سۇراعان راحمەتۇلى،

اقىن-جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

    ...اقىرىن ءجۇرىپ انىق باس...

 اباي

       ...قاتاڭ جايلاپ، جاي سويلە...

 تەودور رۋزۆەلت

داعدارىس سالدارىنان الەم ەلدەرى ەكى تاراپقا /Bipolar Word/ بولىنەتىن ءتۇرى بايقالادى. ءارتۇرلى ينتەگراتسيالار اۋانى پايدا بولۋدا. بۇرىندارى رەسەي، اقش قاتارلى ەكى ءىرى دەرجاۆا باسەكەلەستىكپەن ەكى ءتۇرلى ساياسي «وداقتاسۋدىڭ» ۇلگىسىن جاساعان ەدى. «وداقتاسپاۋدىڭ» وڭ جولىن ءۇندىستاندا جاۆاحارلال نەرۋ، ەگيپەتتە كاميل ابدۋلناسىر، يندونەزيادا احمەت سۋكارنو قاتارلى الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىرى گيگانت تۇلعالار ىزدەستىرگەنىمەن ءلايىم ناتيجەلەر سالدارى باسقا باعىتتى كورسەتەتىن. دۇنيەجۇزىلىك قىرعي-قاباق سوعىستان كەيىن «سوتسكەڭەستىك ەلدەر» ءبىر جاقتى ساياسي جۇيەنى قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلعانىن بىلەمىز. سول ءبىر كەڭەستىك ساياسي كەڭىستىكتەگى سالداردىڭ سوڭى بۇگىنگى ەكونوميكالىق كۇيرەۋدىڭ باستى شارتىن اكەلەتىن ءتۇرى بار. «الپاۋىت سەگىز» ءھام دامىعان سەگىز ەلدىڭ قاتارىنان الاستاتىلعان رەسەي ەكونوميكالىق داعدارىستى باسىنان كەشە باستادى. ارينە بۇل بۇلقىنىستىڭ سوڭى رەسەي قاتارلى ەلدەردىڭ اقش دوللارىنا شۇيلىگۋدىڭ جاڭا جۇيەسىن اكەلە جاتۋىمەن بايقالادى. اقش دوللارىن عالامدىق نارىقتان الاستاتۋدىڭ نەگىزگى ءتاسىلى جاڭا اقشا، باسقا ءبىر جاڭا ۆاليۋتا شىعارۋ، سول ارقىلى «دوللاردى ىعىستىرۋ» بولسا كەرەك. بۇل ارەكەتتىڭ سوڭعى زاردابى نەگە ۇرىندىرارىن ءالى ەشكىم بولجاي المايدى. ەۆروپا ەلدەرى رەسەيگە، رەسەي ەۆروپاعا حال-قادىرىنشە ءوز يمپورتتىق شەكتەۋلەرىن ەنگىزدى. «الدە وتىرىك، الدە شىن، الدە سايتان، الدە جىن!!!» ەۆروپا شامامەن رەسەيدىڭ تەللۋروكراتيالىق، تالاسسوكراتيالىق ساياساتى سالدارىنان ميللياردتاعان ەۆرونىڭ زيانىن شەگۋى مۇمكىن؟! دوللارعا شۇيلىگۋ دۇرىس پا، بۇرىس پا ونى الداعى ۋاقىت دالەلدەيدى. ايتەۋىر اقش 1944 جىلى برەتتون-ۆۋد قالاسىندا الەم قارجىگەرلەرىنىڭ مامىلەسىنەن كەيىن «اقش دوللارى» اتتى «حان تاعىنىڭ» پايدا بولعانى بەلگىلى. دوللار - «الەمدىك التىن ۆاليۋتا». دۇنيەجۇزىلىك ءىى سوعىستا ەۆروپا اقش-تان 11 ملرد دوللار قارىزعا الادى. ال، ونىڭ 33,6 ملردى تازا پايدا رەتىندە امەريكانىڭ ءوز قامباسىنا ەندى. دۇنيەجۇزىلىك ءىى سوعىس سوڭىندا اقش الەمدىك التىن قورىنىڭ 70 پايىزىنا ەگەلىك ەتكەن كەز... مىنەكي وسىدان كەيىن دوللاردىڭ «حان تاعىنداعى» ءداۋىرى باستالعان.

ايتسادا، الەمدىك نارىققا وتكەن جىلى 4300 تن التىن شىعارىلدى. التىننىڭ كولەمدى ءىرى بولىگى قىتايدان - 370 تن، كەلەسىسى اۆستراليادان 250 تن، ءۇشىنشى بولىگى رەسەيدەن 205 تن. ال، پەرۋدەن 365 تن، سولتۇستىك افريكادان 170 تن، كانادادان 102 تن التىن الەمدىك نارىقتىق اينالىمدا. دوللار سول التىننىڭ قۇنى مەن بۋىنان تۇراقتايدى. التىنى كوپ ەلدەر قيساپسىز تابىس تابادى. مىسالى، ەڭ شاعىن ءتيىمدى ينۆەستيتسيا ەنگىزۋشى ەلدەر قاتارىندا كانادا بار. بۇل ەل 2012 جىلى 2,6 ملرد دوللار پايدا تاپسا، اقش 33,7 ملرد، قىتاي 22,9 ملرد، اۆستراليا 16 ملرد دوللار جينادى. بۇگىندەرى التىن كەندەرى قۇرلىقتان قاشىپ مۇحيت پەن تەڭىز تۇبىنە شوكتى. عالامدىق ەسەپ-قيساپتار بويىنشا 1 ملرد توننا التىن تەك سۋ استىندا جاتىر؟! تمد ەلدەرىندە وزبەكستاننىڭ التىن ءوندىرۋ جولىنداعى قادامى ەرەكشە. كسرو  ماسكەۋدىڭ قازانىن التىنمەن تولتىرعان تۇستا وزبەكتەر بارلىق التىننىڭ 16 پايىزىن بەرەتىن ەدى. سولاي. اسىرەسە وزبەكستاننىڭ مۇراپتاۋ التىن كەنىشى الەمدىك تىزىمدە. ەندى سول «قۇندى مەتال» قۇنى نيۋ-يورك بيرجاسىندا  1284-1700 دوللارعا دەيىن كۇرت تومەندەدى. سونداي-اق مىستىڭ ءبىر تونناسى 6000 دوللارعا دەيىن ءتۇستى.

