولحوز باسقاردى. رەسپۋبليكاعا تانى­مال ادام بولدى ءوز باسىم دiن­دارلىقتى ومiردەن بولەك الىپ قارامايمىن. دiن - ءومiر ءسۇرۋدiڭ كوكتەن تۇسiرiلگەن ءتارتiبi. دiندi بiر ادامنىڭ باسىن قاتىرىپ جۇر­گەن دوگماتيكا دەپ قاراي­تىن­دار اتەيستەر. ناعىز ˜ومiر دiننiڭ iشiندە. دiنگە فيلوسوفيا ارقىلى، تاريحتى زەرتتەۋدiڭ ار­قا­سىندا جەتتiم. دiن كوكتەن تۇسكەن iلiم. نيۋتون، ەنشتەين، مەندەلەەۆ، ارحيمەد، پيفا­گور، فارابي بiلiمدi دiننەن ال­عان. العان بiلiمiمەن فارابي دە، ياسساۋي دە پايعامبارعا جا­قىندادى. قىزمەت بابىمەن كوپ جەردە بولدىم، بiراق ول كەزدە زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اي­نا­لىسا المادىم. قازiر مۇمكiن­دiك بار. تاريح ساياساتتىڭ ىڭ­عا­يىنا قاراي وزگەرگەن. ادام با­لا­سى كەلiسiمگە كەلە المايتىن­داي ەتiپ شاتاسقان.

- سiزدi شۋ قالاسىنان ال­تىن قۇران iزدەدi دەگەنi راس پا؟

- مەن التىن iزدەگەن جوقپىن. ونى كورسەم دە، المايمىن. مەن ول جەردەن اتا-بابادان قالعان iلiمدi iزدەدiم. تاريح ءتۇبiرiن iز­دەدiم. مەن قازعان جەردە قا­زاق­تىڭ ۇلى ازاماتتارى جاتىر. ولار - پايعامبارلار. سول ءتورت پايعامباردى تاپتىم. ولار­دىڭ تىلسىمىن اشۋ كەرەك بول­دى. مۇنى قازiر ايتقانمەن ەش­كiم تۇسiنبەيدi.

- بiر باسىلىم سiزدi "ار­ۋاق­تاردىڭ مەنەدجەرi" دەپ، قاتتى سىناپ جازدى.

- تاپسىرمامەن جازىلعان ماقالا عوي.

- ءوزiڭiزدi "قاتارداعى قا­را­­پا­يىم دەپ ۋتاتتىن" دەدi­ڭiز. بي­لiكتە وتىرعان ادام قا­را جاياۋ بولمايتىنى بەل­گiلi. اڭگiمە اۋا­نىن ەندi سايا­ساتقا بۇرساق. مارات تاجيننiڭ مادريدتە بەر­گەن باق، ساياسي پارتيالار، ساي­لاۋ تۋرالى ۋادەسi قانشا­لىق­­تى ومiرشەڭ دەپ ويلاي­سىز؟

