ءار كىمنىڭ ۇستىندە ءبىر باقىلاۋشى دەيدى قۇراندا(86 سۇرە، 4ايات). ءبىز جاساپ وتىرعان قوعام الاپات تەزدىكتە زىمىراپ بارادى. زاماننىڭ  ەتەگىن جەل كوتەرگەن الماعايىپ كەزەڭدە تۇر.  20 عاسىردان قۇر سۇلدەرىن سۇيرەپ شىققان حالىق ءۇشىن، جاڭا عاسىر سيرات كوپىرىنەن كەم بولمايىن دەپ تۇر. سۋدى قانشا ساپىرساڭ دا ماي بولمايتىنى سياقتى، بولىمىسىنان ايىرىلعان حالىقتى  جىنىگىپ، قانشا قازاق قىلامىز دەسەكتە قالىبىن تابۋى قيىن ەكەن.   «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمە بادىراڭ كوز» دەپ جۇرە بەرسەكتە بولاتىن ەدى، وعان ءداتىڭ بارمايدى ەكەن. ويانا الماي ءبىر قاۋىم قاپىدا كەتىپ بارادى. ءتىپتى، ويانۋ بىلاي تۇرسىن تەرەڭ تىنىستى  قورىلعا ۇلاستى. بۇگىندە جالعان دۇنيەگە جاراپازان ايتىپ، زايىرلى قوعامنىڭ زاعيپتىعىنان ساقتانۋ كوزى اشىق جانداردىڭ كورنەكتى مىندەتى. اقيقاتتىڭ الدىندا ءادىلىن ايتۋ كەرەك. كەرەك كەزىندە اۋزىعا سۋ تولتىرىپ الىپ مىلقيىپ وتىرۋ ءجون ەمەس.

سول سىرگەگە سۇيەنىپ تۇرعان حالىق ءوز بەتىنشە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. جۋىق جىلدان بەرى ءار  جەردەن ايتىلعان قاڭقۋ ءسوز، بىردە كۇشەيىپ بىردە باسىلىپ قالادى.   مەنىڭ ويىم وسى ورايدا تىنىش تەڭىزگە تاس اتپاي، ءتىلسىز سىر شەرتۋ. كەيدە ءبىز دەمىن العان ۇنسىزدىكتەن دە قورقۋىمىز كەرەك سياقتى. «شابان ۇيرەك بۇرىن ۇشار» دەگەندەي، وي مەن سەزىمدى شاڭ باسىپ جاتا بەرمەي شار تاراپقا شىعارۋ كەرەك. جەكەلەگەن ادامداردىڭ سوڭىنان شام الىپ ءتۇسۋ دە ويىمدا جوق. بەكبولات تۋرالى ايتىلىپ، جازىلعان سوزدەردە ەسەپ جوق. قولى جەتكەنى دە، جەتپەگەنى دە بىردەمە لاقتىرعىسى كەلىپ ەتەگىن جەل كوتەرىپ تۇرعانى...    اقپارات مايدانىنداعى سىلتەنگەن شوقپار كۇنى بۇگىن جانعىرىپ تۇر. بىلايعى جۇرتتا سوعان ءۇن قوسادى. ءبارىنىڭ تاققان ايىبى ۇندەس:  «بەكبولات ۆاحابيستىك باعىتتاعى سەنىمدە»، «ارابتان مول قارجى الىپ وتىر»، ء«دىندى ساياساتتىڭ قۇربانى قىلدى»، «كەلىن فيلمىمەن جىل بويى الىستى، بار بولعانى ول – كينو ەمەس پە؟»، «جۇرسىننەن ايتىستى نەگە تارتىپ الدى؟»  دەگەن سياقتى ماعىناداعى سوزدەر قۇيىنداي ۇيتقيدى. بيىكتىكتى قىرانداردىڭ قاناتىمەن ولشەيتىن ۇلتتىڭ،  رۋحىن سۋ شايعان زاماندا اق پەن قارانى اجىراتۋ قيىن.