ادامزات تاريحىندا 130 مىڭ توننا التىن ءوندىرىلىپ، اينالىمعا ءتۇستى دەگەن دەرەك بار. قازىرگى جاعدايدان بۇرىنىراق التىننىڭ ءبىر ۋنتسياسى 1920 اقش دوللارىنا تەڭ ەدى. ۇستىمىزدەگى جىلى بۇل قۇن ونشا كوپ وزگەرە قويمايدى دەپ جۇردىك. امەريكادا 1938 جىلى 13 مىڭ توننا التىن قورى بولعان. بارلاۋ ناتيجەسىندە 1947 جىلى بۇل سان 17,7 مىڭ توننا، 1949 جىلى 21,8 مىڭ تونناعا جەتكەن. ال، دوللاردىڭ ناقتى قۇنى 35 دوللار 1 تروي ۋنتسيا نەمەسە 31,1 گر التىنمەن تەڭ. ياعني 1 دوللار 1 گر التىنعا تەڭ! ەگەر 1965 جىلى فرانتسيا پرەزيدەنتى شارل دە گولل «التىن مەن دوللاردىڭ» ستاندارتىن بەلگىلەمەگەندە دوللاردىڭ بۇگىنگى كۇيى قانداي بولار ەدى دەگەن سۇراق تۋىندايدى؟!

ال، رەسەي رۋبلىنە كەلسەك، مۇنداي قۇلدىراۋدى مۇمكىن ەكىنشى رەت كورىپ وتىرعاندىعىن بايقايمىز. رەسەيدىڭ «يابلوكو» پارتياسىنىڭ باسشىسى سەرگەي ءميتروحيننىڭ ءبىر مالىمدەمەسى ۇرەي تۋعىزادى. ول:  «...رۋبل قۇنىنىڭ مۇنشا قۇلدىراۋى رەسەيدى جاڭا جاۋگەرشىلىككە ازىرلەي باستايدى...» دەدى. راسىندا سولاي بولۋى ابدەن مۇمكىن. ۋكرايناداعى ساياسي ارەكەتتەر سالدارىن اقش-تاعى ساياساتكەرلەر ۇمىتا قويماعان سەكىلدى. كەلەسى كەزەكتە رەسەيگە جاڭا شەكتەۋلەر قويۋ ماسەلەلەرى تالقىلانىپ تا ۇلگەردى. ەگەر كۇردەلى جاعداياتتار ۋشىعا تۇسسە رەسەيدىڭ ەڭ بەدەلدى كومپانيالارى «روسوبورونەكسپورت» جانە «گازپروم» اسا ىڭعايسىز جاعدايعا ۇشىراۋى دا ءسوزسىز. ناتو تاراپىنان گرۋزيا، ۋكراينا، مولداۆياعا قاراي جونەلتەتىن رەسەي گازىنىڭ ەكسپورتىنا كەدەرگى جاسالۋى ابدەن مۇمكىن. وسى كۇندەرى ۋكراينا اقش-تىڭ ناقتى سىبايلاسىنا   اينالدى. ناتو الەمگە ەگەلىك ەتكەن 65 جىلدا دۇنيەجۇزىن قامتىعان قاندى سوعىس شىعارماعانىن دا ەسكەرۋ كەرەك سەكىلدى. ناتو-نىڭ باس حاتشىسى يەنس ستولتەنبەرگتىڭ بريۋسەللدەگى ءبىر مالىمدەمەسىنە سۇيەنەر بولساق، اقش جۋىر ماڭدا ۋكرايناعا قارۋ-جاراق كومەگىن كورسەتە قويمايتىن سەكىلدى. الايدا، قارۋ-جاراق ەكسپورتى الەمدىك باسەكەلەستىكتىڭ باستى نىساناسىنا كەتكەلى قاشان؟  سول نىسانادان اقش اينالىپ وتە الا ما؟! قىرىمعا يادرولىق قارۋ-جاراق شوعىرلاندىرۋ ماسەلەسى الەمدىك ءباسپاسوز بەتتەرىنەن دۇركىن-دۇركىن /revansisme-ر.س/ كورىنىس بەرە باستاعانى دا رەسەيگە قاتىستى ءبىر ماسەلەنىڭ بۇكپەسىن اشا تۇسكەندەي.بۇل جەردەگى ماسەلەدەن تۋىندايتىن سۇراق:  ادامزات ءداۋىرىنىڭ 2000 جىل بۇرىنعى جابايى ۇردىسىمەن ويلاپ، ونى قاجەت ەتەتىن حايۋانيلىق اينالىپ كەلمەسىنە كىم كەپىلدىك ەتە الادى؟!

