قىتاي اقىنى لي بايدىڭ قازاقتىڭ ارعى تەگىنە ەش قاتىسى جوق ەكەندىگىن abai.kz اقپاراتتىق پورتالى مەن «قازاقستان» ساياسي اپتالىعى سەرگەك جۇرت سەل ەتىپ قارايتىنداي ەتىپ جازىپ كەلەدى. الايدا ءبىزدىڭ ارعى بەرگىنى قالت جىبەرمەي قاراپ، قاداعالاپ وتىراتىن تاريحشىلارىمىز تىرس ەتپەگەن ەدى ەسەسىنە ليبايتانۋشىلار ەكپىن الىپ ءتىپتى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بەتىندە ءبىر بىرىنە سالا قۇلاش حاتتار جازىسىپ، قارىق بولىپ جاتتى. ايتكەنمەندە، «وسى ءوزى قالاي؟» دەپ ويلاناتىن دا جۇرت بار ەكەن بىزدە. وقىپ قاراڭىز:

سوڭعى مەزگىلدە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بەتىندە قىتاي ەلىنىڭ ۇلى اقىنى لي بايدىڭ شىققان تەگى مەن ادەبي مۇراسىنا بايلانىستى ءبىرسىپىرا ماتە­ريالدار جارىق كورىپ، قوعامدا ءوزارا قاي­شىلىقتى پىكىرلەردىڭ ءورىس الۋىنا نەگىز بولدى. ماسەلەنىڭ گازەت بەتتەرىندەگى جاريا­لانىمدارمەن شەكتەلمەي، ودان دا كەڭ اۋقىم الۋى، ياعني الماتىداعى «ادەبيەت» باسپا ۇيىنەن «ەلىمەن قاۋىشقان ەلدىباي اقىن» (2008, 138 ب.) جانە قازاقپارات» باسپاسىنان ەلىباي. لي باي. لي بو» «2009, 502 ب.) اتالاتىن كىتاپتاردىڭ وقىرمان قاۋىمعا جول تارتىپ، ولاردى شىعارۋعا تىكەلەي اتسالىسىپ جۇرگەن كىسىلەردىڭ قى­تاي ەلىنىڭ اقىنىن ەشقانداي دا دالەلسىز جەپ-جەڭىل تۇردە قازاق ۇلتى مەن مادە­نيەتىنە جاتقىزۋعا قۇلشىنا كىرىسىپ، ءتۇرلى ارەكەتتەردى ىسكە اسىرىپ جۇرگەندىگى بىزگە وسى مالىمدەمەنى دايارلاپ، جاريالاۋعا ءماج­بۇر ەتتى.

قىتاي اقىنى لي بايدىڭ قازاقتىڭ ارعى تەگىنە ەش قاتىسى جوق ەكەندىگىن abai.kz اقپاراتتىق پورتالى مەن «قازاقستان» ساياسي اپتالىعى سەرگەك جۇرت سەل ەتىپ قارايتىنداي ەتىپ جازىپ كەلەدى. الايدا ءبىزدىڭ ارعى بەرگىنى قالت جىبەرمەي قاراپ، قاداعالاپ وتىراتىن تاريحشىلارىمىز تىرس ەتپەگەن ەدى ەسەسىنە ليبايتانۋشىلار ەكپىن الىپ ءتىپتى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بەتىندە ءبىر بىرىنە سالا قۇلاش حاتتار جازىسىپ، قارىق بولىپ جاتتى. ايتكەنمەندە، «وسى ءوزى قالاي؟» دەپ ويلاناتىن دا جۇرت بار ەكەن بىزدە. وقىپ قاراڭىز:

سوڭعى مەزگىلدە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بەتىندە قىتاي ەلىنىڭ ۇلى اقىنى لي بايدىڭ شىققان تەگى مەن ادەبي مۇراسىنا بايلانىستى ءبىرسىپىرا ماتە­ريالدار جارىق كورىپ، قوعامدا ءوزارا قاي­شىلىقتى پىكىرلەردىڭ ءورىس الۋىنا نەگىز بولدى. ماسەلەنىڭ گازەت بەتتەرىندەگى جاريا­لانىمدارمەن شەكتەلمەي، ودان دا كەڭ اۋقىم الۋى، ياعني الماتىداعى «ادەبيەت» باسپا ۇيىنەن «ەلىمەن قاۋىشقان ەلدىباي اقىن» (2008, 138 ب.) جانە قازاقپارات» باسپاسىنان ەلىباي. لي باي. لي بو» «2009, 502 ب.) اتالاتىن كىتاپتاردىڭ وقىرمان قاۋىمعا جول تارتىپ، ولاردى شىعارۋعا تىكەلەي اتسالىسىپ جۇرگەن كىسىلەردىڭ قى­تاي ەلىنىڭ اقىنىن ەشقانداي دا دالەلسىز جەپ-جەڭىل تۇردە قازاق ۇلتى مەن مادە­نيەتىنە جاتقىزۋعا قۇلشىنا كىرىسىپ، ءتۇرلى ارەكەتتەردى ىسكە اسىرىپ جۇرگەندىگى بىزگە وسى مالىمدەمەنى دايارلاپ، جاريالاۋعا ءماج­بۇر ەتتى.

