قادىر اعامەن ۇيiندە كەزدەستiم. «ەل-شەجiرە» قوعامدىق قورىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا اعامەن الدىن الا تەلەفونمەن حابارلاسىپ قويعام. «سەن مەنiمەن ءۇشiنشi رەت سۇحبات الىپ وتىرسىڭ عوي. كەلەشەكتە مەن تۋرالى كiتاپ جازاتىن شىعارسىڭ» دەپ، قالجىڭداپ كۇلiپ قارسى الدى. قادىر اعامەن اڭگiمەلەسۋدiڭ ءوزi بiر عانيبەت. الەم ادەبيەتi بولسىن، قازاق ادەبيەتi بولسىن، تاريحي تاقىرىپتار بولسىن، اعىلىپ سىر شەرتكەندە، «مۇنىڭ ءبارiن اعا قاي ۋاقىتتا وقىپ ۇلگەرگەن» دەپ، ءوزiڭ تاڭ قالاسىڭ. كوپ وقىعاندىعى تۋرالى اعانىڭ ءوزi دە جاسىرمايدى. «كiتاپحانانىڭ قاجەتi قانشا. دايىن كiتاپحانا مەن تۇرمىن عوي» دەيدi قالجىڭعا بۇرىپ. راسىندا دا، قادىر اعامەن كەز كەلگەن تاقىرىپتا اڭگiمە قوزعاي الاسىڭ. تاڭدى تاڭعا ۇرىپ، اڭگiمە ايتاتىن قازاقتىڭ قازىنالى قارتتارى وسى قادىر اعا سياقتى بولعان شىعار دەگەن وي كەلەدi كەيدە ماعان. تومەندەگi سۇحبات اقىنمەن بولعان اڭگiمەنiڭ بiر پاراسى عانا. ال، ءالi دە ايتىلماعانى، قاعازعا تۇسپەگەنi قانشاما؟!

- قادىر اعا، سiزدiڭ بالالىق شاعىڭىز قيىن ۋاقىتقا تاپ كەلگەنiن بiلەمiز. «تالانتتى تالانت ەتەتiن دە قيىندىق» دەيدi. مۇمكiن، سiزدiڭ قادىر اقىن اتانۋىڭىزعا سول بiر قيىن جىلدار، سول بiر زۇلماتتى ۋاقىت ءوز سەپتiگiن تيگiزگەن شىعار. قالاي ويلايسىز؟

قادىر اعامەن ۇيiندە كەزدەستiم. «ەل-شەجiرە» قوعامدىق قورىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا اعامەن الدىن الا تەلەفونمەن حابارلاسىپ قويعام. «سەن مەنiمەن ءۇشiنشi رەت سۇحبات الىپ وتىرسىڭ عوي. كەلەشەكتە مەن تۋرالى كiتاپ جازاتىن شىعارسىڭ» دەپ، قالجىڭداپ كۇلiپ قارسى الدى. قادىر اعامەن اڭگiمەلەسۋدiڭ ءوزi بiر عانيبەت. الەم ادەبيەتi بولسىن، قازاق ادەبيەتi بولسىن، تاريحي تاقىرىپتار بولسىن، اعىلىپ سىر شەرتكەندە، «مۇنىڭ ءبارiن اعا قاي ۋاقىتتا وقىپ ۇلگەرگەن» دەپ، ءوزiڭ تاڭ قالاسىڭ. كوپ وقىعاندىعى تۋرالى اعانىڭ ءوزi دە جاسىرمايدى. «كiتاپحانانىڭ قاجەتi قانشا. دايىن كiتاپحانا مەن تۇرمىن عوي» دەيدi قالجىڭعا بۇرىپ. راسىندا دا، قادىر اعامەن كەز كەلگەن تاقىرىپتا اڭگiمە قوزعاي الاسىڭ. تاڭدى تاڭعا ۇرىپ، اڭگiمە ايتاتىن قازاقتىڭ قازىنالى قارتتارى وسى قادىر اعا سياقتى بولعان شىعار دەگەن وي كەلەدi كەيدە ماعان. تومەندەگi سۇحبات اقىنمەن بولعان اڭگiمەنiڭ بiر پاراسى عانا. ال، ءالi دە ايتىلماعانى، قاعازعا تۇسپەگەنi قانشاما؟!