سوناۋ 1945 جىلى تامىزدىڭ 6-سى كۇنى 8 ساعات 15 مينۋتتا ناگاساكي،  ودان كەيىن حيروسيمو («The Little Boy»، تامىزدىڭ 9-ى كۇنى 11 ساعات 2 مينۋتتا «The Fat Man»)باستان كەشكەن بالەكەت ورىن الماسا جارار ەدى؟!  سوڭعى كەزدە جاپونيا ۇكىمەتى ۋكراينانىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى ورىن العان وقيعالارعا سايكەس رەسەيدىڭ 13 ءىرى كاسىپكەرىنە سانكتسيا بەلگىلەۋ ماسەلەسىن كوتەردى. بۇل تۋرالى «ريا-نوۆوستي» حابارلاپ تا ۇلگەردى. ەگەر جاعداي وسىلاي جالعاسا بەرسە، اتالمىش كاسىپكەرلەردىڭ جاپونياعا ات ءىزىن سالۋىنىڭ ءوزى ەكىتالاي بولادى-مىس. جاپونيا بانكىسىنە بارلىق قارجىسىن ساقتاتقان 13 كاسىپكەردىڭ مالىمەتى جونىندە dailymail.co.uk سايتى سۋىت حابارلاردى تاراتۋدى كوزدەپ وتىر. مالىمدەلگەن ۋاقىتتا ءوز قارجىسىن كەيىن اۋدارا الماسا بۇل كاسىپكەرلەردىڭ «كۇيىپ كەتۋى» دە عاجاپ ەمەس. تەك وسىمەن عانا شەكتەلە الساق ءتاۋىر بولار ەدى. الايدا الەم ەكىگە قاق جارىلدى. قازاقتا «الاش تۋعان، تۋعان بولماس، اعاش قۇمان – قۇمان بولماس. اعاش قۇمان كۇيىپ كەتەدى، الاش تۋعان ءتۇيىپ كەتەدى»- دەمەي مە!

ازيا تىنىق مۇحيتى ايماعىنا قاراستى ەلدەر وتكەن شيرەك عاسىردىڭ اراسىندا ءبىرشاما تابىستارعا قول جەتكىزىپ دامۋدىڭ جاڭا ۇلگىسىن قالىپتاستىرعانى بار. ايتالىق، اۆستراليا، گونكونگ، جاپونيا، جاڭا زەلانديا، سينگاپۋر، وڭتۇستىك كورەيا، تايۆان قاتارلى ەلدەردىڭ ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ جىلدىق كورسەتكىشى 4,7-5,7 پايىزدان تۇسپەي كەلگەن. بۇل قازىرگى داعدارىستان بۇرىنعى ەكونوميكالىق جاقسى ناتيجەلەردىڭ ءبىر پاراسى ەدى. سىرتقى ساۋدا كورشى ەلدەردىڭ بارىنە تەڭ دارەجەدە يگىلىگىن بەرە باستاعان تۇس – وسى كەز-ءتىن. زاڭدىلىق قاعيدالارى بويىنشا جەكە ءبىر ەلدىڭ عانا تاۋەلدىلىگىنە جۇگىنۋشىلىك كەيىن ىسىرىلىپ، ورتاق ىنتىماقتاستىقتىڭ جاقسى ءبىر ۇلگىسى كورىنىس بەرگەن. ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى دە ورتاق تۇرعىدا ءتيىمدى قاراستىرىلعان-دى.  ال، بۇگىنگى جاعداي مۇلدەم باسقاشا اۋاندى مەڭزەيدى. جىلقى جىلىنىڭ سوڭىندا الەمدە مۇناي باعاسى بارىنشا قۇلدىراي ءتۇستى. سوناۋ 1973 جىلعى «مۇناي شوك»-ءى قايتا اينالدى.  تىپتەن ءبىر باررەل brent سورتىنا تيەسەلى مۇناي باعامى 59.94 اقش دوللارىنا دەيىن شەگىندى. جۋىردا نيۋ-يورك بيرجاسىندا مۇناي باعامى 45.086 دوللارعا قاراي كەتتى. بۇدان سوڭ دامىستى، دامىسسىز ەلدەر ۇزدىكسىز ەكونوميكالىق زارداپتىڭ كەسىرلى ساتتەرىن ۇرەيمەن قارسى الدى. رەسەي ءرۋبلىنىڭ قۇنى بۇرناعى جىلداردان  تومەن قاراي سىرعي جونەلدى. ورەس-ءتىڭ مالىمەتى بويىنشا الەمدىك نارىقتا مۇناي باعامى 30 پايىزعا دەيىن قۇلدىرايدى. توسىلۋى مەن توقتاۋى نەعايبىل. ەگەر مۇناي باعامى 70 اقش دوللارىنان تومەندەپ كەتەتىن بولسا، ورەس مۇناي ءوندىرۋ، وڭدەۋ ءىسىن كۇرت ازايتۋى مۇمكىن. ورەس-كە مۇشە ەلدەر ەكونوميكاسىنا ايىرىقشا زالال كەلتىرىلە باستاۋىنىڭ بەلگىسى بۇل. مىسالى، اتالمىش ۇيىمعا مۇشە ەلدەردىڭ كەيبىرى بەلۋاردان شىعىنعا باتا باستادى. سولاردىڭ ءبىرى - ۆەنەسۋەلا. قىزىقتىسى وسى ۆەنەسۋەلا سوڭعى كەزدە قارۋ-جاراق ساتىپ الۋ جاعىنا كوڭىل بولۋدە.  الايدا الداعى ەكى جىلدا ورەس-تە مۇناي ءوندىرۋ مولشەرىن 28,2 ملن باررەلگە ازايتقاننان باسقا جول قالماعانداي. ەگەر مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋىنا توتەپ بەرەتىن باسقا دا شارالار قولدانىلسا دا كۇنىنە وندىرىلەتىن مۇنايدىڭ 1-1,5 ملن باررەلى وتە تومەنگى دەڭگەيگە تۇسەدى. بۇل «Pire Energy Group» باسشىسى ءارى ساراپشىسى گەري روسستىڭ دولبارى.

