بۇگىندە قازاقستانداعى دىنگە سەنەتىن حالىقتىڭ شامامەن 70 پايىزى يمام اعزام مازحابىنىڭ سۋننيتتىك باعىتىن ۇستاناتىن مۇسىلماندار بولىپ تابىلادى. قازاق توپىراعىنا VIII عاسىردىڭ سوڭى IX عاسىردىڭ باسىندا ەنە باستاعان يسلامنىڭ شاريعي نورمالارى وسى حانافي مەكتەبى ارقىلى تارادى. ۇممەت بولىپ ءبىر ءمازھابتىڭ توڭىرەگىندە ۇيىسقان ۇلتىمىزدىڭ تاريحىندا ءدىني الاۋىزدىق بولمادى. ءدىني كەڭىستىكتەگى وسىنداي تۇراقتىلىقتىڭ ارقاسىندا ءبىر كەزدەرى قازاق جەرى يسلامنىڭ حانافيتتىك مازھابىنىڭ ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلدى، ءال-فارابي، ءجۇسىپ بالاساعۇني، ماحمۇت قاشعاري، ھيباتۋللا تارازي، حۇسامۋددين اس-سىعناقي، احمەت ياساۋي، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي، اباي قۇنانبايۇلى، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، سادۋاقاس عىلماني سىندى يسلام ءدىنى مەن مادەنيەتىنە سۇبەلى ۇلەس قوسقان كورنەكتى عالىمدار مەن ويشىلداردى دۇنيەگە اكەلدى.

ال، كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان قول ۇزە جازداعان ۇلتىمىزدىڭ بۇگىنگى ءدىني احۋالى ءبىرشاما وزگەرەك. ءبىز بۇگىنگى عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ شىرقاپ دامىپ، حالىقتار مەن ۇلتتار اراسىنداعى الشاقتىقتار جويىلىپ، قاشىقتىقتار جاقىنداعان، مۇددەلەر توعىسىپ، ادامزاتتىڭ اسىل قۇندىلىقتارى جاھاندىق دەڭگەيدە سيپات العان، سونىمەن قاتار، قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى، ناشاقورلىقتىڭ تاراۋى، جاھاندىق جانە ەكونوميكالىق داعدارىس، سان ءتۇرلى قاۋىپتى اۋرۋلار، ۇيىمداسقان قىلمىس، ەكسترەميزم، تەرروريزم سىندى بۇكىل ادامزات بەيبىتشىلىگىنە، تۇراقتىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنە قاۋىپ تۋدىراتىن وزگە دە قۇبىلىستار بارىنشا ءورشىپ تۇرعان الماعايىپ داۋىردە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز.

جالپى ەگەمەندىگىمىزدى الىپ، ەڭسەمىزدى تۇزەي باستاعاننان ەلىمىز تالاي سىن ساعاتتارىن باستان كەشتى. وسى كەزدەردە تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتىپ، مۇسىلماندىعىمىزدى باياندى ەتۋ جولىندا ءدىن جاناشىرلارى مەن وتانسۇيگىش جاندار ۇلتتى ۇلى يمام ءابۋ حانيفا ءمازحابىنىڭ توڭىرەگىندە ۇيىتۋعا تىرىستى. دەگەنمەن، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارۋدىڭ ورنىنا جات جۇرتتان كەلگەن كەلىمسەكتەردىڭ سوزىنە سەنگەندەردىڭ سانى ارتىپ، «اللا دەگەندى» اياماعان كەڭەس تۇسىندا دا ءوز باعىتىنان اۋىتقىماعان يمام-مولدالاردىڭ ۇستانعان جولدارىن جوققا شىعارىپ، ەل-جۇرتتى سەرگەلدەڭگە سالعاندار دا قاراسىن كوبەيتتى. عاسىرلار بويى تۋرا جولدان تايماي، قازاحي قالپىمىزدى، ءدىلىمىز بەن ءدىنىمىزدى، ءتىلىمىز بەن سالت-داستۇرلەرىمىزدى ساقتاعان ەل ەدىك قوي. بۇگىندە سوڭعىلاردىڭ سۋايت ساياساتى ما، الدە سىرتقى كۇشتەردىڭ سالماعى ما بۇعاناسى قاتپاعان، ۇلتتىق تۇلعاسى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن، اق-قارانى اجىراتا بەرمەيتىن جاستار ۇستاعاننىڭ جەتەگىندە، ەرتكەننىڭ ەتەگىندە كەتتى. يسلام ءدىنىنىڭ پارقىنا بارا بەرمەيتىن بۇل جاستار يسلام جايلى قاراڭعىلىقتارىنا قاراماستان، ارقاشان تىنىشتىقتى، بەيبىتشىلىكتى، اتا-انانى قادىرلەۋدى، ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت كورسەتۋدى، اۋىزبىرشىلىكتى تۋ ەتكەن يسلام ءدىنىنىڭ بەت پەردەسىن وزگەرتۋگە كىرىستى.