بۇرىنعى سپارتاندار زامانىندا مايدانعا شىققان ەكى الىپتىڭ بىرەۋى قۇلاپ بەتىمەن جەر سۇزسە، بۇكىل حالىق قۋانىشتان شاپالاق سوعىپ شۋلاپ: ء«ولتىر، ءولتىر، ءولتىر!» دەيدى ەكەن. سودان سول توبىردىڭ سوزىمەن اقىرى ەكىنشىسى ولتىرىلەدى. سوندا قان قارىزى كوپشىلىكتىڭ مويىنىندا كەتكەنىن سول حالىق ءبىلدى مە ەكەن؟ جۇرەگى بەرىشكە، باۋىرى تاسقا  اينالعان ەل اياۋدى بىلە مە؟  بىلسەدە سول كوپتە قاشان ادىلەت بولۋشى ەدى؟ «بوس اربانىڭ سالدىرى كوپ» دەيدى قازاق. ايعايعا سۇرەن قوسىپ، ءار نارسەنىڭ بايىبىنا بارماعان قاۋىم قۇرىيدى.  «كوپ شۋىلداق نە تابار، بيلەمەسە ءبىر كەمەل» (اباي). ەش نارسەنىڭ ءمانىن بىلمەي، جەل شايقاعان جاققا ەكى ەتەگى جەلبىرەپ كوزى شاراسىنان شىعا، شابا بەرەتىن پەندەلەر التىن مەن كۇمىستى ايىرا الاما؟    جەل ايداعان قاڭباق سياقتى ولاردى  – شۋىلداق دەمەۋشىمە ەدى. ەلگە قارا تۇتىندەي قاپتاعان جاماندىققا كەلگەندە سول  شۋىلداق قاۋىم جىم بولا قالادى.ءۇنى ىشىنە ءتۇسىپ، اۋزىنا قۇم قۇيىلادى.

 جالعىزىن جاۋداي كورىپ، جاماندىقتان جيركەنبەگەن قاۋىمدا قانداي ادىلەت بولسىن؟ جالا مەن نالاعا جاقىن جۇرت جاماندىققا جاقىن جۇرە بەرەدى. باتىستان كەلگەن جاستاردى ۋلايتىن، دوستىق ەمەس، قاستىق تۋرالى، ماحاببات ەمەس، زيناقورلىق تۋرالى  ءناپسى بەزدەرىنىڭ بەزگەگىن  جىرلايتىن...  روليكتەر مەن كينولاردى، قىزتەكەلەر مەن گەيلەردى، گوموسەكسۋالدى ۇگىتتەيتىن فيلمدەردى كورسە ءۇنسىز جاراسىمدى سەزىنەدى. ءبىر الماتى قالاسىنىڭ وزىندە 15-كە جۋىق، ەر مەن ەر، ايەل مەن ايەل جولىعاتىن جەر استى ورتالىعى بار. ول ولما، سول اتى شۋلى ءشايتاني وقيعا،  سارارقانىڭ تورىندە بولعاندا دا ەشكىم مىڭق دەمەدى عوي. ءوزىنىڭ قانداسىنىڭ باسىنا جالاۋلاتىپ جاماندىق ۇيرگەندە سونداي، ادام ايتقىسىز جاماندىقتى كورگەندە ىنەن-ىنگە تىعىلادى. ىزگىلىكتى ناسيقاتتاعان ءوز ازاماتتارىنا جالا جاپقىش قاۋىم، ءشايتاني دۇنيەنى ءۇنسىز قابىلداپ، قامىت قىلىپ كيۋگە دايىن. بۇل ەتتەن ءوتىپ سۇيەككە بارعان قۇلدىق سانانىڭ ۇلكەن بەلگىلەرى. جىنىسىن اۋىستىرعان ساقالدى قىز باس جۇلدە الىپ، قازاقياعا ۇلگى قىلىپ كورسەتىلگەندە دە شۇرىق ەتكەن جان بولمادى.  كەزىندەگى لۇتتىڭ ەلىنىڭ تيپىل بولىپ جويىلىپ كەتۋىنە سەبەپ بولعان  شەكتەن شىققان –  كۇنا ەلگە اياعىن نىق باسىپ كەلگەندە، ءۇنسىز بۇعىپ، مويىندى  ىشىنە تىعىپ وتىرۋدان وتكەن –  قۇلدىق سانا بولاما؟  قاۋىمنىڭ مۇنداي اس قورتۋ ورگانىنىڭ دەڭگەيىنە دەيىن تومەندەپ كەتەدى دەپ كىم ويلاعان؟  ايتا بەرسەم ۇشان-تەڭىز كەلەڭسىزدىكتەردى تىزە بەرۋگە بولادى. جاۋاپتان سۇراق كوپ بىزدە. جاقسىلىقتى جانى سۇيمەگەن،  مۇنداي ساۋلەسىز سانا قايدا اپارىپ سوعار ەكەن، ءا؟ جارىققا شىرقىراپ كەلىپ، تۇنەككە شىڭعىرىپ كەتەر ادام ءۇشىن، بار نارسە مانگىلىك ەمەستىگىن نەگە ۇمىتتىق ەكەن؟  اللانى ويلاسا، نامىسى ويانار ەدى عوي...