ۇستىمىزدەگى جىلى دا قارا التىننىڭ باعاسى تىپتەن قۇلدىراي تۇسەدى. اۆستراليا قاتارلى كەيبىر ەكونوميكاسى تۇراقتى ەلدەر قارا التىن نەمەسە كومىردى « سارى التىن ەتۋدىڭ» ساياساتتارىن كوزدەۋدە. اۆستراليانىڭ كوكستى كومىرى قىتايعا ەكسپورتتالادى. رەسەي، كانادا، اقش، يندونەزيا قاتارلى ەلدەردىڭ كوكستى كومىرى الەمدىك نارىقتا ءوز باعامىنان ايىرىلمايدى. دەمەك، تاعى دا كەساپاتتار سالدارىنان وسى قارا التىننىڭ قۇنى الەمدىك نارىقتا ونشا كەرەمەت وسپەس. كوكس كومىرى قىمبات بولعانىمەن تاسىمالدايتىن تۇستا ەكسپورتتاۋشى ەلدەردى قيىنشىلىقتارعا ۇرىندىرۋدا.  ال، اۆستراليا عانا قىتايعا كومىردى تەڭىز جولى ارقىلى تاسىمالدايتىندىقتان ءبىرشاما پايدا تابادى. قىتايدىڭ قۇرىش قۇياتىن ونىمدەرى تۇگەلدەي دەرلىك تەڭىز جاعالاۋىنا قاراي ورنالاسقانى دا وعان ىڭعايلى. ايتالىق، تەڭىزبەن تەڭدەلگەن ءبىر توننا كومىر 12-15 اقش دوللارىنا تەڭ باعامەن جەتكىزىلەدى. سوڭعى كەزدە رەسەي دە كومىر كەندەرىن قىتايدىڭ تەحنولوگياسىمەن تولىق جابدىقتاي باستادى. جاڭا زاماناۋي تەحنولوگيالار ەنگىزدى. وكىنىشكە وراي وسى ساياساتتى سەزگەن قىتايلىق كاسىپكەرلەر وتكەن جىلدان باستاپ يمپورت ارقىلى ەنگىزىلەتىن كومىرگە 3-6 پايىزدىق سالىق مولشەرىن ورايلاستىردى. بۇل شارا وسى جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاپ جۇزەگە استى. قىتاي يمپورتتىق الپاۋىت. ولار ساتىپ الاتىن كومىردىڭ ساپاسىنا وتە قاتاڭ تالاپتار قوياتىن بولدى. مىسالى، 600 شاقىرىمنان الىس قاشىقتىقتاعى تيەمەلى كومىر ءۇشىن حيميالىق قوسپا نورماسى ءھام سىناپ 0,6 مكگ/گ، مىشياك (arsenic) /قاز. – كۇشان/ 80 مكگ/گ، فتور 200 مكگ/گ، فوسفور 0,15 پايىز، حلور 0,3 پايىزدان تومەن بولماۋى كەرەك ەكەن؟! سونداي-اق كۇرەڭ كومىردىڭ شامادان تىس قوقىمى 20 پايىزدان اسپاۋى كەرەك دەلىنسە، جىلۋ شىعاراتىن قۋاتى 3946 ككال/كگ-نان جوعارى، باسقاداي سورتتاعى كومىردىڭ كۇل قوقىمدارى 30 پايىزدان تومەن، جىلىتۋ قۋاتى 4300 ككال/كگ-نان جوعارى بولۋى شارت. مىنەكي، الپاۋىت ەلدەردىڭ ءوزى قارا التىنىن دوللارعا ايىرباستاۋ جولىندا ءبىرشاما كەدەرگىلەردى جويا الادى. ەكونوميكالىق داعدارىس، كۇيرەۋ، التىن مەن كومىردىڭ، دوللار مەن ەۆرونىڭ تايتالاسىندا وسىلايشا الەمدىك نارىقتا ءوز ءىزىن قالدىرۋدا.

2014 جىلى تامىز ايلارىندا ءبىر اقش دوللارىن 36 رۋبلگە ايىرباستايتىن كاسىپكەرلەر بۇگىنگى جاعدايدا ءبىر اقش دوللارىن 80-100 رۋبلگە الاتىن جاعدايعا تىرەلىپ وتىر.  قازاق ۇكىمەتى ۇلتتىق ۆاليۋتاسىنىڭ قۇنىن 7,4 پايىزبەن «ۇستاۋدا». دۇرىس رەفورما، تەڭگەنى ەميسسيادان قورعاۋداعى وڭدى ينتەرۆەنتسيا!

قانداي ءبىر مەملەكەتتىڭ الدىنا قوياتىن بىردەن ءبىر ماسەلەسى بولسا ول – ءورت شالعان وڭىرلەردەگى سوعىس زاردابىنان قورعانۋ. تاياۋ شىعىس ورتكە ورانعان كەزدە ۇلكەندى-كىشىلى قاقتىعىستار ۇشقىنى وڭىردەگى ەلدەردىڭ بارىنە شاشىراپ، ونىڭ سوڭى الاپات مايداندارعا ۇلاساتىن قاۋىپتەر دە تۋىنداعان. سونىڭ سالدارىنان بىرنەشە مەملەكەت، كۇللى قۇرلىق تۇگەل ساياسي داعدارىستارعا تاپ بولعانى بار. 1948 جىلدان پالەستينانى العاننان كەيىن، جويىتتەردىڭ ۇيقىسى قاشقانىن ايتا كەتۋ كەرەك. دەمەك، دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ سوڭعى ساتىندە وسىناۋ تاياۋ شىعىستىڭ جاڭا تاريحىنا تاعى ءبىر تاريحي پاراق قوسىلعان. ول 45 جىلدان كەيىن نورۆەگياداعى يزرايل پالەستينانى ازات ەتۋ ۇيىمىنىڭ كەلىسىمى ەدى. يزرايل پالەستينا اراسىنداعى 4 جاعداي ياعني اۋماقتىق تۇتاستىق اۆتونوميالىق مارتەبە جانە قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاياۋ شىعىستىڭ تاريحىن سومداپ كەلەدى. تاياۋ شىعىستان شاڭ شىقسا، قيىر شىعىستان قان شىعاتىن. الەمدىك ەكونوميكادا پايدا بولعان جاڭا ءبىر وزگەرىستەردىڭ جالعاستى قاينار كوزى وسى ءبىر ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. الەمدىك ساۋدا قارىم-قاتىناسىنىڭ (سوعىس جاعدايلارىنا سايكەس)  ۇستەمەلەنە تۇسۋىنە وراي نارىق پەن كاسىپتىڭ ءتۇرى كوبەيدى. بۇل جاعداي الەم ەلدەرىنە بەيتاراپ ساياسات جۇرگىزۋدەن گورى ىنتىماقتاسۋعا ساياسي ىمىرالىققا، كىدى مامىلەگە شاقىرا باستادى. بۇل ساياسي ارەكەت باياعى 60-شى جىلداردان باستاۋ العان قازىرگى ءبىز ايتىپ جۇرگەن ينتەگراتسيالانۋدىڭ باستاۋى بولسا كەرەك. ساۋدا ساياساتىنا باررەر (barrier), بارتەر (barter), سالدو (collude) قاتارلى جاڭا نەمەسە argue تۇسىنىكتەر قالىپتاستى. بۇل ءاربىر ەلدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مەن ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ باستى باعىتتارىنا وزەكتەس كەلەدى.