وسىنىڭ كەسىرىنەن قوعامىمىزدا مۇسىلمان قاۋىمى جىك-جىككە ءبولىنىپ، مەشىتتەگى جاماعات تۇگىلى ءبىر وتباسىنداعى ەكى اعايىن ءبىرىن-ءبىرى كاپىرگە شىعارىپ، پاسىق ساناپ، تاكفيرشىلدىك، حيزبۋتشىلىق، قۇرانشىلىق، ۋاھابشىلىق سياقتى ت.ب. نەشە ءتۇرلى اعىمدارعا ءبولىنۋ بەلەڭ الىپ وتىر. «تازا يسلامدى ءبىز عانا ۇستانۋدامىز» دەگەن ۇرانمەن اتالمىش اعىمدار كونە زاماننان قازاق دالاسىن مەكەندەگەن مۇسىلمانداردىڭ ۇستانىپ كەلگەن سارا جولى – ءداستۇرلى يسلامدى، اتاپ ايتقاندا، حانافي مازحابىن مويىنداماي، تازا يسلامنىڭ كورىنىسىنە كىر كەلتىرىپ، بەلگىلى فوبيالار تۋدىرۋدا. ونىڭ سوڭى ەكسترەميستىك، اقىرى اياعىندا تەرروريستىك ارەكەتتەرگە ۇلاسىپ تا جاتىر.

سوڭعى جىلدارى ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم قۇبىلىستارى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءجيى قىلاڭ بەرىپ جاتقانى دا وسىنىڭ سالدارى.

«ەكسترەميزم» تەرمينى سوزبە-ءسوز (لات. ەxtremus - شەتكى) شەكتەن تىس كوزقاراستار مەن ارەكەتتەردى ۇستانۋ، قوعامداعى ءتارتىپ پەن نورمالاردى جوققا شىعارۋ رەتىندە انىقتالادى. ەكسترەميزم – ارۋاقىتتا ءار قالاي كورىنىس بەرەتىن وتە كۇردەلى قۇبىلىس. 

ال «تەرروريزم» ۇعىمىنا قاتىستى كوپتەگەن انىقتامالار مەن تۇسىندىرمەلەر بولعاندىقتان، جۇرتشىلىققا ورتاق انىقتاما بەرۋ قيىنعا سوعادى. الايدا، ونىڭ «زورلىق‑زومبىلىق»، «قورقىنىش پەن ۇرەي تۋعىزۋشىلىق» جانە «كىناسىز ادامدارعا كەسىر تيگىزۋ» سىندى باستى بەلگىلەرىن ايقىنداي كەتۋگە بولادى. بۇعان نەگىزدەسەك، تەرروريزم «ۇكىمەت نەمەسە قوعامدى بەلگىلى ءبىر ساياسي تالاپتاردى قابىلداۋعا ماجبۇرلەۋ ماقساتىندا جۇيەلى تۇردە جاسالاتىن قوقان‑لوققى مەن زورلىق‑زومبىلىق» دەگەنگە سايادى.

پاراساتتى كىسى ەش ءبىر ءدىننىڭ جاۋىزدىققا، الاۋىزدىققا، قاستاندىققا شاقىرمايتىنىن جاقسى بىلەدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ ءبىر سوزىندە: «ەكسترەميزم، سەپاراتيزم، تەرروريزمدەرگە شىنايى ءدىننىڭ ەش قاتىسى جوق، بۇلار ادامزاتپەن قاتار دىندەر ءۇشىن دە قاۋىپ بولىپ تابىلادى» دەگەن بولاتىن.

ءدىن – جەكە ادامدىق ەمەس، ۇجىمدىق قۇبىلىس. ءدىن ادامداردىڭ ءبىر-ءبىرىن قاناپ، جابىرلەۋىنە تيىم سالادى، جامان ادەتتەردەن ارىلىپ، تۋىستىق قارىم-قاتىناستى نىعايتۋعا، جاقىندارى مەن كورشىلەرىنە سۇيىسپەنشىلىكپەن قاراۋعا، السىزدەردى قورعاۋعا، ءتىپتى ءوزىنىڭ جاۋى بولسا دا وعان ادىلەتتى بولۋعا، جۇمساق قاراۋعا ۇندەيدى.

