ەربوسىن نۇرمۇحانۇلى – ەكونوميست، قىتاي قازاقتارىنداعى ەڭ ءىرى “جاڭا اۋەن” كونتسەرتتىك كومپانياسىنىڭ باس ديرەكتورى. “قاراجورعا” ءبيىن “سالكۇرەڭ” كۇيىنىڭ نەگىزىندە انگە بەيىمدەپ، ءماتىنىن جازدىرىپ، وسى ءبيدىڭ كەڭىنەن تانىمال بولۋىنا مۇرىندىق بولعان ازامات. قازاق رۋحانياتىنىڭ قامقورشىسى.

ول  قازاق ەلىنىڭدەگى “قازاقكونتسەرت” بىرلەستىگى ونەرپازدارىنىڭ، “مۋزارت” پەن “شانشار” سەكىلدى كوپتەگەن ونەر توبى مەن تەاترلاردىڭ قىتاي قازاقتارىنا گاسترولدىك ساپارىن ۇيىمداستىردى. سونداي-اق، ءشامشى قالداياقوۆ پەن مۇقاعالي ماقاتاەۆتى ەسكە الۋ كەشتەرىن قىتاي ەلىندە وتكىزدى. ءورازالى دوسبوسىنوۆ باستاعان ايتىسكەرلەردى الىستاعى اعايىنمەن قاۋىشتىردى.  اتاقتى «اعاجاي» قويىلىمىنىڭ ساحنالانۋىندا تىزگىنۇستار بولدى. ايتا كەتەرلىگى، ول – «قامشى» پورتالىندا جاريالانعان «قازاق ەلى – 550 جىل» بايگەسىنىڭ باس دەمەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى. بۇگىندە اتاجۇرتقا ورالىپ، ەلىمە ينەنىڭ جاسۋىنداي بولسا دا ۇلەس قوسسام دەپ جۇرگەن كىشىپەيل ازاماتپەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ ەدى.

– ەربوسىن مىرزا، ءسىز قىتايداعى قانداستارىمىزعا تابىستى پروديۋسسەر، تاجىريبەلى كاسىپكەر رەتىندە تانىسسىز. ەندى مىنە اتاجۇرتقا ورالىپ جاتىر ەكەنسىز. مۇنداعى جۇمىستارىڭىزدىڭ اياق الىسى قالاي؟

– راحمەت. قىتايدا نەگىزىنەن كونتسەرتتىك باعدارلارمالار ۇيىمداستىرۋمەن اينالىستىم. ال ەلگە كەلگەننەن كەيىن دە سول كاسىبىمنەن الىستاعان جوقپىن. كونتسەرت ۇيىمداستىرۋ، كونتسەرتتەرگە تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ، قىتاي مەن قازاق ەلى اراسىنداعى مادەني بايلانىس سياقتى ءۇش سالادا ەڭبەكتەنىپ جاتىرمىن. اسىرەسە، ەلىمىزدە ءوتىپ جاتقان ۇلكەن دەڭگەيدەگى مەرەكەلىك شارالارعا، گالا-كونتسەرتتەرگە بەزەندىرۋ، شوۋ، اكۋستيكا، LED ەكران بويىنشا ەڭ جاڭا تەحنيكالارمەن اتسالىسۋدامىن.  قازىرگە «بايتەرەك» دەگەن اتپەن قىزمەت كورسەتىپ ءجۇرمىز. بىراق بۇل رەسمي اتاۋ ەمەس. دەگەنمەن استانانىڭ، بۇكىل قازاقتىڭ ماقتانىشىنا اينالعان «بايتەرەك» سىندى ءبىز دە بيىك-بيىك بەلەستەردى باعىندىرىپ، قازاقتىڭ ابىرويىن اسقاقتاتساق دەگەن ويىمىز بار.

– جاڭا تەحنيكا دەپ قالدىڭىز؟ سوندا ولار ءبىزدىڭ ەلدە جوق پا؟

– ءبىر تاڭ قالاتىنىم، قازاقستاندا تولىققاندى وسى قىزمەت تۇرلەرىمەن حالىققا تانىلىپ جۇرگەن قازاق كەمدە-كەم. ءتىپتى، جوقتىڭ قاسى. كوبىنەسە وزگە ۇلت وكىلدەرى اينالىسىپ ءجۇر. بۇل كاسىپكە بيزنەستىك كوزقاراسپەن قاراپ، قام جاسار قازاقتىڭ قاراسى كورىنبەيدى. كونتسەرتتەرىن، تويلارىن  ورىس نە كارىستەرگە تاپسىرىپ قويعان. تاۋەلسىزدىك دەپ جاتامىز عوي، دەربەستىك تەك وتارلىق تاۋەلسىزدىكتە عانا ەمەس، سونداي- اق كەز-كەلگەن كاسىپتە بولۋى كەرەك. سول ماقساتتان تۋىنداعان تىرلىك ەدى. ەلباسىمىز ءوز سوزىندە ء«اربىر قانداسىمىز قازاقستاننان نە الامىن دەپ ەمەس، قازاقستانعا نە بەرەمىن دەپ كەلۋى ءتيىس » - دەگەن ءسوزى بار ەمەس پە؟ قازىردە شۇكىر وسى جولدا قىزمەت ەتىپ كەلەمىز. وسى كاسىپتىڭ اينالاسىندا 40-50 ادامدى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرمىز.