بۇرىنعى  قازاقى  الىپساتارلىق 90-شى جىلدارداعى قارا كولەڭكەلى جابايى ساۋدا ءۇردىسى وتە كەيىن قالدى. ساۋدا قارىم-قاتىناسىنا جاڭادان قاتەرلى، كەساپاتى، ءھام يگىلىكتى عۇرىپتار پايدا بولدى. ياعني الەمدىك ساۋدا قارىم-قاتىناسى بۇرىن بولماعان تىڭ جولعا بەت بۇردى. جاڭا كيبەر تەحنيكا، بيوتەحنولوگيا، جاڭا قارۋ-جاراقتار ساۋداسى جاڭا ستراتەگيالى استارلى قۇپيالارعا تولى مۇمكىنشىلىكتەردى كورسەتەتىندەي. ەڭ باستىسى باسەكەگە قاۋقارلى بولۋ، جاڭا جاڭا بيىكتەردى باعىندىرۋ، ەكسپورت ونىمدەرى ارقىلى باسقانى ىعىستىرۋ ساياساتى بەلەڭ الدى. قوعامدا كوپشىلىك داۋىسىنا يە ورتا داۋلەتتىلەر مەن ءىرى كاسىپكەرلەر دە وسىنى قولدايدى. بولجامدار مەن ساۋەگەيلىكتىڭ ءتۇرلىسىن ەڭسەرە بىلگەن دانىشپانداردىڭ ءبىرى گۇننار ميۋردال /1898-1987/ ايتقان «اڭىزدىڭ» شىنعا اينالۋى...

ساياسي ەكونوميكالىق كۇيرەۋدىڭ كەيبىر تۇسىندا ءار جەردە تۇتانعان سوعىس ءورتى دە ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ اپاتتى اپانىن تەرەڭدەتە تۇسۋدە. مىسالى، پەنتاگوننىڭ سيرياعا اسكەري شابۋىلى وتە كۇردەلى ساياسي جاعداياتتاردى قالىپتاستىرىپ ۇلگەردى. يەمەندە دە ساياسي جاعداي كۇردەلى. ءال-بەيداۋا ولكەسىندەگى شاتاقتار ۇدەي ءتۇستى. مۇنداعى تەكە-تىرەستەر تۋرالى «Sky News Arabia» تەلە ارناسى تىم جاقسى حابارلار تاراتپايدى. يەمەننىڭ استاناسى ساناك قاتارلى ءبىرتۇتاس ولكەلەرمەن  «ال ءحاۋسيدىڭ» باقىلاۋىندا تۇر. ايتپاقشى، 2011 جىلى تاعىنان تايعان يەمەن كوسەمى ءابۋ ابدۋللاھ ساليحتان كەيىن 2012 جىلى بيلىككە كەلگەن مانسۋرا حادي ۇتىمدى ساياسي ارەكەتتەر جۇرگىزە المادى. ءورتتىڭ وزىندىگىنەن سونەتىن ءتۇرى جوق. وڭىرلەردە باياعى اسكەري قارۋ-جاراقتىڭ ەكسپورتى قايتالاپ جاندانا باستادى. پارسى شىعاناعىنداعى قىزىل تەڭىز فلوتىنان «Raftor» بومبالاۋشى جانە «Tomahawk» كۇيرەتۋشى قارۋ-جاراقتارى ساۋداعا ءتۇستى. اقش تا رەسەيدەن ءوزىنىڭ  «Orbital Schiences» كومپانياسى ارقىلى «رد-181» قۇرىلعىسىن ءبىر ميلليارد دوللارعا ساتىپ الۋعا كەلىسۋى وسىنىڭ دالەلى. قازىردە «Orbital Schiences» «ەنەرگوماش» كورپوراتسيالارى اتالمىش 60 قۇرىلعىنىڭ 20-ىن پايدالانا باستادى.

سونىمەن قاتار ساۋد ارابياسى دا قىتايدان ورتا قاشىقتىقتاعى «OF-21» ۇلگىدەگى باللاستيكالىق زىمىران ساتىپ الادى. اتالمىش زىمىران 1700-3000 شاقىرىم قاشىقتىققا دەيىن جەتەتىن قۋاتتى. بۇل مالىمەتتى قىتايدىڭ  «Want China Times» اقپاراتى راستاپ وتىر.