عاسىر دەرتى بولىپ تابىلاتىن لاڭكەستىك ءدىن يسلامدى دا اينالىپ وتكەن جوق. وكىنىشكە وراي، ءدىندى ءوز مۇددەلەرىنە پايدالانۋشىلار قارىشتاپ دامىپ كەلەجاتقان يسلامدى وزدەرىنىڭ سايقال ساياساتىنىڭ ىعىنا جىعۋعا تىرىسىپ باعۋدا.

يبن ابباس دەگەن ساحابا قاساقانا ادام ءولتىرۋشى ماڭگىلىك توزاقتا قالادى دەيدى. ءدىننىڭ نەگىزگى ۇعىمى دا وسى. يسلام ءۇشىن بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتىڭ ورنى ەرەكشە. ءتىپتى، يسلام ادامزات بەيبىتشىلىككە اس پەن سۋدان دا كوبىرەك مۇقتاج ەكەنىن باسا ايتادى. قۇراندا يبراحيم پايعامبار (وعان اللانىڭ سالەمى بولسىن): بۇنى ءبىر تىنىش (بەيبىت) قالا قىلا كور! جانە ونىڭ تۇرعىندارىنان كىم اللاعا، اقىرەت كۇنىنە يمان كەلتىرسە، ءار ءتۇرلى ونىمدەرمەن ريزىقتاندىر»، – دەپ جالبارىندى»ء (ال-باقارا 2: 126).

ياعني، ەڭ ءبىرىنشى اللادان سۇراعانى قالاعا تىنىشتىق پەن بەيبىتشىلىك، قاۋىپسىزدىك بولسا، كەيىننەن تىلەگەنى ريزىق بولدى.

سونداي-اق، پايعامبارىمىز (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن): ء«وزى (نەمەسە ءوزىنىڭ جانۇياسى) ءۇشىن قاۋىپسىز بولعان كۇيدە، ءارى ءبىر كۇنگە جەتەتىن تاماققا يە بولىپ تاڭدى اتتىرعاندارىڭ - بۇل بۇكىل دۇنيەگە قول جەتكىزگەندەرىڭ سەكىلدى!» دەيدى ء(ات-تيرميزي 2346, يبن ءماججاھ 4141).

مۇرىندارىنا يسلام تۇگىلى يسلامنىڭ ءيىسى بارماعان جانداردىڭ بىلىمسىزدىگى مەن تاجىريبەسىزدىگىن پايدالانعان ارام پيعىلدىلاردىڭ باستاماسىمەن پايدا بولعان ءار ءتۇرلى دەسترۋكتيۆتى اعىمدار ءبىر جاعىنان يسلامدى ىشىنەن ىرىتۋگە تىرىسىپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان وزدەرىنىڭ ساسىق ساياساتىن جۇرگىزۋدىڭ قۇرالى قىلىپ جاتقانى انىق. ولار ءدىندى جامىلىپ لاڭكەستىككە بارىپ قانا قويماي، ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن جاساعان قىلمىستارىن ءدىن جانە قۇدايمەن بۇركەمەلەگىسى كەلەدى.

ءدىندى ءوز قىلمىستارىن بۇركەمەلەۋ نيەتىندە پايدالانعىسى كەلەتىندەر ءبىزدىڭ ەلدە دە بوي كورسەتتى. مىسالى، اتا-بابامىزدىڭ سان عاسىرلار بويى ۇستانىپ كەلگەن يسلامى، ياعني يمام اعزام ءابۋ حانيفا مازھابى دۇرىس ەمەس، سالت-ءداستۇردى ۇستانۋعا بولمايدى، اتا-باباعا قۇران باعىشتاۋ جانە شەلپەك تاراتۋ دۇرىس ەمەس، «تەك قۇران مەن سۇننەتتى عانا ۇستانۋ كەرەك» دەپ، قۇران مەن سۇننەت تۇگىلى تاياقتى ء«اليف» دەپ تانىمايتىندار قاراپايىم جاستارعا بولمىسى بۇلىڭعىر، مازمۇنى مارگينالدى جول مەڭزەيدى. دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمدار وسى ءادىستى قولدانۋ ارقىلى جاستاردى ەكسترەميزيمگە الىپ بارادى. ولار جاستار اراسىندا ءوزى ۇستانعان جولداعىلاردان باسقا مۇسىلماندارمەن، تۋعان-تۋىستارىمەن، ءتىپتى، اكە-شەشەسىمەن ارالاسپاۋعا، قارىم-قاتىناستارىن ۇزۋگە دەيىن الىپ بارۋ ءتاسىلىن دە قولدانادى. ناتيجەسىندە اكە-شەشەسىنەن، تۋعان-تۋىسىنان، دوستارىنان قول ءۇزىپ قالعان جاستار وڭاي باسقارىلىپ، ەكسترەميستىك ماقساتتا قولدانىلاتىن دايىن ءتىرى قۇرالعا اينالادى.