ءا دەگەندە-اق، مىناداي جاعدايدى ەس­كەرتكەن ءجون. بۇل ارادا ءسوز ۇلى اقىننىڭ ارتىندا قالدىرعان مۇراسىنىڭ كوركەمدىك قۇندىلىعى جونىندە ەمەس. الەمدىك وركە­نيەتتە جەكە ۇلتتارعا ءتان ۇلى اقىندار مەن ويشىلداردىڭ مۇراسىن جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار ساناتىنا جاتقىزۋ داستۇرگە اينالعان. لي باي سياقتى ۇلى شىعارما­شىلىق يەسىنىڭ مۇراسى جونىندە دە وسى ويدى ايتۋعا تولىق نەگىز بار. دەگەنمەن، بۇل ارادا اڭگىمە لي بايدىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە كۇماندى مۇددەلەر تۇرعىسىنان اۋدارىپ، اقىننىڭ شىققان تەگى مەن ەت­نيكالىق تاندىگىنە بايلانىستى ەشقانداي دا دالەلسىز جانە نەگىزسىز تۇجىرىمدارعا كەلىپ، ول تۇجىرىمدارىن قوعامعا كەڭ تا­راتىپ جۇرگەن مۇحتارحان ورازباي سياقتى «اۋدارماشى» مەن ونى اشىق قولداپ، دەم بەرۋشىلەردىڭ ۇيلەسىمسىز زياندى ارەكەتى جونىندە بولىپ وتىر.

لي باي (701-762 ج.ج.) تاڭ پاتشالىعى (618-907 ج.ج.) داۋىرىندە ءومىر ءسۇرىپ، بۇگىندە ەسىمى الەم ادەبيەتى كلاسسيكتەرى ساناتىنا قوسىلعان قىتاي ەلىنىڭ ۇلى اقىندارىنىڭ ءبىرى - لي باي مۇراسى مەن ونىڭ ءومىر جولىن زەرتتەۋ ىسىندە ۇلكەن تاجىريبە جي­ناق­تالىپ، ىرگەلى ءداستۇر قالىپتاسقان، ءال­دەنەشە بۋىننان تۇراتىن ليبايتانۋشىلار مەكتەبى بار. اقىننىڭ شىعارمالارى كور­كەم وي­دىڭ وزىق ۇلگىسى رەتىندە قىتاي مەك­تەپ وقۋ­لىقتارىنا ەنگەن. ال مىڭجىلدىق تاريحى بار ليبايتانۋشىلار اراسىندا اقىننىڭ قىتاي ۇلتى مەن مادەنيەتىنە تاندىگى ءجو­نىندە ەكىۇشتى پىكىر جوق. لي بايدىڭ تۋعان ولكەسى جونىندە حح ع. باستاپ ارقيلى بول­جامدار ايتىلا باستاعاندىعىنا قاراماس­تان، ونىڭ شىققان تەگى جاعىنان قىتايدىڭ رەسمي تاريحىنا ەنگەن پاتشالار اۋلەتىنە ءتان لي فاميلياسى قىتاي ۇلتى­نىڭ پەر­زەنتى ەكەندىگىنە بۇل ەلدىڭ شىنايى عا­لىمدارى ەشقانداي دا كۇمان كەلتىرگەن ەمەس.

سوعان قاراماستان، اقىننىڭ شىعارما­لارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋشى مۇحتارحان ورازباي دەگەن ازامات ء(وزىن تاريح عىلىم­دارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اتاعان) «ەلى­مەن قاۋىشقان ەلدىباي اقىن» (ا.، «ادە­بيەت » باسپا ءۇيى، 2008, 138 ب.) اتالاتىن كىتابىندا «ليباي قىتايدا تاڭ دەپ اتا­لاتىن حاندىقتار داۋىرىندە، تۇرىك تەكتى­لەر­دەن شىققان بيلەۋشىلەر قىتايدى باسقار­عان كەزىندە جاساعان ادام. قازاقشا اتى ەلدىباي ەدى. ول قىتايدا ليباي دەگەن ات­پەن ولگەننەن سوڭ داڭققا بولەنگەن اقىن. تاريحي جازبالار ونى ب.ز. 701 جىلى تاراز قالاسىنا جاقىن جەردەگى سۋياپ (شۋ) وزەنى جاعاسىندا توقماق دەگەن جەردە تۋعان، 762 جىلى قىتايدا قايتىس بولعان دەيدى»، دەپ جازادى. (28 ب.)