- قادىر اعا، سiزدiڭ بالالىق شاعىڭىز قيىن ۋاقىتقا تاپ كەلگەنiن بiلەمiز. «تالانتتى تالانت ەتەتiن دە قيىندىق» دەيدi. مۇمكiن، سiزدiڭ قادىر اقىن اتانۋىڭىزعا سول بiر قيىن جىلدار، سول بiر زۇلماتتى ۋاقىت ءوز سەپتiگiن تيگiزگەن شىعار. قالاي ويلايسىز؟
- قيىن ۋاقىتقا تاپ بولعانى راس. اشتىق جىلدارى، ودان كەيiن 37-38 جىلدارداعى اكە-شەشەلەرiمiزدiڭ باسىنا كەلگەن زاۋال، ودان كەيiن ۇلى وتان سوعىسى... وسى سوعىستان كەيiن iلە-شالا اشتىق باستالدى. سول جىلدارى، ياعني 1952 جىلى مەكتەپ بiتiردiم. ءتاپ-ءتاۋiر بiتiردiم. مەدالگە ۇسىنىپ ەدi, بەكiتپەي قويدى. بiر عانا ماتەماتيكادان ءتورتiم بولدى. قىسقاسى نە كەرەك، سول جىلدارى بiز دە جارتىلاي اشتىقتى سەزiندiك. تالونمەن نان بەرiپ تۇردى. تاڭەرتەڭ ساتىلاتىن نانعا كەشكiسiن كەزەككە تۇرامىز. ۇيدە ءۇش ادامبىز. اكە-شەشەم، مەن... اكەم اسكەردەن كەلگەن. كەلگەن دەگەن اتى عانا، ايتەۋiر جانى بار. بiر كۇنi تاڭەرتەڭ نان الۋعا دۇكەنگە باردىم. دۇكەن توبەنiڭ بويىندا ورنالاسقان. دۇكەنگە بارۋ ءۇشiن، توبەگە شىعۋىڭ كەرەك. سودان ناندى الدىم دا، تومەن قاراي قۇلديلادىم. اشپىن عوي... ناننىڭ شەتiنەن ءسال ءۇزiپ اۋىزعا سالعانىم سول ەدi, سودان كەيiن العاشقى تەلەديدارلاردى كورگەن شىعارسىڭ، سولاردى وشiرگەندە اراسىندا ءتورت بۇرىشتى بiر ساۋلە جارق ەتiپ بارىپ، وشەدi عوي. سول سياقتى دۇنيە تارىلىپ-تارىلىپ كەلدi دە، بiر نۇكتەگە تاپ بولدى. سول نۇكتە جوعالىپ كەتتi. سول بويدا جەرگە قۇلاپپىن. سودان وقۋعا بارا المادىم. بiزدiڭ اۋداننىڭ ورتالىعى اۋىلدان - 140 شاقىرىم. سول ورتالىققا بارىپ، ەمتيحان تاپسىرۋعا بiرiنشiدەن، مۇمكiندiگiم بولعان جوق. ەكiنشiدەن، اتتەستاتىم ەش كەتتi. سودان نە iستەيسiڭ؟ جۇمىسقا تۇرۋ كەرەك. ەمتيحان تاپسىرۋدىڭ ءوزi قىزىق ەدi. بالالاردىڭ ءبارiن ۇشكە ءبولiپ وتىرعىزاتىن. مەكتەپتi جاڭادان بiتiرەتiندەر بiر بولەك، شۇعىل تاپسىراتىندار بiر بولەك، سوسىن سوعىستان كەلگەندەر بiر بولەك قاتاردا وتىرادى. سول ەمتيحاننىڭ جاۋاپتارىن الدىم دا، ەسەپتەردiڭ ءبارiن اۋداندىق كومسومول كوميتەتiنiڭ حاتشىسىنا بەرiپ ۇلگەردiم. شۇعىل تاپسىرعانداردان جالعىز سول ەدi. سودان وقۋعا بارا المادىم. جۇمىس جوق. باس اينالادى. كوشەدە كەلە جاتقام. جوعارىداعى ەمتيحاننان كومەكتەسكەن كومسومول كوميتەتiنiڭ حاتشىسى دا كەلە جاتىر ەكەن، سوعان جولىعىپ قالدىم. كابينەتiنە الىپ باردى. «مەن سەنiڭ ارقاڭدا پارتيا مەكتەبiنە ءتۇسiپ جاتىرمىن» دەدi. «ەرتەڭ جۇرەم. مىناۋ سەنiڭ جاقسىلىعىڭنىڭ قايتارىمى بولسىن» دەپ، «اۋداندىق كومسومول كوميتەتiنiڭ مەكتەپ جانە پيونەر جەتەكشiسi» دەگەن بۇيرىق شىعارىپ بەردi. بiر جىل سوندا جۇمىس iستەدiم. العان ايلىعىمدى ەكiگە بولەمiن دە، جارتىسىن اناما اپارىپ بەرەم. قالعانىن ءوزiمنiڭ قاجەتiمە جاراتام. كەلەر جىلى وقۋعا الماتىعا كەلiپ ءتۇستiم. سول جىلداردان باستاپ، وقۋعا ءتۇسۋ قيىندادى. ول كەزدەرi جۋرناليستيكا فاكۋلتەتi جوق ەدi.