- جوق، مۇنى ايتپايمىن. سايا­سي ايتىس-تارتىستى قويعان ادام­مىن. مەن تۋراسىن ايتا­مىن. گازەت ارقىلى بiرەۋگە تيiس­كiم كەلمەيدi. مەنiڭ قازiرگi قوزعاپ جۇرگەن تاقىرىبىم باس­قا. بۇل ءار ادامعا بەرiلە بەر­مەيتiن قاسيەت. ونىڭ جولىن ما­عان عانا كورسەتiپ وتىر. سونى­مەن كەلە جاتىرمىن. ەسiل قالا­سىندا جەرۇيىق بار ەكەن، سو­نىڭ كوزi اشتىم. بۇل عىلىم بايا­عىدان بار كورiنەدi. بۇل ينتەر­نەت­تە بار دۇنيە. وندا ەرتە زا­ماننان، اسانقايعى مەن قور­قىت­تان بۇرىنعى عۇلامالار جەر­لەنگەن ەكەن. جەرۇيىق بار ەل دۇنيەدەگi ەڭ باقىتتى مەم­لەكەت بولادى. اللا تاعالا شا­پاعاتىن سول ەلگە توگەدi. قازiر عۇ­لامالار كەسەنەسiن جاڭعىر­تۋ­مەن اينالىسىپ ءجۇرمiن. 701 جىلى قىتايدا تۋىلعان ەلiباي (لي باي) دەگەن اقىندى اشتىم. شۋ بويىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول كەزدە قازاق دەگەن حالىق جوق، بiراق قازاقتىڭ بiر رۋىنان ەكەنi انىق. لي باي- قىتايدىڭ ۇلى اقىنى. ونى ماو تسزەدۋننان جوعارى قۇرمەتتەيدi. قىتايدا 15-50 گا جەردi الىپ جاتقان 7-8 كەسەنەسi بار. ءمۇسiنi ماو تسزە­دۋن مۇسiنiنەن كوپ. مان شان (6 ملن. حالىق تۇرادى) قالاسىنىڭ ءار 30 مەترiندە ەلiباي سۋرەتi iلi­نiپ، ولەڭدەرi تاسقا قاشالىپ جازىلعان. جىلدا ەلiباي كۇن­دەرi ءوتiپ، ولەڭدەرi وقىلادى ەكەن. ەلiباي تۋرالى دەرەكتi فيلم ءتۇسiرiپ كەلدiم. ونىڭ اكەسi القا بي بولعان ادام. ول دا اقىندىقتان قۇر الاقان بول­ماعان. ورىستار ونى لي بو دەپ اۋدارىپتى. ونىڭ ولەڭدەرiن كەزiندە اننا احماتوۆا، تiپتi جاك شيراك تا اۋدارعان كورi­نەدi. "قازاق حالقى بiلiمسiز، كو­شiپ-قونىپ، تەنتiرەپ ءجۇردi, ءتۇبi بۇل جەر قازاقتاردiكi ەمەس" دە­گەن ورىستاردا جىمىسقى سايا­سات بار. حII عاسىردان ارى قا­راي نە بار ايتىڭدارشى دە­سەم، بiرەۋi بiر عۇلامانىڭ ەسi­مiن اتاي المايدى. ال، مەن بi­لەمiن. بiراق مۇنى تۇسiنۋگە حا­لىق دايىن ەمەس. قازiر ايتايىن دەسەم، بiرەۋگە بۇل دەرەك كە­رەك، ەكiنشiسiنە كەرەك ەمەس. 1,5 ملرد. قىتاي ەلiبايعا باسىن يەدi دەسەم، بۇكiل الەم قازاقتى سىيلار ەدi. ونىڭ قازاق ەكەنiن دالەلدەۋ ءۇشiن اۋەلi رۋىن تاپ­تىم. دۋلاتتىڭ توعىزىنشى ۇر­پا­عى ەكەنi تاسقا قاشالىپ جا­زىلعان. ەلiبايعا قىرعىزدار بiز­دەن بۇرىن تالاستى. ش.ايت­مات­وۆ باستاعان قىرعىزدىڭ اقىن-جازۋشىلارى مەن اكادە­ميكتەرi قول قويعان حات بار. ولار ەلiبايدى توقماقتا تۋعان دەيدi. قىرعىز اقىنى دەپ تا­نىدى. قىتايدا بiرنەشە پiكiر­تا­لاس وتكiزدiم. 701 جىلى قىر­عىزدار ەنەسەي بويى مەن قى­تايدا وتىردى. وندا شۋ بو­يىندا تۋعان ەلiباي قايدان قىر­عىز بولادى؟ قىتاي ەلi ەلi­بايدىڭ 25 كiتابىن سىيعا تارت­تى. اداعى جوسپارىم - ەلiباي­دىڭ كiتابىن شىعارۋ، دەرەكتi فيلمنiڭ تۇساۋكەسەرiن وتكiزۋ.