  يسلامياتتىڭ ءتورتىنشى حاليفاتى حازىرەتى اليدەن قالعان مىناداي ءۋازيپا بار. «ادامزات ۇيقىدا، تەك ولگەننەن كەيىن عانا ويانادى» دەگەن. وسى جەردەگى «ادامزات» ۇعىمىنداعى ويدى قازاققا تەلىسەك، بۇل عاقليا تىپتەن تۇسىنىكتى بولار ەدى. ءبىزدىڭ ەلدە  كوكىرەگى ويانعان ساۋساقپەن سانارلىق قانا تۇلعالار بار. ماقالاعا مۇرىندىق بولىپ وتىرعان دا – سول كىسى. سونىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى بەلگىلى جىراۋ، ءانشى بەكبولات تىلەۋحان. ول اق پەن قارانى اجىراتقان، ۇلتىنا، دىنىنە ءتونىپ كەلە جاتقان قاۋىپتى جۇرتتان بۇرىن اڭعارىپ، سەزىنەتىن  ويى ۇشقىر قايراتكەر. ول كىسى تۋرالى ويدى وسى جەردە ۇزە تۇرىپ، مازمۇندى ارتتىرۋ ءۇشىن ء  داۋىر تۋرالى سالىستىرمالى ويدى بەرە كەتەيىك. دەمەك، كەشەگى 20 عاسىردا مىرجاقىپتار وياتا الماعان قازاق، ويانعانى سول حالىق جاۋى دەپ حاق ماڭدايدان وزدەرىن اتىپ سالعانى. اقىرزامان دا جايدان جاي كەلمەيدى عوي، كەيىن، جويقىن اپاتقا جولىقتى... كولچاكتىڭ «مەن كەز كەلگەن حالىقتىڭ بەس ءجۇز زيالىسىنىڭ كوزىن قۇرتسام سول ۇلتتى وزىمە ءسوزسىز باعىندىرعان بولار ەدىم» دەگەن ويى راسقا اينالدى. بەس ءجۇزىڭىز بەر جاعى عانا ەكەن، وتىز مىڭعا جۋىق زيالى اجال قۇشتى. نە بارى جيىرماداعى جاستارىنىڭ  ءوزى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ويلاي الاتىن، پاسسيونار تۇلعالار ەدى. وسىنداي فەنومەن تۇلعالارىنان ايىرىلعان حالىق ەسىنەن اداستى. ال بۇگىن شە؟اتاڭا نالەت سول ۇيقى ءتىپتى دە قويۋلانىپ،   تەرەڭ تىنىستى قورىلعا ۇلاستى... ۇيقىدا جاتقان ەلدى كىم ءتۇرتىپ وياتادى؟  «سەن تيمەسەڭ مەن تيمە بادىراڭ كوز» دەپ جۇرسە جۇرە بەرمەس پە ەدى. حالىقتىق مۇددەنى وزىنەن جوعارى قويعان ىزگىلەردىڭ ىستىككە ءشانشىلۋى بىزدە قاعيدا بولىپ قالعان. بۇل دۇنيەنى جالعان ءبىلىپ، «قۇدايسىز قۋراي سىنبايدى» دەگەن مۇسىلمان قازاقتىڭ  مىڭ جىلدىق سۇزگىسىنەن وتكەن ءسوزىن تەمىر قازىق قىلىپ ۇستانعان بەكبولات – كەزىندەگى اباي باستاعان تاۋحيدتىڭ بۇگىنگى كوشىن جالعاستىرعان تۇلعا. ول ءبىزدىڭ زاماننىڭ جانار تاۋداي جارق ەتىپ ويانعان جالقىن ساۋلەسى. جالعىز اللاعا  عانا يمان كەلتىرۋ تۋرالى ايتتى. ول شىنىندا كوڭىلدەگى جالعان پۇتتاردى قۇلاتىپ، شىن قۇدايعا قۇلشىلىق قىلۋدى ناسيقاتتادى. شىن مانىسىندە يلاھي جول اللانىڭ قالاۋىمەن بەرىلەدى.ال، قۇدايلىق تانىمعا كوتەرىلگەن ادام،  مەملەكەتتىك ماشتاپتا، ميللاتتىك مازمۇندا جانىمەن  سويلەي الادى. سوندىقتان وسى كوشكە ىلەسسەك ۇلت رەتىندە بارىنەن امان قالامىز. 