- نەگiزi قالاعانىڭىز جۋرناليستيكا بولىپ پا ەدi?
- پرينتسيپiندە ءبولiپ قاراعان ەمەسپiن. جۋرناليستيكا - فيلولوگيانىڭ بiر بولiمشەسi بولاتىن. بiراق، مەن وعان تۇسكەم جوق. فيلولوگياعا تاپسىردىم. دۇرىس iستەپپiن. جالپى، جۋرناليستيكاعا تۇسكەندەرگە قارسىمىن. نەگە دەيسiڭ بە؟ جۋرناليستيكادا فيلولوگيانىڭ باعدارلاماسى تولىعىمەن وتپەيدi. جارتىسى وتەدi, نە وتپەيدi. فيلولوگيادا دۇنيەجۇزiنiڭ ادەبيەتi تۇگەل وقىلادى. گايداي دەگەن بولدى. سول ەكونوميكانى بiتiرگەن. بiراق، سۇمدىق جۋرناليست بولدى. سوندىقتان، فيلوسوفياعا، تاريحقا بارىپ تۇسكەندەر جاقسى جۋرناليست بولا الادى. بۇل ءسوز اراسىنداعى اڭگiمە عوي. جالپى، سولاي فيلولوگياعا كەلiپ ءتۇستiم. وتە قينالىپ ءتۇستiم.
- سول كەزدە ەمەس پە ەدi, سiزگە ورىس ادەبيەتi مۇعالiمiنiڭ بەس قويعانى...
- ءيا. ادەمi ادام ەدi. ول كiسi بiزگە ساباق بەرگەن جوق. باسقا ورىس توپتارىنا بەردi. كەيiن جوۆتيستiڭ اكەسiنەن ەستiدiم، ول كiسi تۋرالى كوپ اڭگiمەنi... ادەبيەتتi قادiرلەي بiلگەن، بالالاردىڭ تالابىن تۇسiنە بiلگەن ءادiل كiسi ەكەن. ءسويتiپ، ءاۋپiرiم تاڭiرiممەن وقۋعا ءتۇستiم. ساباق باستالدى. ەلدەن اقشا كەلمەيدi. ۇنەمi ستيپەندياعا وقىدىم. بiراق، ءبارiن ۇزدiك بiتiردiم دەپ ايتا المايمىن. ايتەۋiر، مەنiڭ قورىتىندىمدا بiر ءتورت جۇرەدi.
