«ارعى بەتكە» ساپارىمىزدىڭ بارىسىندا قازاق تىلىندە سەگىز ساعات اقپارات تاراتىپ، ادەبي ءام مۋزىكالىق حابارلار بەرەتىن ۇرىمجىدەگى راديوعا قۇلاق قويدىق. جالپى، قىتايداعا قازاق راديوسىنا بالا كەزىمىزدەن قانىقپىز. ويتكەنى ءبىزدىڭ جايلاۋدا ءۇرىمجى مەن قۇلجادان سويلەيتىن قازاق راديوسى قىرىل-سىرىلسىز انىق ەستىلەتىن. سول راديو سول قالپىندا ەكەن. جۋرناليست-ءتىلىشىسى دە، باعادارلاماعا قاتىسىپ وتىعان قوناعى دا قازاقتىڭ باي، قۇنارلى تىلىندە اڭگىمە ايتادى. «بۇل راديونىڭ مىندەتى قاراپايىم حالىققا قىزمەت ەتۋ، سونىڭ كەرەگىنە جاراۋ»، - دەپ بىزگە راديو تۋراسىندا «سەن قازاق» سايتىنىڭ باس رەداكتورى احىتبەك مىرزا تۇسىنىك بەرىپ قويدى. دەگەندەي-اق، راديو قوناعى مەن ءتىلشى ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى «مال تۇقىمىن كوبەيتىپ، اسىلداندىرۋدىڭ الدىنداعى ارەكەتتەر» دەگەن تاقىرىپقا ارنالدى.  باعادارلاما قوناعى تولى اۋدانىنىڭ مال شارۋاشىلىعى ماسەلەلەرىنە جاۋاپتى ادام ەكەن جانە ءوز ءىسىن جاقسى بىلەتىن مامان بولسا كەرەك، تەلەفون ارقىلى قويىلعان سۇراقتاردىڭ بارىنە جاۋاپ قايىرىپ تىڭدارمان قاۋىمدى دا، ءبىزدى دە اسا ريزا ەتتى. تىڭدارمان اۋديتورياسى دا بەلسەندىلىك تانىتتى. ءبارى قاراپايىم، ءبارى شىنايى. ء بىر قارت كىسى ءتىپتى ء«اي، مىنا بۇزاۋ جوتەلىپ قالدى»، - دەپ تە قوڭىراۋ شالدى. وتاعاسىنىڭ سۇراعى مەن داۋىس ىرعاعىنا  تاڭ قالعان بىزدەر راحاتتانىپ ءبىر كۇلىپ الدىق. «ايتتىم عوي سەندەرگە بۇل راديو حالىققا وسىلاي ەتەنە جاقىن راديو. حالىقتىڭ ءوز تىلىندە، وزىنە قاجەتسىن عانا بەرەدى»، - دەدى احىتبەك تاعى دا راديو جايىنان ءسوز قوزعاپ.

قوناق ۇيدەگى بولەمەمىزدە  «3-ارنانىڭ» تاۋلى التاي قالاسىنان جاساعان رەپورتاجىن تاماشالادىق. «3-ارنا» دا جاڭعى قازاق راديوسى سياقتى 6-7 ساعات قازاقتىلدى اۋديتورياعا قىزمەتەتەتىن ارنا. ءبىز كورگەن رەپورتاجدا التايلىق قازاقتاردىڭ مال ەتى مەن ءسۇت، كوكونىس ونىمدەرىنىڭ جارمەڭكەسى  تۋرالى باياندالدى. ەرمەن ءدامدى ەشكى ەتى دەيسىز بە، 120-130 كەلە سالاماق باساتىن قوشقار دەيسىز بە، تۇيە سۇتىنەن جاسالاعان تاعامداردىڭ تۇرلەرى دەيسىز بە، نە كەرەمەتتىڭ ءبارى بار. «بۇرىن تۇيە سۇتىنەن ون شاقتى ءونىم الاتىن ەدىك. ەندى قولى ۇسىناقتى ايەل جولداستار سول ءونىم تۇرلەرىن وتىزدان اسىرىپ، تاۋارلارىنا ماركا الدى. ەرمەن ءدامدى ەشكى ەتى دە ماركالى بولدى»، - دەيدى وسى جارمەڭكە جايىن اڭگىمەلەگەن مامان. 