دەمەك، اتا-بابامىز ۇستانىپ كەلگەن سارا جولدىڭ تاعىلىمى مەن كورىنىسىن وزگەرتۋ، ونىڭ دۇرىستىعىنا كۇمان تۋدىرۋ ەكسترەميزمگە شاقىرۋدىڭ العى شارتى بولىپ وتىر.

ولاي بولسا، ەكسترەميزمنىڭ، تەرروريزمنىڭ جاستار اراسىندا تارالۋىنىڭ الدىن الۋدى اتا-بابامىز ۇستانىپ كەلگەن سارا جولدىڭ تاعىلىمىن، ونىڭ دۇرىستىعىن جاستارعا كەڭ تۇسىندىرۋدەن باستاعانىمىز ابزال.

ەلدىڭ ەلدىگىن ساقتاۋ قۇران مەن سۇننەتتى باسشىلىققا الىپ، بۇرىنعى دانالارىمىزدىڭ كورسەتكەن جارقىن جولىمەن جۇرۋدە ەكەنىن تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتتى. وسى تۇرعىدان وتكەنىمىز بەن بۇگىنىمىزدى مۇقيات سارالاۋعا مىندەتتىمىز. دىنىمىزدە ماڭگى وزگەرمەيتىن ۇلى اقيقاتتار مەن زامان شارتتارىنا قاراي بەيىمدەلىپ وتىراتىن قۇندىلىقتار بار. مىنە، وسىلاردى قاپەرگە الا وتىرىپ، بەلگىلى ءبىر تەپە-تەڭدىكتەن اۋىتقىماي ءدىندى ءبىر ءبۇتىن رەتىندە پاراساتپەن پايىمداپ، زامان تالابىنا ساي تۇسىندىرە بىلەتىن عالىمدار مەن ويشىلداردىڭ بولۋى اسا ماڭىزدى. يسلام ءدىنى پايدا بولعاننان كەيىنگى العاشقى بەس عاسىردا، وسىنداي ويشىلدار مەن عالىمدار كوپ بولدى.

 يسلام ءدىنى وزىمشىلدىككە جول بەرمەيدى، اللا الدىندا بارشا ادام تەڭ. ءتاڭىرى باسقالارعا ىسىمەن دە، تىلىمەن دە زارار، زيان كەلتىرۋدەن تىيىپ، ادامداردى مامىلەمەن، جاراستىقتا، تاتۋ عۇمىر كەشۋگە، ءبىر-ءبىرىن قۋاتتاپ، قولداۋعا ۇندەيدى. يسلام سوعىسقا، قان توگىسكە شەكتەۋ قويعان. بەيبىتشىلىك – ادامزاتتىڭ باستى قۇندىلىعى. قۇران قاعيدالارى قاقتىعىستاردىڭ الدىن الىپ، ۇرىس-جانجالداردى حارام ەتكەن. قارۋ جۇمساۋعا، كۇش قولدانۋعا باسقالار شابۋىل جاساعان جاعدايدا، امالسىزدان قورعانۋ ماقساتىندا عانا رۇقسات ەتىلگەن: «وزدەرىڭە بىرەۋ شابۋىل جاساسا، قۇداي جولىندا سەندەر دە سوعىساسىڭدار. تەك وزدەرىڭ كيلىكپەڭدەر. انىعىندا، اللا شەكتەن شىققانداردى ۇناتپايدى».