- اتتەستاتىڭىزدا ماتەماتيكادان بولىپتى، مۇندا قاي ساباقتان الدىڭىز؟
- اسكەري ساباقتان بولدى. اسكەري ساباقتى ۇناتپايتىن ەدiم. ورىسشا ناشار بiلەمiز. ايتۋعا قىسىلاتىنمىن. ەڭ العاش رەت ورىس تiلiندە بويارتسەۆ دەگەننiڭ «وسەننەە گنەزدو» دەگەن كiتابىن وقىدىم. بارلاۋشى تۋرالى. سوندا قاسىمدا ورىسشا-قازاقشا سوزدiك جاتادى. بiر سويلەمدi وقىپ بiتكەنشە، الگi سوزدiكتi بiرنەشە رەت قارايمىن. ءسويتiپ وقىدىم. ارتىنان «و پيساتەلسكوم ترۋدە» دەگەن كiتاپتى ساتىپ الدىم. سونى وقىدىم. كەيiن سول كiتاپ ءۇش توم بولىپ شىقتى. وسى كiتاپ كوپ نارسەگە كوزiمدi اشتى. جاتاقحانادا تۇرعانىمدا بiر بولمەدە ون جەتi بالا جاتتىق. جاتاقحانامىز نيكولسكي بازاردىڭ ماڭىندا ورنالاسقان. ون جەتi بالا دەگەن تىم اۋىر. ەمتيحانعا دايىندالاسىڭ. لەنيندiك شىعارمالاردى وقۋىڭ كەرەك. ستاليندi وڭاي تۇسiنەسiڭ. تiلi جاتىق. لەنيننiڭ بiر سويلەمiنiڭ iشiندە بiرنەشە سويلەم بولاتىن. اياعىنا دەيiن جەتە المايسىڭ. كەرەك ەمەس جەرلەرiن الىپ تاستاپ، كەرەگiن قالدىرىپ، كونسپەكتi جازىپ الام. ارتىمنان اقشا كەلمەيدi. جاتاقحانادا كوپ وقي المايسىڭ. مەنiڭ ارمانىم وقۋ... سودان ماحمۋد دەگەن ۇيعىر جiگiتi بار ەدi. سول بiر كۇنi ماعان: «پاتەرگە شىققىڭ كەلە مە؟» دەدi. «وعان اقشام جوق قوي» دەپ ەدiم، «بiر جەسiر ايەل بار، ءۇش بالاسى، شەشەسi بار. ستيپەنديادان باسقا اقشا سۇرامايدى» دەدi. ەكi بولمە ەكەن. بiرەۋسiندە بالالارمەن بiرگە ءوزi جاتادى، ماحمۋد ەكەۋمiز بiر بولمەسiندە جاتامىز. تاڭەرتەڭ كەتەمiز، كەشكە دەيiن كiتاپحانادا جۇرەم. ءوز بەتiمشە وقيمىن. اندا-ساندا اقشا جەتiڭكiرەمەگەن كەزدە اعاش تۇسiرەم، سەكسەۋiل، كومiر تۇسiرەم. كەيدە تسەمەنت تۇسiرەتiن كەزiمiز دە بولدى. ەڭ قيىنى تسەمەنت. ونى پروتيۆوگازبەن ءتۇسiرۋ كەرەك. بiراق ونى بەرمەيدi. سونداي قيىندىقپەن وقۋدى دا بiتiردiك قوي. بiتiرگەن جىلدارى ەكiنشi كۋرستان باستاپ جازعان ولەڭدەرiمدi گازەت-جۋرنالدارعا اپارىپ بەرە باستادىم.

ادەبيەتكە ولەڭمەن ەمەس، پروزامەن كەلدIم

- مەكتەپ كەزiندە ولەڭ جازبادىڭىز با؟
- ولەڭدi التىنشى كلاستان باستادىم. 1946-47 جىلى ما ەكەن، سوعىس بiتكەن ۋاقىت. بەس جىل بويى جابىلىپ قالعان اۋداننىڭ كلۋبى اشىلدى. كلۋبقا ونەر كورسەتۋگە اۋدان ورتالىعىنان بiر ترۋپپا كەلدi.وندا بiز كiشكەنە بالامىز. كلۋبقا كiرگiزبەيدi. تەرەزەدەن قاشىپ كiرەمiز. سوندا بiر جiگiت «ون التى قىز» دەگەن ءان ايتتى. ول الگi عاريفوللانىڭ ءانi ەمەس. ون التى قىز تۋرالى ون التى شۋماق ولەڭ. اۋەسقوي كومپوزيتوردىڭ جازعانى ەكەن. سودان ۇيگە كەلiپ، الگi ولەڭگە ەلiكتەپ، «ون التى جiگiت» دەگەن ولەڭ جازدىم. العاشقى التى شۋماعىن جازىپ، ۇيىقتاپ كەتiپپiن. التاۋدان ارى قاراي جالعاستىرمادىم. تۇندە جازعان ولەڭiمدi ەرتەسiنە بالالارعا الىپ باردىم. بالالار كوشiرiپ الىپ، بiر-بiرiنە ايتىپ بەرiپ ءجۇردi. سودان كەيiن ولەڭدi تاستاپ كەتتiم. پروزا جازا باستادىم. ەڭ بiرiنشi ادەبيەتكە پروزامەن كەلدiم. پرينتسيپiندە ولەڭمەن ەمەس، پروزامەن باستاعانمىن.