- ەلiبايدىڭ قازاق ەكەنiن قىتايلىقتار بiلە مە ەكەن؟

- بiلەدi. ەندi زەرتتەيمiز دەپ ءجۇر ەكەن. گو ما جو دەگەن ماو تسزەدۋننiڭ ورىنباسارى ˜وز كiتاپتارىندا ەلiبايدىڭ قازاق ەكەنiن جازىپ قالدىرىپتى. ول دا شۋ وزەنiنiڭ بويىندا تۋعان دەپ جازادى.

- وتكەن جىلى ەلباسى­نىڭ شىعىس جانە باتىس دوك­تريناسىن تالقىلاۋعا ار­نال­عان كونفەرەنتسيادا قىر­عىز دەپۋتاتى "قازاق قىر­عىزدان تارادى" دەگەن ەدi.

- قىرعىز تۇك بiلمەيدi. 740 جىلى قىرعىزدار ۇيعىرلاردى تالقاندادى. نوۆوكۋزنەتسك-الا­تاۋ دەگەن تاۋ بار. 840 جىلى ۇي­عىرلار ەسiن جيناپ، قىرعىز­دار­دى قىرادى. قىرعىزدارعا قىتايلار كومەكتەسەدi. باس ساۋ­عالاعان قىرعىزدار ۇشكە بو­لiنەدi. بiر بولiگi سiبiرگە كەتiپ، حاكاس بولادى. ەكiنشi بولiگi ارقاعا بەت الادى. استا­نا­دا قىرعىز دەگەن رۋ بار، ولار قا­زاققا سiڭiپ كەتكەن قىرعىز­دار. ءۇشiنشi بولiگi الاتاۋدى پا­نالايدى. قىرعىزدار: "بiز باس ساۋعالاپ كەلە جاتىرمىز" دەپ، قازاقتاردان پانا سۇراي­دى. قازاق: "الاتاۋدىڭ شەتiنە كiرەمiن دەسەڭ، كiر" دەپ رۇقسات بەرەدi. قىرعىزدار ءتاڭiر تاۋىن ح عاسىردا پانالاعان.

- قازاقستاننىڭ شەكارا­سىن بەلگiلەۋدە كۇنi كەشەگە دەيiن قىرعىزدارمەن ايتى­سىپ-تارتىسىپ كەلدiك. قىر­عىزدارمەن شەكارا بولi­سۋ­دە ەل اۋزىندا سىپاتاي با­تىر سەكiلدi اڭىزدار بار.

- سىپاتاي باتىر مەركەدە داتقا بولعان. تاۋدان بەرi اس­پاي­سىڭ دەپ، اعاسىنىڭ سۇيەگiن تاۋدىڭ ەتەگiنە قويادى. قىر­عىزدار تۇندە ۇرلانىپ كەلiپ، ۇل­كەن اقساقالدارىن تومەنگi جاق­قا كومiپ كەتەدi. كالينين ۇكiمi شىققاندا، شەكارا داۋى كوپ تالاس تۋدىردى. سول تالاس­قا جاقىندا عانا نۇكتە قويىل­عانى راس. قىرعىزداردىڭ اقى­سى كەتكەن جوق. سۋسامىر قىر­عىز­دارعا كەتتi. قىرعىزدارعا: "سۋسامىر سەندەردiكi بولعان ەمەس" دەپ ايتتىم. ىستىقكول 1926 جىلعا دەيiن قازاقستاندiكi بولدى. قىرعىزدار شەكارانى الاتاۋدىڭ توبەسiندە ەسكەندiر اسۋىمەن (الەكساندروۆسكي حرە­بەت) بەلگiلەيiك دەپ، ماس­كەۋ­دi كوندiردi. شەكارانى ەس­كەن­دiر اسۋىمەن ەسەپتەگەندە، ىستىقكول قىرعىزدارعا كەتiپ قالدى. قازاقتىڭ جەرiندە قاي­دا­عى الەكساندر؟ ەسكەندiردi الەكساندر دەپ، تاريحتى شا­تاس­تىردىق. ەسكەندiر دەگەنiمiز - ەدiل (اتيللا) باتىر. اللا تا­عالا ونى پايعامبارىم دەپ، ەس­كەندiر دەگەن ەسiم بەرەدi. قى­تاي­دىڭ جەرiنە الەكساندر ما­كە­دونسكي اياق باسپاعان. قى­تاي­عا شابۋىل جاساعان ەدiل با­تىر.