  بەكبولات جۇرتىن وياتىپ جالعىز اللاعا شاقىرسا وزىنە تاپ بەرىپ، جالا جاپتى. بويعا قۋات، ويعا كوز بىتىرەتىن يسلامداعى دانالىققا قارسى شاپتى. وسى جۇرتتىڭ ول ەرلىگى ماناعى ەلگە كەلگەن قىز تەكەلەر مەن گەيلەردىڭ شوۋىندا قايدا قالعان؟ قۇدايدان قورىققاندى ۇركىتىپ،قورقىتقىسى كەلەدى. قۇراندا: «قۇراننىڭ كەلۋى سەندەردەن ەسەپ الۋدىڭ ەڭ ۇلكەن دالەلى» دەيدى اللا. «ەسەپ بەرمەي قۇتىلامىز دەپ ويلايسىڭدار ما؟» - دەيدى تاعى دا. دەمەك، شايتانعا ەرمەي، جالعىز اللاعا تاۋەكەل ەتىڭدەر جۇرتىم دەگەندە قانداي قاتەلىك بار؟ بۇرىنعىلار ايتۋشى ەدى، «كوزى سوقىردان كوكىرەگى سوقىر جامان» دەپ.  ۇيقىنى كوپ كورىپ جۇرگەندە وعان ەندى سوقىرلىق قوسىلدى. جارىققا جەتەلەسەڭ تۋىسىڭ تۋ سىرتىڭنان اتسا دا كەشىرەسىڭ، بىراق، سوقىرلىعىنان قاۋىمدى سوڭىنان ەرتىپ، ءتىلسىز تەڭىزگە باتىپ بارا جاتسا، اقيقاتتى ايتپاي قالاي وتىراسىڭ؟ مىنە بىزدەگى ءحال ءدال وسىنداي.. يت پەن يت-قۇستى ايىرماعاندىقتان قور بولىپ ءوتىپ بارامىز. شايتاني وي ميىمىزدى شىرماۋىقتاي تورلاعاندىقتان، توڭقالاڭ اسىپ بارامىز. قاراڭعىدان جارىققا شىعاتىن جول ىزدەيىك. دەمەك، بەكبولات وسى ميلليونداعان حالىقتىڭ ىشىندە ويانعان ادام. تاريحي ساناسى جارقىراعان، ۇلتتىق تاربيەنى وزىنە دارىتقان،  يماني بولمىسى رۋحاني تەڭىزىندە تولقىن اتقان تۇلعا دەۋگە بولادى. قازاقتى قايتا اعارتۋ ءۇشىن بەس عاسىرلىق تاريحتى قوپاردى،  «اللاعا تارت، ابايعا سۇڭگى»  دەدى. «ويان نامىس» جۋرنالىن  شىعاردى، جۇرت ويانبادى، قايتا وزىنە قارسى شاپتى نە دەۋگە بولادى. رۋحاني ءشولىن قاندىرۋعا سۋسىن بەرسە،  سۋدى  ۋ دەدى. نە ايتامىز؟ زايىرلى ەلدىڭ زاعيپتارى، جاساندى دۇنيەگە جاراپازان ايتۋىن توقتاتپادى. قازاق يسلام جولىمەن  الاپات داۋىداردان  امان قالادى دەدى. ول تەك ادامدى رۋحاني دانالىققا جەتكىزىپ، ۇشپاققا شىعاراتىن جول ەدى. تۇسىنبەدى. ءالى دە ءۇمىت ۇزبەك ەمەس.