- قالامگەرلەرiمiزدiڭ كوبi اۋەلi ولەڭمەن باستادىق دەپ جاتادى...
-مەنiكi كەرiسiنشە بولدى. ءوزiمنiڭ جازعاندارىمدى بالالارعا كوشiرتiپ الاتىنمىن. سول كوشiرگەن دۇنيەلەرiمدi الماتىعا الىپ كەلدiم. ولەڭگە كەيiن، ەكiنشi كۋرستان باستاپ كوشتiم عوي. پروزا جازۋعا مۇرشا جوق. ەڭ بiرiنشi ولەڭiمدi مۇزاعاڭا الىپ باردىم. وندا مۇزافار الiمباەۆ «پيونەر» جۋرنالىندا iستەيدi. ول كiسiنiڭ كابينەتiنiڭ الدىنا كەلەم. كiرۋگە باتا الماي قايتىپ كەتەم. بiر كۇنi وڭاشا وتىر ەكەن، سونى پايدالانىپ iشكە كiردiم. «قاي جەردiڭ بالاسىسىڭ؟» دەپ سۇرادى. «ورالدانمىن» دەپ ەدiم، «ولەڭتi دەگەن جەر بiزدە دە بار» دەدi. بiزدە بارلىعى «تىمەن» بiتەتiن. ولەڭتi, جىمپيتى، قالدىعايتى... بولىپ كەتە بەرەدi. كوبi قالماقتىڭ اسەرi... ولەڭدەرiمدi وقىدى، ءسويتiپ الىپ قالدى. «تالاپ قالاي باتىر بولۋدى ويلايدى؟» دەگەن ولەڭ ەدi. كەيiن ول ەشقانداي جيناعىما ەنگەن جوق. سول ولەڭنەن كەيiن، جۋرنالعا جيi ولەڭدەرiمدi اپارا باستادىم. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءۇشiنشi سەزi بولدى. ول كەزدە رەسەيدiڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ 3-سەزi بولعان جوق. ويتكەنi, سوعىستىڭ سالدارىنان وتپەي قالعان. بiزدiڭ ەكiنشi سەزiمiز سوعىستىڭ الدىندا وتكەن ەكەن. سول ءۇشiنشi سەزدە مۇزاعاڭ مەنiڭ ولەڭدەرiمدi قاتتى ماقتادى. قايتادان ولەڭ جازۋعا تۋرا كەلدi. ەركەش يبراھيم دەگەن اقىن مەنiڭ باقىتىما تۋرا كەلدi. سول كiسi مەنiڭ ولەڭدەرiمدi الىپ كەتiپ تۇراتىن.
وقۋ بiتiرگەننەن كەيiن، جۇمىس iزدەي باستادىم. مۇزاعاڭ مەنi بiلەدi. مەنiڭ ولەڭدەرiمدi ماقتاعان ادام. «بالدىرعان» جۋرنالى اشىلايىن دەپ جاتىر» دەگەن اڭگiمەنi ەستiگەم. سودان مۇزاعاڭا تەلەفون شالدىم. «سiزدi وسى جۋرنالعا بارايىن دەپ جاتىر دەپ ەستiدiم» دەدiم. تۋرا سويلەيتiن ادام ەدi. «جوق، ونداي جۇمىسقا بارمايمىن. ەگەر بارسام، ول جەردە سەن جۇمىس iستەۋگە تيiسسiڭ» دەدi. جاقان سماقوۆ دەگەن اقىن بولدى. قاراعاندىنىڭ جiگiتi. «كوممۋنيزم تاڭى» دەگەن گازەت بولدى. سول گازەتتiڭ ترانسپورت جانە ونەركاسiپ دەگەن بولiمiندە iستەيدi. سول كiسi ماعان: «بiزدە بiر ورىن بوسايىن دەپ جاتىر» دەدi. بەك توعىسباەۆ «لەنينشiل جاسقا» اۋىسىپ جاتىر ەكەن. سونىڭ ورنىنا الىپ كەلدi. رەداكتور جوق ەكەن. بiرنەشە كۇن جۇمىس iستەدiم. رەداكتور دەمالىستان كەلدi. جىلى سويلەيتiن، جۇمساق ادام ەكەن. «مەن سەنi بiلەم. الاتىن-اق ادام ەكەنسiڭ، بiراق مەن سەنi جۇمىسقا الا المايمىن. الا المايتىن