اۋدارماشى كىتابىندا لي بايدىڭ شىق­قان تەگى مەن تۋعان جەرىنە قاتىستى يلانىم­دى دەرەكتىك ماتەريالدار كەلتىرمەستەن، وقىر­ماندى لي باي اقىننىڭ شىعارمالا­رىن قازاق ەلىنە ءتان مۇرا رەتىندە قابىل­داۋعا شاقىرىپ «قازاق ەلىنىڭ ارۋاقتى ۇل­دارىنىڭ اسقار رۋحى ەلگە قايتا ورالعاندا عانا، سول ارۋاقتى اتالارىنىڭ داڭقتى كيەسى جول باستاعاندا عانا، تۇتاس قازاق ۇلتى­نىڭ عالامات رۋحى قالىپتاسا بەرەدى. سول كۇندى بۇگىننەن باستاپ قارسى الايىق، اعايىندار!» دەگەن ۇران تاستايدى.
اۋ، ءسوز قادىرىن بىلەتىن ەل ەمەس پە ەدىك.

ورنىمەن ايتىلعان ءسوز عانا يەسىن تاپ­قان عوي. ال مىناۋ وڭدى-سولدى ساپىرما ءسوز كىمگە ارنالعان؟
مۇنىمەن شەكتەلمەي مۇحتارحان مىرزا «قازاق اقىنى» ليبايدىڭ مۇراسىنىڭ «ءوز ەلىنە جانى اشيتىن بىلگىر ادامداردىڭ اسا دەن قوياتىن زەردەلى كومەكتەرىنىڭ ارقاسىن­دا ەلگە جەتىپ، تۇتاس قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني كادەسىنە جاراپ» وتىرعاندىعىن ايتادى. ال ەندى 2009 جىلى «قازاقپارات» باسپاسىنان جارىق كورگەن «ەلىباي. ليباي. لي بو» اتالاتىن كىتاپتان «قىتاي ەلىنە زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرىپ، ءمالى­مەتتەر جيناپ، ولاردى اۋدارتىپ، باستىرىپ شى­عارعان ومىربەك بايگەلدى» دەگەن ءمالى­مەتتى كەزدەستىرەمىز.

قىتاي ادەبيەتىنىڭ كلاسسيك اقىنى لي بايدى جەپ-جەڭىل قازاق ەتە سالۋ مۇنىمەن اياقتالمايدى. جاقىندا عانا (19.11.09) «قازاقستان» تەلەارناسى ارقىلى اقىننىڭ شىققان تەگى مەن قالدىرعان مۇراسىنا باي­لانىستى وسى جوعارىدا ايتىلعان مازمۇندا تۇسىنىكتەر بەرىلدى. وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن تاراز قالاسىندا لي بايدىڭ قازاق تىلىندە جارىق كورگەن شىعارمالار جينا­عىنىڭ تۇساۋكەسەرى بولىپ ءوتتى. سوڭعى كۇن­دەرى «قازاق» اقىنى ەلدىبايعا ارنالعان تۇلعالى ەسكەرتكىش شۋ بويىندا بوي كوتەر­مەك دەگەن حابار دا شىعىپ قالدى. مىنە، وسى كەلتىرىلگەن فاكتىلەر لي باي اقىندى قازاق، ال ونىڭ مۇراسىن قازاق مادەنيەتىنە جاتقىزۋ ىسىندە جوعارىدا اتالعان كىسىلەردىڭ ءبىراز جەرگە بارىپ قالعاندىعىن بايقاتسا كەرەك.
جالپى، قىتاي اقىندارىن قازاق ادە­بيەتىنە تەلۋ ارەكەتى بۇدان دا بۇرىن ورىن العان. ماسەلەن، «قازاقستان» گازەتىنىڭ 2009 ج. 5 قاراشا (№40) سانىندا جوعارىدا اتالعان مۇحتارحان ورازباي مەن دۇكەن ءماسىمحان دەگەن «قىتايتانۋشىلاردىڭ» ارەكەتى ارقىلى تاريحتا بولماعان الدەكىم­دەردىڭ ساياسي ماقساتتا ويلاپ تاپقان كەگ­مەنەر ۇلگەۇلى دەگەن «اقىننىڭ» ولەڭدەرى­نىڭ «ەكى مىڭ جىلدىق دالا جىرى» («قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسى 2000 ج.) اتالا­تىن كىتاپقا جانە «قازاق ادەبيەتىنىڭ قىس­قاشا تاريحى» دەگەن وقۋلىققا ەنىپ كەت­كەندىگى جونىندە مالىمەت بەرىلدى.