تاريحقا جۇگىنسەك، مۇحاممەد (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) پايعامبار قاتىسقان سوعىستىڭ ءبارى قورعانىس، جاۋدىڭ بەتىن قايتارۋ ماقساتىندا بولعانىن بىلەمىز. دىنىمىزدە جازىقسىز ادامنىڭ ءومىرىن قيۋ ۇلكەن كۇنا، ەڭ اۋىر قىلمىس بولىپ سانالادى. شاريعات تۇرعىسىنان ادام ءومىرى قاسيەتتى، ونى ارداقتاي ءبىلۋ پارىزىمىز. پايعامبارىمىزدىڭ (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) سوزىمەن ايتساق، ادام جانى مەن ونىڭ يەلىگى ايلاردىڭ ىشىندەگى مۇححارام، مەكەندەر ىشىندەگى قاعبا (مەككەدەگى), كۇندەردىڭ ىشىندەگى قۇربان، حادج ۋاقىتىنداعى ارافاتتا تۇرۋ سىندى قاستەرلى، وعان تيىسۋگە بولمايدى.

جان الۋ جاراتۋشىنىڭ ىقتيار-ەركىمەن، بۇيرىعىمەن ىسكە اسادى، بوگدەنى جەر جاستاندىرۋ – اللانىڭ قالاۋىنا قارسى كەلۋمەن پارا-پار.

اللا تاعالا اياتتا: «بەيكۇنا ادامداردى ءولتىرۋشى بولماڭدار، ول – ءتاڭىرى تىيىم سالعان ءىس. ەگەر بىرەۋ ناقاق ولتىرسە كەك الۋ حۇقىعى ولگەن ادامنىڭ جاقىن تۋىسىنا بەرىلەدى. ول بىراق كەك الۋدا شەكتەن اسپاۋى كەرەك. شىندىعىندا، وعان جاردەم بولادى» («يسرا» سۇرەسى، 33 اياتى، 1.297-ب).

شاريعات بەلگىلەرى كىسى ءولتىرۋدى بىرنەشە تۇرگە بولەدى. حانافي ءمازھابى بويىنشا ولار بەسەۋ:

1. ادەيى /امد/ ءولتىرۋ;

2. ادەيى ولتىرۋگە ۇقساس شيبحي امد;

3. قاتەلەسىپ ءولتىرۋ;

4. قاتەلەسىپ ولتىرۋگە جاتاتىن ءولىم;

5. ولىمگە سەبەپ بولعان ارەكەت.

ادەيى، قاساقانا قان توگۋگە جاراتۋشى تاراپىنان احيرەت كۇنىندە قاتاڭ دا اۋىر جازا بار. قۇران كارىمنىڭ «نيسا» سۇرەسىندە ايتىلعانداي: «كىمدە كىم ءمۇمىندى قاساقانا ولتىرسە، ونىڭ جازاسى جاھاننام جانە ول وندا ماڭگى كۇيەدى. اللانىڭ قاھارى مەن قارعىسىنا ۇشىرايدى. جاراتۋشى وعان اۋىر ازاپ دايىندايدى». قۇراندا سەبەپسىز باسقانى اجال قۇشتىرۋشى اللانىڭ قاھارىنا ىلىگىپ، و دۇنيەدە توزاق وتىنا كۇيەتىنى كورسەتىلسە، حاديستە بۇ دۇنيەدە وسى قىلمىسى ءۇشىن «قانعا-قان» دەگەندەي قىساس جولىمەن اۋىر جازاعا تارتىلاتىنى باياندالعان. الايدا، قىساس جەكەلەگەن توپتىڭ شەشۋىمەن ەمەس، كاسىبي قازىنىڭ (سوتتىڭ) شەشىمىمەن، قاتاڭ شاريعي شارتتار ارقىلى جۇزەگە اسادى.

يسلام تەررورعا، زورلىق-زومبىلىققا، بەيبىت جاندارعا كۇش قولدانۋعا قارسى. بۇگىنگى تاڭدا الەمنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە يسلام اتىمەن سانداعان جازىقسىز ادامداردىڭ قانى توگىلىپ جاتادى. جاراتۋشى سوزىمەن قاراساق، ءبىر ادامعا قيانات جاساپ، قۇربان ەتۋ كۇللى ادامزاتقا باعىتتالعان امال رەتىندە تۇسىندىرەلەدى. سونىمەن يسلامنىڭ قاقتىعىس، لاڭگەستىك، زورلىق-زومبىلىقتى، وكتەمدىكتى ايىپتاعان، كەرىسىنشە قوعامدىق تۇراقتىلىق، ىزگىلىكتى، ۇستامدىلىقتى ۋاعىزداعان ءدىن ەكەندىگىنە كوزىمىزدى جەتكىزەمىز.