سەبەبiم، جاقىندا وسىندا كوميسسيا بولىپ، ولار ماعان ۇلكەن ەسكەرتپە جاساپ كەتتi. «قىزمەتكەرلەرiڭنiڭ ەلۋ پايىزى جەرلەستەرiڭ ەكەن» دەدi. سەنi السام، الپىس پايىز بولىپ كەتەدi» دەدi. ودان كەيiن جاقان سماقوۆ مەنi جەتەلەپ، «ۇگiتشi بلوكنوتىنا» الىپ باردى. التى-اق ادام جۇمىس iستەيتiن رەداكتسيا ەكەن. جارتىسى ورىس، جارتىسى قازاق. رەداكتورى قازاق، ورىنباسارى ورىس... ەكi قىزمەتكەرiنiڭ بiرi ورىس، بiرi قازاق بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدi. رەداكتور دەمالىستا ەكەن. ورىنباسارىمەن سويلەسiپ ەدiم، الاتىن بولدى. «وتىر» دەدi. رەداكتور كەلدi. جانتەكين دەگەن كiسi ەكەن. سويلەستi. «جاقسى بiلەم. جازىپ جۇرەسiڭ. بiراق، مەن سەنi جۇمىسقا الا المايمىن» دەدi. سويتسە، ءۇش قازاق iستەيدi ەكەن. ونىڭ ەكەۋi - باتىستiكi. مەنi السا، ءجۇز پايىز بولىپ كەتەيiن دەپ تۇر. تەلەفون شىرىلدادى. مەنi شاقىرادى. مۇزاعاڭ ەكەن. «بالدىرعان» جۋرنالىنا جۇمىسقا شىقتىم، نەگە كەلمەيسiڭ؟» دەيدi. بۇل كiسi ارقانىڭ ادامى. مىنالار مەنi باتىستiكi دەپ الماي وتىر. جەرلەسiم دەپ المايدى. ال، ارقانىڭ ادامى مەنi جۇمىسقا شاقىرىپ جاتىر. سول جىلدارى «بالدىرعاندا» جالعىز ءوزiم جۇمىس iستەدiم دەپ ايتۋعا بولادى. رەداكتور كەلەدi, كوپ وتىرمايدى. ەكi-اق ادامبىز. بەردiبەك سوقپاقباەۆ جانە مەن. موسكۆادان كەلگەن. ون بiرلەردە كەلەدi, تۋرا ەكiدە كەتەدi. ۇلكەن جازۋشى عوي. مەن ءوزiم بەردiبەك سوقپاقباەۆتى ۇلكەن جازۋشى دەپ ەسەپتەيمiن. كiشكەنتاي جۋرنال. مۇزافار الiمباەۆ وتە تانىمال ادام بولاتىن. «اقماڭدايلىم»، «اقسۇڭقارىمنىڭ» دۇرiلدەپ تۇرعان كەزi. ءشامشi مەن ءابلاحات ەكەۋi جيi كەلەدi. بiردە روزا باعلانوۆا ۇشەۋi بiرگە كەلدi. باعلانوۆا كiرگەن بويدا ماشينيستكا ايەل قۋانىپ كەتتi. «روزاچكا، بiر ءان سالىپ بەرشi» دەدi ءوتiنiپ. روزا وتە كiرپياز ادام ەدi. «ءوي، سەندەر دە قىزىقسىڭدار. مەن بiر ءان ايتۋ ءۇشiن كەمi بiر اپتا دايىندالامىن عوي. سوندا ريزا بولماي كەتەم. مىنا جەردە قايدا ماعان ءان سالۋ» دەدi. ءسويتiپ ايتتى دا، ماشينيستكا ايەلگە قايتا قارادى. ماشينيستكانىڭ اياعى اۋىر بولاتىن. قايتا قارادى دا: «تۋ، ويباي-اي، مەن بiر ەمەس، ەكi ادامدى رەنجiتiپ الىپپىن عوي.» دەپ، ءان سالىپ بەردi. سولاي شامشiمەن تانىستىم. ونىمەن دە بايلانىس باستالدى. مۇزاعاڭ «مەنiڭ قازاقستانىم» دەگەن داستان جازىپ جۇرگەن. ءابلاحات ەكەۋi بiر باتالوندا اسكەري قىزمەت ەتكەن. جاستارى شامالاس. پۋبليتسيستيكالىق پوەما. ءابلاحات جونiندە دە بiر شۋماق