سۋرەتتە: سولدان وڭعا قاراي: داۋرەن قۋات، abai.kz سايتىنىڭ باس رەداكتورى جانە اتاجۇرتىن ءبىر كورۋدى اڭساپ جۇرگەن ءتالىپ اعا

جۇڭگو ەلىنىڭ بۇگىنگى بيلىگى ۇستانعان ەكونوميكالىق ساياساتقا بەيىمدەلگەن «ارعى بەتتەگى» قازاق وسىلايشا ءتاپ-ءتاۋىر ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. زاڭعا قايشى ارەكەتكە بارمايتىن، ونىڭ ۇستىنە تاپ ىرگەسىندە قازاقستان دەيتىن بايتاق وتانى بار جۇرتقا قىتاي دا دۇرىس قارايتىن سياقتى. الايدا «ارعى بەتتەگىلەردىڭ» دە كوڭىلىندەگى الاڭ – ۇرپاق ماسەلەسى. ءتىل ماسەلەسى. «بىلايىنشا بۇل جاقتا ءومىر سۇرە بەرۋگە ابدەن بولادى. كويلەگىمىز كوك، قارىنىمىز توق. بىراق جاس ۇرپاق مۇلدە ءتىل بىلمەي، ءوز قازاعىن تانىماي وسە مە دەپ قورقامىز»، - دەيدى بىزبەن اڭگىمەسىندە كاسىپكەر تالعات دۇيسەنبى. قىتايدا، اسىرەسە، مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى مامانداردىڭ جاعدايى جاقسى كورىنەدى. پاتەر قۇنىنىڭ 20-30 پايىزىن قۇيساڭ بولدى، قالعانىن ۇكىمەت كوتەرەدى ەكەن. ءسىز ۇكىمەت تولەگەن قارجاتتى بىرنەشە جىلعا ءبولىپ تاستاپ قۇتىلاسىز. اۆتوكولىك الامىن دەسەڭىز دە سولاي. قىتاي وكىمەتى جەكە كاسىپ اشامىن، حالىقتى جۇمىسپەن قاماتاماسىز ەتەمىن دەسەڭىز الدىڭنان توسپايدى. تەك ەرىنبە. زاڭدى اينالىپ وتپە. باتىس ايماعىن يگەرۋ ءۇشىن قازىر قىتاي بارىن سالۋدا. تۇرعىن ۇيلەر مەن جولدار، كاسىپورىندار، تاسىپ توگىلگەن ساۋدا بازارلارى... سونىڭ بارىندە حانزۋ ۇلتى ءجۇر. ۇيعىرلاردى اندا-مىندا ءبىر كورەسىڭ. قازاقتىڭ قاراسى تىم از بايقالادى. «ناعىز قازاقتى، ناعىز قازاقتىڭ تۇرمىس-سالتىن كورگىلەرىڭ كەلسە، اۋىلدارعا بارىپ قايتىڭدار»، - دەيدى احىتبەك. اۋىلدارعا شىعۋعا ۋاقىتىمىز تىعىز بولدى دا، ءبىز كەيبىر جايتتاردى وزىمىزبەن جۇزدەسكەن قالالىق قازاقتاردان سۇراپ ءبىلىپ جۇردىك. مىسالى، «ارعى بەتتەگى» قازاق قۇدالاسىپ، قىز بەرىپ، قىز ۇزاتۋدىڭ بۇرىنعى جولىن، ادەپ-عۇرپىن قاتتى ۇستانادى ەكەن. قىز الاتىن جاق  ۇكىگە ءبىر ات، بىزدىڭشە 100 مىڭ تەڭگە اقشا، كەمىندە بەس ادامعا كيىت اكەلەدى. قۇدالىق 300 مىڭ تەڭگە، تاعى ءبىر تاڭداۋلى ات، سوعىم، كەمىندە 10 ادامعا قىمبات ماتادان كيىت. توي قارساڭىندا قىز اكەسى سالىق سالادى، از دەگەندە 5 ءىرى قارا، 300 مىڭنان  500 مىڭعا دەيىن اقشا، 15 ادامعا كيىت. قىز ۇزاتىلاردا قىز اكەسى قىزعا جاساۋ دەپ، وسىنىڭ 40-50 پايىزىن قايتا جاساپ بەرەدى. اتاپ ايتساق، ءبىر بۇزاۋلى سيىر ساۋىنعا ايداتادى، ءبىر جاقسى ات ەر-تۇرمانىمەنا مىنگىزەدى، ءۇيدىڭ مۇلىكتەرىن (تەلەديدار، كىر جۋعىش، شاڭ سورعىش ت.ب) الىپ بەرەدى.