- قىتايدا بولعانىڭىز­دا، شاۋەشەكتەگi جازۋشى قا­جىعۇمار شابدانعا بار­ما­دىڭىز با؟

- جوق. ەلiبايدىڭ سوڭىنا ءتۇس­تiم. نان كين، سىش ۆان، پەكين، مان شان دەگەن ت˜رت ˜لكەسiندە بولدىم. ولكە ورتا­لى­عىندا 17 ملن. ادام، اۋدان ورتالىعىندا 5 ملن. حالىق تۇرادى ەكەن. ەڭ از جەرiندە 2 ملن ادام تۇرادى. تاي-تۇرiك بابالارىمىزدىڭ يمپەرياسى. ونداعى شيندار، تيبەتتiكتەر، مان شين، قىتايدىڭ لاو يم­پە­رياسى بولعان. لاو يمپەريا­سى­نىڭ حالقى سىنعاندار دەپ اتال­عان. پەچورين سىنعانداردى كي­دان دەپ اۋدارىپ، شاتاستىرا­دى. سىنعاندارعا قازاقتار دا، شين­دار دا سالىق تولەگەن. بۇل حالىقتى جويعان شىڭعىسحان. مۇنى قىتاي ەلi دە راستاپ وتىر.

- بiر رەت iزدەپ كەلگە­نi­مiزدە، ساۋد ارابياسىندا، ەكiن­شi رەت­تە قىتايدا بول­دى­ڭىز. ەندiگi جوس­پارىڭىز قان­داي؟

- يتاليا مەن گرەكياعا بارا­مىن. ەكi ەلدiڭ تاريحىن زەرت­تە­سەم دەيمiن. گرەكتەر ميفولو­گيا­داعى كەيiپكەرلەردi ادام عىپ قاتەلەسەدi. ولاردىڭ قۇ­داي دەپ جۇرگەندەرi - قۇدiرەت­تەر. قازاق كوپ جايتتى بiلەدi. ءار تiرشiلiكتiڭ يەسi "قامبار اتا", "زەڭگi بابا", "سەكسەك اتا", "شوپان اتا" - قۇدi­رەت­تەر. ارابتار بۇدان ايىرىلىپ قال­عان. مۇسىلمان دiنi ىقىلىم زاماننان بار. يبراھيم پاي­عام­بار مۇسىلمان دەپ جازىلا­دى. يبراњيم پايعامبار بۇدان 5000 جىل بۇرىن ءومiر سۇرگەن. ءمۇ­سiن پايعامبارى بۇدان 700 مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولعان. ياعني، سودان بەرi يسلام دiنi بار دەگەن ءسوز. "الiمساقتان بەرi مۇ­سىلمانمىن" دەگەن ءسوز بار. "الiمساق" بiزدiڭشە، 11 مىڭ جىل بۇرىن. ساقتار 11 مىڭ جىل بۇ­رىن ءومiر سۇرگەن... تاعى بiر جوس­پارىم - وڭتۇستiك امەريكا، جاپونيا، سينگاپۋر، مەككەگە بارا­مىن. زەرتتەۋلەرiمدi بi­رiز­دەن­دiرiپ بارىپ، قورىتىن­دى­سىن شىعارماقپىن. بۇگiنگi ايتىپ وتىرعاندارىم، ۇلكەن ەڭ­بەكتiڭ تامشىسى عانا.

اڭگiمەلەسكەن

ساۋلە قابانباي،

استانا

(جالعاسى بار)

Abai.kz