تاۋەلسىزدىك جىلدارى تاياۋ جانە الىس شەتەلدەردەن ءبىراز زيالى قانداستارىمىز ەلىمىزگە ورالىپ، قوعامدىق ومىرىمىزگە بەل­سەندى تۇردە ارالاسۋدا. ماسەلەن، ولار «ءما­دەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ ىسىنە قوماقتى ۇلەستەرىن قوسۋدا. بۇل، ارينە كوڭىلدە ريزاشىلىق سەزىم تۋعى­زاتىن جاعداي.

سونىمەن بىرگە عىلىم مەن شىعارما­شىلىق وتە نازىك ەڭبەك سالالارى ەكەندىگى، ال ولارعا اتسالىسۋ كەز كەلگەن ادامنان ۇلكەن كاسىبي دايارلىق پەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىندىگى بەلگىلى. مۇنداي تالاپتى ەسكەرمەۋ كىمدى دە بولسا وپىق جەگىزەرى حاق. لي باي اقىننىڭ مۇراسىنا بايلانىستى دا وسىنى ايتپاق ويدامىز.

بەلگىلى ءبىر شىعارماشىلىق يەسىنىڭ ارتىنا قالدىرعان مۇراسى مەن ءوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر ۇلتقا تاندىگىن انىقتاۋ الدىمەن عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى ارقىلى ءجۇ­رەدى. سونداي-اق ونداي ءىس ۇزاق جىلدىق ءارى ىرگەلى ىزدەنىستى تالاپ ەتەدى. بۇل الەمدىك عىلىم مەن مادەنيەتتە قالىپتاسقان جانە قابىلدانعان سان عاسىرلىق ءداستۇر. ولاي بولسا بۇل عىلىمي ەتيكانى مويىنداماۋعا نەمەسە تارك ەتۋگە ەشكىمنىڭ دە حاقىسى جوق.

مىنە، وسى جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز قازاق قوعامىنىڭ رەسمي دەڭگەيدە ءوز تاريحىنا سىني كوزقاراسپەن قاراي الاتىن­دىعىنا سەنگەندىكتەن، قىتاي ەلىنىڭ ۇلى ويشىل اقىنى لي بايدى قايسىبىر «تاريح­قۇ­­مار­لار» مەن «اۋدارماشىلاردىڭ» جەپ-جەڭىل قازاق ۇلتىنىڭ مادەنيەتىنە جاتقىزا سالۋلارىن عىلىمي ەتيكاعا ۇيلەسپەيتىن ارەكەت رەتىندە باعالاپ، باق قۇرالدارى مەن باسپا ورىندارىن قوعامنىڭ تاريحي جادىنا جاعىمسىز، كەرى اسەرى بولماق مۇن­داي ارەكەتتەرگە جول بەرمەۋگە، قوعامنىڭ تاريحي تانىمىن قالىپتاستىرۋ ىسىندە ەتي­كالىق نورمالاردى ساقتاۋعا شاقىرامىز.

ءسوزىمىزدىڭ سوڭىندا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قازاق باسپاسوزىندە جاريالانعان ءتۇرلى با­عىتتاعى زەرتتەۋلەر مەن داۋلى ماسەلەلەرگە تالداۋ جاساپ، دۇرىس قورىتىندى جاساۋ ءۇشىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قاراستى مەكەمەلەر تاراپىنان ارنايى ساراپشى توپ قۇرىلۋى كەرەك. سونداي-اق عىلىمي ەتيكانى بەلدەن باسىپ، ۇلتتىق، مەملەكەت­تىك مۇددەگە ارانداتۋشى ارەكەتتەر جاساعان تاريحشى مۇحتارحان ورازبايدىڭ «دوكتور­لىق-پروفەسسورلىق» عىلىمي اتاق دارەجە­سىنە قاتىستى قۇجاتتارىن تەكسەرىپ، ءتيىستى شارا قولدانۋىن ايرىقشا اتاپ كور­سەتكىمىز كەلەدى.

قۇرمەتپەن:

قازاقستان تاريحشىلارى قاۋىمداستىعى مەن ادەبيەتشىلەرى اتىنان:
اكادەميك م.اسىلبەكوۆ،
پروفەسسور م.قويگەلديەۆ،
پروفەسسور ز.قيناياتۇلى،
مەملەكەتتىك سىيلىق يەگەرى پروفەسسور م.مىرزاحمەتۇلى،
پروفەسسور م.حافيزوۆا،
پروفەسسور ت.وماربەكوۆ،
پروفەسسور ن.مۇحامەتحانۇلى.

قىتاي ءتىلىنىڭ مامانى، اۋدارماشى-جۋرناليست: ءا.دايىرباي