– ەلگە كەلگەلى قانداي جوبالارعا قاتىستىڭىزدار؟

– 2013 جىلى «دالا داۋسى» فەستيۆالىنىڭ كونتسەرتىن تەحنيكالىق جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتتىك. ۇلتتىق ارنانىڭ «ناۋرىز» مەرەكەسىنە بايلانىستى قويعان كونتسەرتىنىڭ دەكوراتسياسىن جاسادىق. «ۇلتتىق شوۋعا» دا ۇلەسىمىز ءتيدى. ەۋرازيا كانالىندا ءجۇرىپ جاتقان «X-factor» جوباسىنىڭ LED ەكراندارىن ءبىز قويىپ جاتىرمىز. كتك ارناسىنداعى «قاباتوۆ شوۋ» ءبىزدىڭ بىرلەستىكتىڭ LED ەكراندارىنىڭ كومەگىمەن قويىلىپ جاتىر. «بەنەفيس شوۋدا» قىزمەت كورسەتىپ جاتقان ءبىزدىڭ «شوۋ-شىراقتارىمىز». بۇل بىزگە كەلىپ تۇسكەن تاپسىرىستاردىڭ ءبىر پاراسى.

– الدا قانداي جوسپارلارىڭىز بار؟

– وسى بىرلەستىگىمىزدىڭ جۇمىس ىستەۋ مەحاننيزمى قالىپتى ارناعا ءتۇسىپ جاتسا، ءوزىمنىڭ بۇرىننان اينالىسىپ كەلە جاتقان جۇمىسىم پروديۋسەرلىكپەن اينالىسسام دەيمىن. قىتايلىق  قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا تانىلماي جۇرگەن تالانتتى ءانشى-كۇيشى، ونەرپازدار بار. ولاردى تاريحي وتانىنا اكەلىپ ونەرلەرىن دامىتساق دەگەن نيەتتەمىز.

– قۋانىشتىمىز، اعا! العاشقى كونتسەرتتەرىڭىزدى  بەردىڭىزدەر مە؟

– جالپى جيىنداردا جۇرگەنىمىزبەن، رەسمي تۇردە جەكە كەشىمىزدى بەرگەمىز جوق. بۇل دا كوكەيدە جۇرگەن ءتۇيىن. وسى ايدىڭ 19-ءشى جۇلدىزىندا الماتىداعى جامبىل اتىنداعى فيلارمونيادا «ەلگە سالەم » اتتى كونتسەرتىمىزدى بەرسەك دەپ وتىرمىز.

– بۇل كونتسەرتتە كىمدەر ونەر كورسەتەدى؟

– قىتايداعى قازاق ەستراداسىنىڭ جۇلدىزدارى احمەتجان رابجان، قاجىمۇرات شەشەنقۇلى، اينۇر قاجيموللا، «دوس» توبى، سونداي-اق، وتانىنا ەرتە ورالىپ، ەلگە تانىلعان ءبىرتالاي تانىمال انشىلەرىمىز بار. سول ونەرپازدارىمىز باستاپ، جاس تالانتتاردىڭ قاتىسۋىمەن تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە ءوز سىيىمىزدى جاسايىق دەگەن ويدامىز.

– Cاياسات پەن ەكونوميكادان حابارى بار زيالى ازامات رەتىندە بۇگىنگى «قازاق كوشى» جايىنداعى پىكىرىڭىزدى بىلگىمىز كەلەدى...