الەم حالقى جىلقى جىلىنىڭ سوڭعى ساتىندە تاڭەرتەڭ ۇرەيمەن وياناتىن بولدى. توڭكەرىستىك، راديكالدىق باعىتتا بەلەڭ العان ءورت قاۋىپى ىرگەگە كەلدى. ءبىر كەزدە ارابياداعى ءورت ۇشقىنى تۋنيستەن تۇتانعان. ۇلىبريتانيا شەڭگەلىندەگى گونكونگىنىڭ بۇلقىنىسى 1997 جىلى قىتايدىڭ پايداسىنا شەشىلگەن. ال، ارگەنتينا بولسا قارىزعا بەلشەسىنەن باتىپ، باسقا ءبىر يمپەرياعا قولدى بولىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇردى. ءار وڭىرلەردە تۇتانۋعا جاقىن قاقتىعىس وشاقتارى كورىنىس بەرۋدە. اۋەلى 1999 جىلى ورناعان «ال-كايدا» كوسەمى ابۋ-مۋساب ال-زاركۋيدى 2001 جىلى 9-ايدىڭ 11 كۇنى اقش-تاعى لاڭدى ۇيىمداستىردى دەپ كورىلەتىنى دە ءىرى توپتىڭ ءدۇبىرلى قيمىلى قيسىندى ما؟ ەندىگى كەزەكتە «يسلاميات حاليفاتى» دەگەن جاڭا اتاۋعا ۇلاستى. جيھادشىلار يزرايل، پالەستينا جانە تاياۋ شىعىس، تۇركيانىڭ سولتۇستىگىنە قاراي جەدەل ەتەك جايىپ بارادى. ءبىر شەتى يراك، تيگر، ەفرات داريالارىنان اسسا، وڭتۇستىگى ەگيپەت، ءۇندىستان شەكارالارىنان ءوتىپ كاۆكازعا قاراي ويىستى.

بۇل ارينە ۇلكەن پروبلەمانىڭ باسى. ەگيپەتتەگى ورىن العان كۇردەلى جاعدايعا بايلانىستى قارۋ-جاراقتىڭ قاجەتتىلىگى كۇن تارتىبىنە اينالدى. «روسوبورونەكسپورت» كومپانياسىنىڭ توراعاسى اناتولي يسايكتىڭ مالىمدەمەسىنە قاراعاندا، سوعىس ورتىندەگىلەر رەسەيدەن 3,5 ملرد اقش دوللارىنا تەڭ كەلەتىن قارۋ-جاراق الۋعا دەيىن كەلىسىپ وتىر.

مىنەكي، كەلەر ساتتەردىڭ بىرىندە تاعى دا رەسەي ءوزىنىڭ جاڭا ۇلگىدەگى تانكىسىن ساۋداعا سالماق. «اrmata ت-16» ماركالى تانك. اrmata – قارۋ-جاراق ماعىناسىنداعى لاتىن ءسوزى. العاشقى تانكلەر «ۋرالۆاگونزاۆود» وندىرىستەن شىعارىپ تا ۇلگەردى. وسىدان 5-6 جىل بۇرىنعى جاڭا تەحنولوگيانىڭ ناتيجەسى. 2020 جىلى دەگەندە 2300-دەن استام اrmata وندىرىلەدى. اrmata ءتۇرلى وقتاردى كەرەكتەنەدى جانە ءبىر رەتكى وقتاۋدان كەيىن 22 رەت وق بۇركەدى. ول جەر، جەر كلاسىنىڭ زىمىرانىن دا كوزدەي الادى. شىنجىر اياقتى. ساعاتىنا 70 شاقىرىم جۇگىرەدى. ءبىر رەتكى جانارمايمەن 500 شاقىرىم قاشىقتىققا جەتە الادى. بەس مەتر تەرەڭ سۋعا جۇزەدى، 1 مەتر بيىكتىككە سەكىرەدى، 30 گرادۋستىق قيادا ورمەلەيدى ت.س.س. 130 اتتىڭ كۇشىنە تەڭ موتورلى، الىستان باسقاراتىن تەتىگى تاعى بار. اۋە شابۋىلىنان قورعانا الاتىن زەنيتتىك، رادارلىق جۇيەگە سۇيەنەدى. تانكىنىڭ سالماعى 55 توننا. جۇرگىزۋشىسى 360 گرادۋسقا اينالىپ، توڭىرەكتى شولۋعا ىڭعايلى. اrmata-نىڭ قۇنى قانشا ميلليون دوللارعا تەڭ كەلەتىنى ءالى كۇنگە جاسىرىن. الايدا وسى قارۋ-جاراقتى ساتىپ الۋعا قىتاي تاراپى ۇسىنىس جاساپ وتىر. وتكەن جىلى جۋحاي قالاسىندا وتكەن  «Airshow China-2014» جارمەڭكەسىندە اتالمىش تانكىنىڭ جاڭا ۇلگىسى كورسەتىلگەن. قىتاي بۇرىندارى ورىستاردان سۋ-24 ۇشاعىن جانە سۇڭگۋىر كەمەلەرىن ساتىپ الىپ تۇرعان.

الاڭداتاتىن ءبىر ماسەلە وسىناۋ الپاۋىت ەلدەر اراسىنداعى ستراتەگيالىق بالانستىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋى  جاڭا ءبىر  ايقاستىڭ سويقانى تاياپ كەلە جاتقانىنان حابار بەرەدى. سونىمەن بىرگە ءبىر بەلدەۋدەگى ەلدەر ءوزارا ەكونوميكالىق دامىسىنا سايكەس ءوز-ءوز قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جولىندا قارۋ-جاراق ساۋدالاۋ باسەكەسىنە ءبىرجولا بەت بۇرۋ دا عاجاپ ەمەس. سوڭعى كەزدەگى اقپاراتتار بويىنشا قىتاي حالىقتىق ازات ەتۋ ارمياسىنا جاڭا تەحنولوگيالار ەنگىزۋدە. ءۇش ميلليوننان استام اسكەريلەرى بار 20-دان استام ارميالىق بولىكتەردەن تۇراتىن جاياۋ اسكەردىڭ 76, تانكىنىڭ 11, زەنيتتىڭ 6, مەحانيكالاندىرىلعان 2, دەسانتتىق 3 ديۆيزيالى، 800-دەن استام تانك، 4500 ساۋىتتى ماشينا، 4000-نان استام ۇشاق، 150 سۋ كەمەسى، 150 باللاستيكالىق زىمىران، 17-18 قۇرىلىقارالىق زىمىراندار بار ۇلى كۇش يەسى – قىتاي ارمياسى كۇشەيە تۇسۋدە. وسى ەلدىڭ اسكەري سالاعا جۇمسايتىن قارجىسى تۋرالى حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى، الەم بانكىسى، بەلگىلى قىتايتانۋشىلار مەن بۇل ەلدىڭ قورعانىس سالاسىن ساراپتاۋشىلار ءارتۇرلى سان-دەرەكتەر كەلتىرەدى. دەمەك، قحر-نىڭ اسكەري سالاعا جۇمسايتىن قارجى مولشەرى 28-36 ملرد دوللاردىڭ اينالاسىندا بولۋى كەرەك.