جالپى تەرروردىڭ ۇلتى دا، ءدىنى دە جوق. سول تۇرعىدان مۇسىلمان ادامنىڭ تەرروريست بولۋى استە مۇمكىن ەمەس. يسلام ءدىنىنىڭ تەرروريزم، ەكسترەميزممەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى.

ەڭ الدىمەن، مۇسىلمانداردىڭ وزدەرىنىڭ يسلام دىنىندە بيىك ادامدىق قاسيەتتەردى، زاڭدى قادىرلەيتىن مەيىرىمدى ءارى تارتىپكە باعىناتىن تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىنا باستى نازار اۋدارىلاتىندىعىن تەرەڭ تۇيسىنە بىلۋلەرى اسا قاجەت. سول سەبەپتى، مۇسىلماندار اراسىندا ورىن الىپ وتىرعان ەكسترەميزممەن كۇرەس رەپرەسسيا جانە جالاڭ تىيىم سالۋ جولىمەن ەمەس، بىرىنشىدەن، ادامگەرشىلىك پەن ىزگى مىنەز قالىپتاستىراتىن يسلامنىڭ شىنايى بەينەسىن دۇرىس ءدىني ءبىلىم بەرۋ ارقىلى ايقىنداتىپ كۇرەسۋ كەرەك.

ەكىنشىدەن، ادامداردىڭ بويىنا ەتيكالىق قاسيەتتەر دارىتىپ، يدەولوگيالىق جانە ومىرلىك-ستيلدىك ءپليۋراليزمدى قابىلداۋ بەيىمدىلىگىنە ۇيرەتەتىن زايىرلى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى مەن اعارتۋشىلىق ارقىلى دا جۇزەگە اسۋ كەرەك.

ۇشىنشىدەن، اتا-انالار مەن تۋعان-تۋىستار جاس ۇرپاقتى، بالالارىن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ بەسىگىنە بولەۋ ءۇشىن وتباسى ينستيتۋتىن كۇشەيتۋدىڭ ماڭىزى وتە زور. سول ارقىلى، اۋىلداردا، وقۋ ورىندارىندا، قالا اۋلالارىندا جۇقتىرۋعا جەڭىل ۇرى-قارىلىق تۇسىنىكتەر (زونوۆسكيە پونياتيا، ۆوروۆسكيە پونياتيا) مەن قاتىگەزدىك سىندى اۋرۋلارعا شيپا تابۋعا بولادى.

سونىمەن بىرگە، قازىرگى باق تا كوپتەپ كەزدەسەتىن يسلامدى بۇرمالاپ تۇسىندىرەتىن، وريەنتاليستىك جانە نەو-وريەنتاليستىك قاساڭ قاعيدالار مەن شتامپتاردان ارىلۋ كەرەك.

ء«بىز مۇسىلمانبىز، ونىڭ ىشىندە ءابۋ حانيفا مازھابىن ۇستاناتىن سۋننيتتەرمىز. بابالارىمىز ۇستانعان بۇل جول ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى، اتا-انانى سىيلاۋعا نەگىزدەلگەن. ەندەشە، بۇگىنگى ۇرپاق تا الەمدەگى ەڭ ىزگى ءدىن – يسلام ءدىنىن قادىرلەي وتىرىپ، اتا ءداستۇرىن ارداقتاعان ابزال»، - دەپ ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆ ايتقانداي، حالىقتى يماندىلىققا شاقىرۋداعى ۇستاناتىن باعىتىمىز ايقىن.

قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ توراعاسى، باس ءمۇفتي ەرجان قاجى ءبىر سوزىندە: ء«بىزدىڭ باعىتىمىز ايقىن. ول ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ عاسىرلاردان بەرى جۇرگەن جولى – داستۇرىمىزبەن، سالت-سانامىزبەن بىتە قايناسىپ كەتكەن ءداستۇرلى ءابۋ حانيفا مازھابى مەن ماتۋرۋدي اقيداسىن بەرىك ۇستانۋ جانە ونى ناسيحاتتاۋ. بارشا مۇسىلماندارمەن قويان قولتىق ارالاسىپ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ ەل يگىلىگە، حالىقتىڭ قامىنا قىزمەت ەتەتىن، ازعىندىق پەن ارسىزدىقتى جوياتىن يماندىلىق سالتانات قۇراتىن قوعام قالىپتاستىرۋ» دەگەن بولاتىن.