ولەڭi بار. «ءاي، ءابلاحات تاريحتا قالاتىن بولدىڭ» دەدi بiردە مۇزاعاڭ. ءابلاحات تا قالىسپادى. كومپوزيتورلاردىڭ كوبi تiلگە شەشەن بولاتىن. شاعىپ سويلەيتiن ەدi. «پوەما تاريحتا قالاتىن بولسا، وندا مەن دە قالام» دەدi. ءسويتiپ جۇرگەندە، «جۇلدىز» جۋرنالىندا بiر ورىن بوسادى. بالالار جۋرنالىندا قاشانعى وتىرام. بالالار تۋرالى جازىپ جۇرگەنiم راس. العاشقى مەنiڭ ۇلتشىل ولەڭدەرiمدi باسپادى. جەتi-سەگiز، تiپتi ونعا جۋىق بالالارعا ارناپ كiتاپ جازدىم. بالالارعا ارناپ جازعان ولەڭدەرiمە ەشقانداي كەدەرگi بولعان جوق. كەز كەلگەن جۋرنالدار ەركiن باسىپ شىعاردى. سول جىلى «جۇلدىزعا» جۇبان مولداعاليەۆ باس رەداكتور بولىپ كەلiپتi. جۇمىسقا كەلگەن سوڭ، جۇمىس iستەمەيتiن جiگiتتەردiڭ كوبiن سىپىرىپ بوساتا باستاعان عوي. ءسويتiپ جۇبان اعامىز تەلەفون شالىپ، مەنi جۇمىسقا الدى. وسىدان كەيiن مەنiڭ پوەزيام وزگەرە باستادى. مەنiڭ باقىتىم دەپ ەسەپتەۋگە بولادى، وسى كەزدە ادەبيەتكە جۇمەكەن شىقتى. «سىبىزعى سىرى» دەگەن كiتابى مەن «بالاۋسا» دەگەن ەكi كiتابى جارىق كوردi. مەن جۇمەكەندi بiلمەيمiن، تانىس ەمەسپiن. استراحان دەگەن جاقتىڭ جiگiتi ەكەن. ەكi كiتابىنا دا رەنتسەنزيا جازدىم. ەكەۋi دە جاقسى شىقتى. بۇرىنعى ستيلگە بارمايدى، پارتيانى ماقتامايدى. جۇمەكەنمەن سولاي تانىستىم.
ءسويتiپ جۇرگەنiمدە وداق ءۇي بەردi. قاليحان ەكەۋمiزگە بiر ۇيدەن بەردi. ول ەكiنشi قاباتتا، مەن ۇشiنشiدەمiن. بiرiنشi قاباتتان جايساڭبەك مولداعاليەۆ الدى. سىرباي ماۋلەنوۆكە ءۇش بولمەلi ءۇي بەردi دە، ول كiسi كوشiپ كەتتi. ونىڭ ۇيiنە جايساڭبەك مولداعاليەۆ كوشiپ كەلدi. سىرا iشەمiز، قىدىرامىز، قالجىڭداسامىز. قاتتى قالجىڭداساتىن ەدiك. ونiكi ءۇش بولمە. مەن ۇشتەمiن، قاليحان ەكiنشi قاباتتا. «قاليحان، سەن بiلەسiڭ بە، مىنا ءۇيدi قانداي پرينتسيپپەن بەرگەن؟» دەيمiن. «قايدان بiلەيiن» دەيدi قاليحان. «مۇندا بiر پرينتسيپ بار. ءۇيدi اركiمنiڭ تۆورچەسكي پوتولوگiنە قاراي بەرگەن سياقتى» دەيمiن قالجىڭداپ...ول ءازiلدi كوتەرە الماي، ىزا بولادى. ءسويتiپ جۇرگەنiمiزدە جازۋشىلار وداعى ءۇي سالىپ، ءبارiمiز سول ۇيگە قايتا كوشتiك. بiز بiرiنشi قاباتتان الدىق تا، جايساڭبەك ەكiنشi قاباتقا جايعاستى. تاعى دا ۇشەۋمiز سىرا iشiپ وتىرمىز. «قاليحان، بiلەسiڭ بە، بۇل جولى قانداي پرينتسيپپەن بەردi? قازاق ادەبيەتiن ۇستاپ تۇرعان ەكەۋمiز عوي، سوسىن تومەننەن الدىق» دەيمiن. اناۋ تاعى دا كۇيiپ-پiسiپ تۇرادى. وسىلاي قالجىڭمەن تالاي-تالاي قىزىقتى كۇندەردi وتكiزدiك قوي.