ساياسي سىبايلاستىقتىڭ كۇرت وزگەرۋى، ەكونوميكالىق كۇيرەۋدىڭ تۇرەنى وسىلايشا قارۋ-جاراقتىڭ ارتىنان تۇسۋگە ءماجبۇر ەتىپ وتىرعانداي. سوڭعى كەزدەرى 50 جىل بويى تەكە-تىرەس بولعان اقش پەن كۋبانىڭ قارىم-قاتىناسى وزگەرە باستادى. اقش پەن كۋبا 116 جىل بويى ىرگەلەس وتىرسا دا ءبىر-بىرىمەن ىزعارلى قاتىناستا بولعانىن بىلەمىز. ەندى مىنەكي، كۋبامەن ديپلوماتيالىق قاتىناسقا جىلۋ ماۋسىمى ەنگىزىلگەندەي. اقش پرەزيدەنتى باراك وباما كۋباعا قارسى جاسالعان ەكونوميكالىق شەكتەۋلەردى بوساتۋعا ۋادە بەردى. دەمەك، اقش سولتۇستىك كورەياعا ءتۇرلى شەكتەۋلەر جاساۋدىڭ قامىنا كىرىستى. قويان بۇلتاق ساياسات... سوتسياليستىك كورەيانىڭ كوشباسشىسى كيم جەن ۋن رەسەيمەن بايلانىس جاساۋعا بەكىنگەن سىڭايلى. بۇل جونىندە جاپونيانىڭ «اساحي شيمبۋن» باسىلىمى جاريا ەتتى. تاعى دا رەسەي مەن سولتۇستىك كورەيانىڭ اراسىنداعى شويىن جولدىڭ كۇردەلى جوندەۋلەرى مەن گاز جەتكىزەتىن قۇبىردىڭ ماسەلەلەرى ساياسي ساۋدا ت.س.س.

وسىلايشا ساياسي تەكە-تىرەستىك جاعدايلارى ۋشىعىپ تۇر. لەونيد ملەچيننىڭ «پۋتين» اتتى ساراپتاماسىندا قىرىمعا جاسالعان «اننەكسيا» پۋتينگە قانداي ابىروي اپەردى؟-دەگەن سۇراق قويىلادى.  لەونيد ملەچين ميحايلوۆيچ بىلاي دەيدى: «...روسسيا نەدوۆولنى نە مودەليۋ سىرەۆوي ەكونوميكي «نەفت ۋحوديت – پريحوديت دەنگي»، ا، تەم، چتو يم مالو دوستاەتسيا يز ەتيح دەنەگ كوگدا ۆ روسسي بۋدەت ۋمنىي تسار؟». راس. بۇل سۇراقتى كەز-كەلگەن ساراپشىلار ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋلارمەن ارلەپ، الەمدىك اقپاراتتارعا استارلاپ ورنالاستىرۋمەن ءجۇر. دۇنيە - الەمدەگى قىرعي-قاباق ارەكەتتەردىڭ بارلىعى قىرىم ماسەلەسىنەن كەيىن اشىق «تەڭىز دەڭگەيىنە» اشىققا شىعا جونەلدى.

جاپونيا مەن رەسەيدىڭ تالاسىنا اينالعان 4 ارال، شىعىس پرۋسسيا نەمىستەر ءۇشىن، كارەليا فينلياندياعا، وسەتيا گرۋزيا ءۇشىن، دنەستر رۋمىنياعا، الياسكا ورىستارعا، كاليفورنيا مەكسيكاعا، ساار گەرمانياعا، كوسوۆو سەربياعا ت.س.س ساياسي ساباقتاستىقتىڭ كەلەلى تۇسىنىكتەرى كورىنىس بەردى. ءبارى دە ساياسي-ەكونوميكالىق جانە گەو-ساياسي جاعداياتتارداعى «مايداننىڭ» جەمىسى.

ءيا، رەسەي مەن ەۆرو وداقارالىق كۇردەلى قاتىناستار بۇگىنگى ەكونوميكالىق قۇلدىراۋدىڭ ەڭ باستى سەبەپ-سالدارىنا اينالعانى اينالعان. ەۆرو وداق نەمەسە باتىس ەلدەرى 36 تريلليون دوللارعا تەڭ ەكونوميكالىق قۋاتى بار الپاۋىت وداق. جان سانىنىڭ ءوزى 880 ميلليونعا جەتكەن دەرجاۆالار جيىنى. بۇنى باسقارىپ وتىرعان اقش-تىڭ ءوز اسكەريلەرىنە جۇمسايتىن قارجىسىنىڭ مولشەرى 750 ميلليارد دوللارعا تەڭ. ال، رەسەي ەكونوميكاسى مۇناي مەن گازعا تاۋەلدى. مۇناي باعاسى قۇلدىراۋ ۇستىندە. رەسەيدىڭ جالپى جان سانى 130 ميلليون بولسا، اسكەريلەرگە تولەيتىن قارجى مولشەرى 70 ميلليارد دوللار كولەمىندە. تەكە-تىرەس ەكى ۇلكەندى-كىشىلى الپاۋىتتاردى بۇدان ارى سالىستىرىپ جاتۋدىڭ وڭاتى كەلمەيدى-اۋ.