اللا تاعالا ء«ال-عيمران» سۇرەسىنىڭ 103 اياتىندا:

«بارلىعىڭ تۇگەلدەي اللانىڭ دىنىنە بويسۇنىڭدار، ءبولىنىپ كەتپەڭدەر. سونداي-اق، وزدەرىڭە اللانىڭ بەرگەن نىعمەتىن ەسكە الىڭدار» -دەيدى. سول سەبەپتەن، مۇسىلمانداردىڭ اۋىزبىرشىلىگى مەن ەلدىڭ ىنتىماعىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن ءداستۇرلى حانافي مازھابىن ۇستانۋعا ۇندەي وتىرىپ، يسلام ءدىنىن سالت-داستۇرمەن ۇندەستىرە، ۇيلەستىرە كوركەم تۇردە ناسيحاتتايتىن ۇلتتىق ساناسى قالىپتاسقان، ءدىني ءبىلىمى تەرەڭ، بىلىكتىلىگى جوعارى، وي ءورىسى كەڭ، وزىق ويلى زاماناۋي يمامداردى وسىناۋ بيىك ماقساتتارعا جۇمىلدىرۋ – قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ باستى مىندەتى.

بۇگىنگى تاڭدا تەرروريزم مەن ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى بىرقاتار ءىرى جوبالاردى ىسكە اسىرىپ، جان-جاقتى اۋقىمدى ىستەر اتقارۋدا. اتاپ ايتار بولساق ەڭ اۋەلى كادر ماسەلەسىن قولعا الۋ ءۇشىن مەدرەسەلەر اشىپ، جاسوسپىرىمدەردىڭ ءدىني جانە ءدۇنياۋي ءبىلىم الۋىن ارتتىرۋدا. سونداي-اق ەلىمىزدەگى يمامداردىڭ ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا رەسپۋبليكا اۋماعىندا سەمينارلار وتكىزۋدە.

ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەستىڭ بىردەن-ءبىر جولى – ولار تۋرالى ءوز ۋاقىتىندا مالىمەت بەرۋ. بۇل جەردە، ارينە، كۇندەلىكتى اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءرولى وتە جوعارى. ايتسە دە، اقپارات كۇرالدارىنىڭ بەرەتىن مالىمەتى جەتكىلىكتى ەمەس. سەكتالاردىڭ، ەكسترەميستىك توپتاردىڭ قاۋپى تۋرالى حالىقتى، ونىڭ ىشىندە جاستاردى كوبىرەك حاباردار ەتىپ وتىرۋدىڭ وزگە دە تەتىكتەرىن پايدالانۋ قاجەت. ول ءۇشىن بارلىق مەكتەپتەردە ء«دىنتانۋ» ساباعىمەن قوسا ماماندار قاۋىپسىزدىك ساباقتارىن وتكىزىپ، وندا ەكسترەميستىك توپتاردى، توتاليتارلىق سەكتالاردى قالاي بىلۋگە بولاتىنىن ءتۇسىندىرىپ، ولاردان قالاي ساقتانۋ جولىن كورسەتىپ وتىرۋلارى كەرەك.

وسى رەتتە، قمدب دا ءوز تاراپىنان حالىقتى ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ توڭىرەگىنە توپتاستىرىپ، يسلامنىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىنان سۋسىنداۋلارى ءۇشىن، ءدىني سۇراقتارىن تىكەلەي ءدىن ماماندارىنان الۋ مۇمكىندىگىن قامتاماسىز ەتىپ، ەل اراسىندا دەسترۋكتيۆتى، جات اعىمداردىڭ تارالۋىنىڭ الدىن الىپ، اقپاراتتاندىرۋ ءۇشىن، وتانسۇيگىشتىكتى، تولەرانتتىلىقتى، توزىمدىلىك پەن بايسالدىلىقتى، بەيبىتشىلىكتى، ىزگىلىكتى، ادامگەرشىلىك قاعيدالارىن ناسيحاتتاپ، ەكسترەميستىك، تەرروريستىك ۇستانىمداعى اعىمدارمەن كۇرەسۋ ماقساتىندا رەسپۋبليكالىق اقپاراتتىق-ناسيحات توپتارىن قۇرعان بولاتىن.