- قازاقتىڭ بۇرىنننان كەلە جاتقان ءداستۇر-سالتى، قۇدالىق جولى دەسەكتە وسىنىڭ ءوزى قايسىبىرىمىزگە اۋىر تيۋدە، - دەيدى قۇلجا قالاسىندا جولعىسىپ اڭگىمەلەسكەن كىسىلەرىمىزدىڭ ءبىرى ءتالىپ اقساقال.

تاكەڭنىڭ ۇلدارى بىرىنەن كەيىن ءبىرى شاڭىراققا كەلىن ءتۇسىرىپ، اقساقالدىڭ جيىعان-تەرگەن قاراسىن قالىڭمالعا ايداتىپ جاتقان كورىنەدى.

- ول ۇلدار قازاقستانعا كەلىپ نەگە ۇيلەنبەيدى؟ بىزدە قىز «تەگىن» عوي، - دەدىك ءبىز سوزىمىزگە قالجىڭ ارالاستىرىپ.

- سونى ايتامىن دا، - دەدى تاكەڭ دە «كۇيىپ».

تاكەڭمەن اڭگىمە ۇستىندە ۇرىمجىدە تالاعاتتاردان، اسايلاردان ەستىگەنىمىزدى قايتالاپ ۇقتىق (http://abai.kz/post/view?id=1953).

تالىپتەردىڭ بىلۋىنشە، قازاقستاننىڭ كۇيى ناشار ەكەن. مەكتەپ جوق ەكەن. اۋرۋحانا جوق ەكەن. جول جامان. ەل ءىشى بۇزىق. ۇكىمەت ورالمانعا جاعداي جاسامايدى-مىس. باسپانامەن قامتاماسىز ەتپەيدى-ءمىس.

- مۇنىڭ ءبارىن تەرىستەي المايمىز، - دەستىك ءبىز، - بىراق سونشالىقتى سورلاپ وتىرعانىمىز جوق. «100 مەكتەپ، 100 ارۋحانا» دەگەن باعدارلاما بويىنشا اۋىلدى جەرلەردە مەكتەپتەر سالىنىپ، اۋرۋحانالار ىسكە قوسىلعان. قازىر كەرىسىنشە، سول باعادارلامانىڭ پارمەنى ءتيىپ بوي كوتەرگەن مەكتەپتەرگە باراتىن بالا سانى جەتپەي قالۋدا. قازاقستاننىڭ قىتايمەن شەكارالاساتىن اۋىلدارى مەن اۋداندارىنا ەرەكەشە نازار اۋداراماسا بولمايدى. حالىقتىڭ دەنى قالالارعا كوشىپ كەتكەن. باسپانا ارزان. تىرلىك قىلىپ تىربانعان اداماعا جۇمىس كوپ.