– تاۋەلسىزدىك العالى ءبىر ميلليون قازاق كەلدى دەپ جاتادى. جەكە باسىم ناقتى سانىن بىلمەدىم. جالپى جوباسى سولاي. بىراق سول ورالعانداردىڭ قانشاسى ازاماتتىق الىپ، قانشاسى باردى-كەلدى جاعدايمەن جۇرگەنىن كىم ءبىلسىن. ولاردىڭ ىشىندە مەن دە بارمىن. بۇيىرسا ازاماتتىققادا قول جەتكىزەرمىز. كوشى-قونعا كەلەتىن بولساق جالپى شەتتەگى قانداستاردىڭ ورالۋىنا وسى جاقتا جۇرگەنىنە جىلدار وتسە دە ازاماتتىق الا الماي جۇرگەندەردىڭ ورتاق ماسەلەسى كەدەرگى بولسا كەرەك. ودان كەيىن وزدەرى بەرى قاراي كوشسە اعايىن تۋىس، باۋىر-جەكجاتتان اجىراپ قالامىز دەگەن «قازاقى» قورقىنىشتارى جانە بار. شەكارا جابىلىپ قالا ما دەگەندە بولجامدارى قوزعالتپاي وتىر. ونىڭ ءبارى ءجاي قورقىنىشتار. سەبەبى قىتاي قازاقستاننىڭ ەڭ ۇلكەن ساۋدا سەرىكتەسى، ءارى ەلىندە 1 500 000 قازاعى تۇرادى. وسىنداي جاعدايداعى ەلمەن ات قۇيرىعىن كەسىسۋ دەگەن وڭاي ەمەس. قىتايدا دا قازاق زيالىلارى بار. ولاردىڭ اراسىندادا كوشكەندى تەرىس كورمەيتىندەر كوبەيدى. كوشتى  ىقپالسىز ادام باستاعاننان ىقپالى بار ادام باستاسا، تورە كورگەندەرى كوشتەن توبە كورسەتكەسىن قالعاندارى دا ۇلگى الىپ جىلجي باستار ەدى.

– مەملەكەت تاراپىنان قانداي قولداۋ كورسەتۋ قاجەت دەپ ويلايسىز؟

– ەڭ باستىسى، قازاق ۇكىمەتى ءبىزدى ياعني ورالعاندارىمىزدى جەرگىلىكتى حالىقپەن تەڭ دارەجەدە كورسە بولدى. كىرمە، ورالمان دەپ شەت قاقپاسا ەكەن دەيمىز. قۇجاتتىق جەڭىلدىك جاساسا تىپتەن قۇبا-قۇپ. بىراق وسىنشا ۋاقىتقا سوزىلۋىنىڭ ءبىر كىلتيپانى بولسا كەرەك. ءبىر ەسەپتەن ۇكىمەت  ويلانسىن، تولعانسىن دەيتىن شىعار. بىراق مىنا زامان ويلانۋدىڭ ەركەلىگىن كوتەرمەيتىن زامان. ويتكەنى ول جاقتا قىتايلاندىرۋ ساياساتى قارقىندى جۇرگىزىلىپ جاتىر، الدىمەن قىتاي تىلىندە حات تانۋىنان باستالدى. قازاق ەلى ەندىگى ات توبەلىندەي قازاقتى ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتپەسىن دەسە، كوشى-قون ماسەلەسىن جىلدامداتقان دۇرىس بولادى دەپ ويلايمىن.

– ءسىز كاسىبي ەكونوميسسىز. بۇگىنگى قىتاي مەن قازاق ەلىنىڭ ەكونوميكاسى جونىدە ويىڭىزدى بىلگىم كەلەدى؟

– قازاقستاننىڭ نارىققا قوسىلعانىنا 23 جىل بولسا، قىتايدا بۇل جاعى 36 جىلدى قۇرايدى. امەريكا مەن ەۋروپا ەلدەرىندە مەملەكەتكە تىكەلەي قاتىستى ۇيىمدار بولماسا قالعانى جەكەشەلەندىرىلگەن. قىتايدىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىنىڭ 80 پايىزى مەملەكەتكە تيەسىلى كاسىپورىنداردىڭ ۋىسىندا. 20 پايىزىن عانا جەكە كاسىپورىندار اينالدىرۋدا. بىراق حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىن جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعان جەكەلەگەن كاسىپكەرلەردىڭ كاسىپورىندارى. بۇل جەردە ءبولىستىڭ دۇرىس تۇسپەۋى دە ماسەلە تۋىنداتىپ وتىر. مەملەكەت باي، حالىق كەدەي! قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ءتۇزىمى قىتايعا قاراعاندا كوش ىلگەرى دەسەك تە بولادى. قىتاي قالاي ىشكى تاۋار ونىمىنەن الدىڭعى قاتارلى ەلگە اينالدى؟ ول ەڭ ءبىرىنشى حالىق سانىنىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى. 1,5 ميلليارد حالىق ەڭ الدىمەن تاماق ءىشۋى كەرەك. ۇدايى ءوندىرىس بار دا ۇلعايمالى ءوندىرىس بار. قىتاي سونىڭ 2-ءشى ساتىسىن تاڭداعان ەل. 1,5 ميلليارد حالقى بار ەلدىڭ ءار ادامى 100 يۋاندىق تاۋار جاساسا ونىڭ ءوزى قانشا  ميلليون بولىپ كەتەدى؟ قىتايدا 200 ميللون تۇراقتى تىركەۋى جوق «اقپالار» بار. سولاردىڭ دا تەگىن جۇمىس كۇشىن پايدالاندى. كۇن كورىس قامىنىڭ ارقاسىندا ىشكى تاۋاردىڭ ەكسپورتتاعى ۇلەسىن ارتتىرىپ وتىر. تاۋارلارى دا ساپاسىز، سوعان قاراماستان لايىقتى بازارىن تابا بىلەدى.