قۇرامىندا بىلىممەن قارۋلانعان، وڭىرلەردەگى احۋالدى، جاماعات اراسىنداعى پروبلەمالاردى جاقسى بىلەتىن 30 بىلىكتى تەولوگتار مەن يمامداردان جاساقتالعان رەسپۋبليكالىق اقپاراتتىق-ناسيحات توپتارى ەل اۋماعىندا كوپتەگەن كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، ءدىن مەن ءدىل جايىنداعى حالىقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرىپ، ەكسترەميستىك، تەرروريستىك باعىتتاعى اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتۋدىڭ قاسىرەتى جايلى ءسوز قوزعاپ كەلەدى. وعان قوسا، اتالمىش اقپاراتتىق توپ مۇشەلەرى راديكالدى توپ بەلسەندىلەرىمەن بىرنەشە دۇركىن كەزدەسىپ، مۇسىلمانداردى ءوزارا اۋىزبىرشىلىككە ءبىر مازحابتىڭ توڭىرەگىنە، ءبىر ءدىني باسقارمانىڭ بوساعاسىنا جينالۋعا شاقىرىپ، ناقتى ناتيجەلەرگە دە قول جەتكىزۋدە.

ودان بولەك ءاربىر ءوڭىردىڭ وزىندىك جەرگىلىكتى ۋاعىز-ناسيحات توپتارى ايماقتاعى ءدىني احۋالدى باقىلاپ، حالىقتىڭ جات پيعىلدى، ەكسترەميستىك، تەرروريستىك توپتاردىڭ جەتەگىندە كەتپەۋلەرىن قاداعالاپ وتىر. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازىردە ەلدىڭ ءدىني ساۋاتى ءبىرشاما جوعارىلاپ، اق پەن قارانى اجىراتاتىن حالگە جەتتى دەپ باعالاۋعا بولادى.

ءبىز ءدىندى الەۋمەتتىك شىڭدىقتان ءبولىپ الۋ ارەكەتىنىڭ تەك قانا جاعدايدىڭ ناشارلاۋىنا اكەلىپ سوقتىرعانىنىڭ كۋاگەرى بولدىق. ءدىن اتىن جامىلىپ ارام پيعىلدارىن ىسكە اسىرماق بولىپ جاتقان ەكسترەميستەر مەن لاڭكەستەرگە قارسى تۇرۋ بارشامىزدىڭ ورتاق مىندەتىمىز، ءارى مۇددەمىز. بۇل مىندەتتى ىسكە اسىرۋدا ءدىن كوشباسشىلارى مەن مەملەكەتتىك ورگاندار، مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ مۇشەلەرى، جالپى ۇلت بولىپ، حالىق بولىپ ءبىر ساپتا، ءبىر شەپتە تۇرىپ، بىرىگە كۇرەس جۇرگىزۋىمىز ءلازىم. ەگەر ءبىز لاڭكەستەردىڭ لاس ارەكەتتەرىنەن تازارعان الەمدى كورگىمىز كەلەتىن بولسا، ءبىزدىڭ كۇش-جىگەرىمىزدى ءدال وسىندا شوعىرلاندىرۋىمىز ءتيىس.

جاراتۋشى يەمىز بۇگىنگى ءبىزدىڭ قول جەتكىزگەن يگىلىكتەردى ساقتاپ قالۋعا كۇش-قۋات بەرىپ، ءبىزدى بىرلىگىمىزدەن، كەڭپەيىل نيەتىمىزدەن ايىرماسىن!

ەرشات اعىبايۇلى وڭعاروۆ

قمدب-نىڭ ۋاعىز-ناسيحات

ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى،

تەولوگ، (Ph.D) دوكتور

Abai.kz

قولدانىلعان ادەبيەتتەر:

1. سەيتبەكوۆ سمايىل، «يمان نەگىزدەرى»، الماتى، «كوكجيەك» باسپاسى، 2008. – 376 بەت.
2. ءال-بايادي، كامالاددين ءاحماد بين حاسان بين سينانەددين، «يشاراتۋل- ءمارام»، مىسىر، 1949).
3. «ماتەريالى پو يستوري سرەدنەي ي تسەنترالنوي ازي ح-ءحىح ۆۆ.». تاشكەنت: يزداتەلستۆو «فان»، 1988.
4. «يستوريا كازاحستانا ۆ پەرسيدسكيح يستوچنيكاح». توم 1. الماتى: «دايك-پرەسس» 2005.
5. م.زاقزۋق، "ماۋسۋاتۋ اعلامۋل فيكرۋل يسلامي" (ايگىلى يسلام ويشىلدارى ەنتسيكلوپەدياسى»), ۆاقف مينيسترلىگى يسلام ىستەرى جوعارعى كەڭەسى، ەگيپەت، كاير، 2004ج.
6. Islam Ansiklopedisi, Turkiye Diyanet Vakfi, Istanbul,1993.