- قاپال دەيتىن اۋدان اقسۋعا قوسىلعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە-اق   قاڭىراپ قالعانداي ەدى، - دەدىم مەن ءوزىم جاقسى بىلەتىن اڭگىمەنى قوزعاپ. – سودان سول اۋىلعا التاي جاعىنىڭ قازاقتارى كەلىپ قونىستانا باستادى. قازىر قاپالدىڭ اينالاسى مىڭعىرعان مال. ورالمان اعايىن ابدەن جەرسىنىپ، تۇراقتاپ قالدى. وسى كۇنى بارعا قاناعات، شۇكىر ەتىپ وتىر. سىزدەر كوشىپ كەلسەڭىزدەر سول اعايىننىڭ قاتارىنا تەزىرەك قوسىلىپ كەتەسىزدەر. 

تاكەڭە ءبىزدىڭ ءسوزىمىز قانشالىقتى اسەر ەتتى بىلمەيمىز، ءبىزدى شىعارىپ سالىپ تۇرىپ «وسى ايدىڭ 29-ى تويعا كەلڭىزدەر. ءىنىمنىڭ بالاسى وتباسىن قۇرىپ كەلىندى بولىپ جاتىرمىز»، - دەدى ول.

قىسقاسى، اعايىندى اتاجۇرتقا شاقىرعاندا وعان بار جايدى ايتىپ، اقپاراتتاندىرۋ  كەرەك ەكەندىگىن وسى ساپارىمىزدا قاپىسىز تۇسىندىك. قازاقستاننىڭ قاي وبلىسىنا بارعان دۇرىس؟ ونداعى ەلدىڭ تۇرمىس-احۋالى قانداي؟ ءۇيدىڭ قۇنى قانشا؟ نەنى كاسىپ ەتۋگە بولادى؟   زاڭدى قالاي پايدالانۋ كەرەك؟،ت.ب.  وسى جانە وزگە دە ساۋالداردىڭ ناقتى جاۋابىنا قانىققان قازاق كوشى ءسىرا قاتاردان قالا قويماس.

... ءسويتىپ ءبىز «قورعاس» كەدەن بەكەتىنە جەتتىك. «قورعاسقا» كەلگەندە-اق كوكايىلدانىپ، اركىمگە ءبىر سوقتىعىپ جۇرگەن ايەلدى كورگەن ەدىك. سول اقىرى «ارعى بەتتەن» ءوتىپ «بەرگى بەتتىڭ» ازاماتىنا اينالعان جىگىتكە سوقتىعىپ تىندى.

- قىتايدىڭ قۇلى ەدىڭ، قازاقستانعا كەلىپ قۇتىرايىن دەگەن ەكەنسىڭدەر! قۇرتىڭدار كوزدەرىڭدى! – دەپ تەپسىندى ول. ونىسىمەن قويماي نامىسقا بۋلىعىپ، قاتتى اشۋلانعان جىگىتتى كەدەن ساقشىسىنا كورسەتىپ تە جىبەردى. ساقشى، بىراق، قولىنا ەلىمىزدىڭ كوك تولقۇجاتى تيگەن باۋىرىمىزدى كوپ اۋىرەلەگەن جوق.  سوزگە كەلمەي قويا بەرە سالدى.

«قورعاس» كەدەن بەكەتى... قانشا ايتىپ، قانشا جازىلسا دا بىلق ەتپەيتىن، وزگەرمەيتىن، ءوز دەگەنىنەن قايتپايتىن «قورعاس» -- قازاقستاننىڭ قوراسى سياقتى; الاقاپ سۇيرەتكەن ساۋاداگارلەر مەن وزگە دە جولاۋشىلاردى وزىنشە قارسى الىپ، قالايماقان بولىپ جاتتى.

(سوڭى)

الماتى-قۇلجا-ءۇرىمجى-

ءۇرىمجى-قۇلجا-الماتى.

Abai.kz