– ال قازاقستان شە؟

– ەلباسىنىڭ وسى جولداۋى – ەكونوميكانى قولداۋى دەپ بىلەمىن. وسىندا ءجۇرىپ جاتقان جەكەشەلەندىرۋ پروتسەسى دە ءوز الدىنا يگى ءىس. ەلىمىزدىڭ ينفراقۇرىلىمدىق سالاسى دامۋ ۇستىندە. ءبىزدىڭ «ۇلتتىق قورىمىز» قوسىمشا كۇشىمىز. دامۋ باردا داعدارىس بارى زاڭدىلىق. نارىقتىق ەكونوميكاعا شارۋاشىلىعى قاتىستى كەز-كەلگەن ەلدىڭ باسىندا بولاتىن جاعداي بۇل. كورشى ەكونوميكالىق سەرىكتەس ەلدەردىڭ بىرىندە بولعان داعدارىس بىرىنە اسەر ەتپەي قويمايدى. ءورتتىڭ وزىنەن بۇرىن ءتۇتىنى كورىنەدى. وزگە ەلدىڭ باسىنداعى داعدارىستان ءوز ەلىڭە سالقىنىن سەزدىرمەۋ  مۇمكىن ەمەس. وسى جاعدايدا ەلدەگى ەكونوميكالىق تۇراقتىلىقتى بىرقالىپتى ۇستاۋعا «ۇلتتىق قورىمىزدىڭ» سەپتىگى زور. مۇنى مەن ەلباسىنىڭ كەمەڭگەرلىگى دەپ بىلەمىن.

– جالپى ءبىز شيكىزاتتىق سەكتورعا تاۋەلدىمىز. جەڭىل ونەركاسىپ سالاسى دامىماي جاتىر...

– ءبارىن بىردەي وندىرە بەرۋ شارت ەمەس. بىراق قولدا بار مۇمكىندىكتىڭ بارىنشا ءتيىمدى جولىن قاراستىرىپ، تىرشىلىك ەتۋ كەرەك. بىزدە اۋىل شارۋاشىلىعى مەن مال شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزىندە كوپتەگەن پايدالى ىستەر اتقارۋعا بولادى. مىسالعا الەمدىك نارىقتا وزىندىك ورنى بار ءوزىمىز سياقتى ەلدەردى الايىقشى. حالىق سانى مەن مۇمكىندىك ۇقساستىعى تۇرعىسىندا ايتىپ جاتىرمىن. جاڭا زەلانديانى، اۆستراليانى قارايىق. ولاردىڭ دا حالقىنىڭ سانى بىرنەشە ون ميلليون، بىراق سونىسىنا قاراماي اۆستراليا 1,5 ميلليارد قىتايدى ءسۇت ونىمىمەن قامتاماسسىز ەتىپ وتىر. قولدا بار، وندىرۋگە مۇمكىندىك بار كاسىپتىڭ باسىن شالىپ كورۋگە ءتيىستىمىز. اۋىر ونەركاسىپتەر مۇناي، تەمىر، كوگىلدىر وتىندارىمىز، تاۋ-كەن ءوندىرىسى بارلىعىنىڭ ءتيىمدى پايدالانۋ كوزىن تاۋىپ، حالىقتى جۇمىسقا تارتۋ كەرەك. مىسالى، استىق ەكسپورتى جونىندە قىتايمەن كەلىسىمشارتىن ءبىر جاڭالاپ السا بولادى. سەبەبى، قىتايدا قازىر اۋىل شارۋاشىلىعىنا بولىنەر جەر كولەمىنىڭ تارشىلىعى ءىشىپ-جەمنىڭ تاپشىلىعىنا اكەلۋدە. بۇل بىلايىنشا ايتقاندا قازاقستان ءۇشىن ۇلكەن ورايلى مۇمكىندىك دەسەك تە بولادى.

 اڭگىمەلەسكەن ب.ءابدىلدا

Abai.kz