ناتو قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان قاتارلى ەلدەردى تاياۋ مەرزىمدە نازارىنان تىس قالدىرماۋى انىق. 1997 جىلى «تسەنترازبات-97» اسكەري جاتتىعۋ كەزىندەگى تاشكەنت مامىلەسىنەن كەيىن ءبىراز ۋاقىت «ۇنسىزدىك» جاريالانعانى بولماسا ناتو-نىڭ نازارى، ىقپالى ءالى دە كۇشتى. ناتو-نىڭ قانات جايۋىنا جاعىرافيالىق ورنالاسۋلار كەرى ىقپال ەتە قويمايتىنداي. اۋەلى ناتو-نىڭ «ۇلى ورتا ازياعا» اقىرىنداپ تاياپ كەلە جاتۋى دا كۇمانسىز. قازىرگى «ۇلى ورتا ازيا» 60 ميلليوننان استام جان سانى بار ۇلى ايماق. كسرو كەلمەسكە كەتكەن ساتتە نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ءبىر ۇرىمتال ساياساتى جۇزەگە استى. ول قازاقستان اۋماعىنداعى كەڭەستىك بارلىق اسكەري نىسانداردى قازاقستاننىڭ مەنشىگىنە قالدىرۋ ساياساتى-تىن. مۇمكىن تاعى ءبىر ۇرىمتال ساتتەردىڭ ەنشىسىندە قازاق، وزبەك، قىرعىز ەلدەرى ناتو-نىڭ ىقپالىنا تارتىلۋى بەك مۇمكىن. ەگەر بۇلاي جاسالعان جاعدايدا كۇش-قۋاتى جاعىنان باسىم باتىس ەلدەرى، ەكونوميكاسى جاعىنان وسال ەمەس شىعىس مەملەكەتتەرى اسكەري ىنتىماقتاستىققا شوعىرلانار ەدى. مۇناي مەن گاز، التىن مەن ۋران كەندەرى جاعىنان الەمدىك دەڭگەيدە وتە جوعارى ورىن يەلەنەتىن اتالمىش ەلدەر ورتا ازيادا اسكەري سىبايلاستىقتىڭ ەڭ ۇتىمدى جولىنا ويىسۋى ءسوزسىز. پارسى شىعاناعىنداعى تابيعي بايلىققا قىزىعۋشىلىقتىڭ سالدارىنان بۇرىنعى ورىن العان اسكەري ىزعارلى جاعداياتتار ءالى دە وتكىر كۇيىندە تۇر. كەلەشەكتە الەمدىك ەنەرگەتيكالىق وزگەرىستەرگە قاتىستى بۇل وڭىردەگى ساياسي الاڭدار قوزعالىسقا ەنەدى. ورتالىق ازياداعى مۇناي مەن گازدىڭ باقىلاۋىنا قۇزىرلى قازاقستان، وزبەكستان قاتارلى ەلدەر الەمدىك نارىقتا اشىق باسەكەلەستىككە كەلەتىن ءسات تە جاقىن. كاسپي تەڭىزىنىڭ مۇنايى مەن گاز قورى الەمدىك ەنەرگەتيكا بالانسىن وزگەرتىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن. كاسپي تۇبىندە 178 ملرد باررەل مۇناي قورى 9,3 ملن. تەكشە مەتر گازى شامامەن 4 تريلليون دوللارعا تەڭ. مۇنداعى قازاقستاننىڭ مۇناي ۇلەسىنەن تۇركيا ەلى دە كوپ مولشەردە تۇتىنادى. كاسپيدىڭ «ساحالين-1» وندىرىسىنەن جىلىنا 20 ملرد تەكشە مەتر گاز وندىرەدى. ال، 7.8 ملرد تەكشە مەتر گاز ءونىمى قۇبىر ارقىلى ساحالين-حوككايدو-حانسيۋگە جەتكىزىلەدى. ياعني جاپونيا جىلىنا 8 ملن توننا مۇناي، 16 ملرد تەكشە مەتر گاز الادى.  ناتو-نى قولداۋ ماقساتىنداعى گرۋزيا، ۋكراينا، ازەربايجان، مولداۆيا نەمەسە «گۋام بەلدىگىندەگى» ەلدەر بۇل جاعدايعا نازار سالىپ وتىرعانى ءمالىم. ەۆرازيا قارىم-قاتىناسىن نىعايتا بەرۋ ءىسى كەلەشەكتەگى گەو-ساياسي ويىننىڭ الاڭىنا قاراي كونە «جىبەك جولىن» بۇرا باستادى. تۇركيا «GUUAM» نەمەسە Giorgia, Ukraine, Uzbekistan, Azerbaijan, Moldava وداقتاستىعىن قولداۋ ۇستىندە. قىتاي مەن ەۆروپا ارالىق جول، تەتە قۇرىلىم قاتىناسى جۇيەلەنە تۇسۋدە. باتىس قىتاي، باتىس ەۆروپا ءدالىزى قازاق دالاسى ارقىلى وتەتىن بولادى. قىتاي ورتا ازيامەن 3300 شاقىرىمدىق سىزىقتا شەكارالاسادى. بۇل ارينە الەمدىك ساۋدا قارىم-قاتىناسىنىڭ ەڭ نازىك جۇيەسىن ىسكە جەگەتىن ءساتتىڭ كەزەگىندە تۇر. بۇل جونىندە قازاق ەلىنىڭ تالپىنىسى ەرەكشە دەپ ايتۋعا تۇراتىنداي.

Abai.kz