 ەگەر ادامنىڭ باقىتى ەكونوميكامەن، دۇنيەمەن ولشەنەتىن بولسا، كەزىندە پەرعاۋىندار بيلىك قۇرعان مىسىر جانە كەشەگى كەكىرىك اتقان كەڭەس ۇكىمەتى قايدا كەتتى بۇگىن؟ جوق قوي ءبارى. دەمەك، توسەكپەن ۇيقىنى، بايلىقپەن باقىتتى ساتىپ الا المايتىندىعىمىزدى –  ءجۇز رەت لەپ  بەلگىسىن قويىپ ايتۋعا بارمىن. ءبىزدىڭ ءتانىمىز تويىنعانىمەن، جانىمىز شولدەن ءولىپ بارا جاتىر... بۇل جەردە بەكبولاتپەن بىرگە مۇحمەتجان تازابەكوۆ تە شىنايى ويانعان ازامات. ەلدەگى يسلامنىڭ دامۋىنا كۇش سالعانداردىڭ كوش باسىندا تۇر ول. تۇلعالىق سيپاتپەن قارايتىن كىسىلەر قازاقى بولىمىستاعى ازاماتتىڭ يسلامدى مايدان قىلشىق سۋىرعانداي   دالدىك پەن ۇيلەسىمدىلىكپەن ايتاتىنىن قۋانىش قىلادى. ء«دىن يسلام دىڭگەگىم» اتتى ولەڭى ەل كولەمىندە سونشالىق جاتقا ايتىلۋى قازاقى بولىمىستان تولقىن اتقانىنىڭ دالەلى. 

حاھتى ايتسا قاپا بولاتىن، ءدىندى ايتسا، دىمى قۇريتىن ەلدەن قۋات قايتپاعاندا قايتسىن؟ «قازاقتى سۇيسەڭ دىنىمەن ءسۇي» دەپ ءبىر اعامىز ايتۋشى ەدى دابىل قاعىپ.  دابىلدى كىم قابىل السىن؟ بەكبولاتتىڭ  ءان مەن كۇيىن تىڭداپ،  سوڭىندا جۇرەكپەن ايتقان ۋاعىزىن قۇلاققا ىلمەگەن قاۋىم، داڭعازا ۇراندى تىڭداي ما؟ ءان دەمەكشى، بۇگىنگى قازاق دالاسىندا بەكبولاتتاي ءانشى جوق. قازاقتىڭ بەتكە باسار ازاماتتارى قالام تەربەگەننىڭ سىرتىندا سىرت ەلدەر دە تاڭدانىسىن جاسىرماعان. شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ: «بەكبولاتتىڭ داۋىسىنان بابالار ءۇنىن ەستىگەندەي بولدىم.ونىڭ داۋىسىندا  ەتيكا، فيلوسوفيا، مۋزىكا، دالا مەن تاۋلار جاتقانداي بولدى. بەينە ءبىر عارىشتان قۇيىلىپ تۇرعان نۇر دەرسىڭ» دەگەنى بار.  بەكبولات سويلەسە جان تەربەيتىن، جازسا قالامى ۋىتتى، قازاققا قاۋىپتى ەلدەن بۇرىن سەزەتىن، قازاق رۋحانياتىنىڭ بۇگىنگى  كوز قاراشىعى!  سۇيىكتى جۇرتىم، جالعان دۇنيەگە جاراپازان ايتپاي، شىندىق ىزدەسەك اقيقاتقا جۇگىنەيىك. ۇيقىدان ويانىپ، قاراڭعىدان جارىققا ۇمتىلايىق! وسىنىڭ ءبارىن  سەندەردى شەكسىز سۇيگەندىكتەن ايتامىز.

سەرىك بوقان
Abai.kz