مەنiڭ بار ارمانىم تەك جازۋ بولاتىن. ءشاي iشiپ الامىن دا جاتىپ قالام. بiر قالعىپ الامىن دا، تۇنگi بiر-ەكiگە دەيiن جازۋ جازام. بiر كەزدەرi «جۇلدىز» جۋرنالىندا جۇرگەنiمدە بiر تۇندە وتىز بەس بەت ماقالا جازعانىم بار. بالالار پوەزياسى جونiندە. كiتاپ جازباعان جىلىم بولعان جوق. كiتاپ شىعارماعان كەزiم بولعان جوق. جازۋ ماعان قيىنعا تۇسكەن جوق. باستىرۋ ۇنەمi شاشىمدى اعارتادى.
- نەگە سونشاما جانتالاسىپ كوپ ەڭبەكتەندiڭiز؟ الدە جاس كەزiڭiزدە كورگەن تارشىلىق سەبەپ بولدى ما؟
- بiتiرۋiم كەرەك بولدى. وسىنىڭ سوڭىنا ءتۇستiم بە، سونى بiتiرۋ كەرەك بولدى. ون التى توم شىعارعام. بيىل جيىرما تومدىعىمدى قايتا شىعارايىن دەپ جاتىرمىن. ون بiر توم اۋدارمام بار ەكەن. «لەنين» تۋرالى پوەمام بولدى. سونى كiرگiزگەن جوقپىن. سونىڭ وزiندە وسىنشاما جازىپپىن. وسىنشاما دۇنيە جازباساڭ، كiم ساعان كەلiپ، اتاق-داڭقتى بەرەدi. مەن تiپتi اتاعىمدى شىعارايىن دەگەن جوقپىن. بارلىق جاعىنان كورiنگiم كەلدi. قوناققا دا بارمايتىن ەدiم. قازiر ايتۋعا دا ۇيالام. اسقار سۇلەيمەنوۆتiڭ تويىنا، ءابiش كەكiلباەۆتىڭ تويىنا بارعام جوق. ونى ايتاسىڭ، ءسابيت مۇقانوۆ الپىس جىلدىعىنا شاقىردى. سوعان دا بارعان جوقپىن. ايتەۋiر، رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولعان سوڭ، شاقىرعان عوي، iزدەمەيتiن شىعار دەگەم... بiر ايدان كەيiن كەزدەسiپ قالدى. «قادىر، سەن نەگە تويعا كەلمەدiڭ» دەدi. جەرگە كiرiپ كەتە جازدادىم. بۇل جولى مەنiڭ ءنومiرiم وتپەي قالدى. قازiر كەرiسiنشە، دەمالعىم كەلەدi... سونىڭ وزiندە قاراپ وتىرا المايمىن. «جانرىن تاپقان جازۋشى» دەگەن بار عوي، سول ايتقانداي، افوريزمدەرمەن اينالىسىپ ءجۇرمiن. جازايىن دەپ جازبايمىن، ويىما بiرنارسەلەر كەلەدi, سونى قارىنداشپەن ءتۇرتiپ قويام. قازiر بلاكنوتىم مەن قارىنداشىمدى باس جاعىما قويىپ قوياتىن بولدىم. قاسىمدا لامپا تۇرادى. سونىڭ وزiندە دە جازبايتىن، ۇمىتىپ كەتەتiن كەزدەرiم بولادى. جازىپ جۇرگەن دۇنيەلەرiم «الماتى اقشامىنىڭ» بەيسەنبiلiك نومiرiنە شىعىپ تۇرادى. بۇرىنعى ەكi كiتابىمدى «جاس الاش» گازەتi بەيسەنبiدە باسىپ وتىراتىن ەدi. سوڭعى ون بەس جىلداي بولىپ قالىپتى، بەيسەنبi مەنiڭ كۇنiمە اينالدى.

«ەلIم» دەپ ەڭIرەگەن مۇرات اقىن

- اعا، بالا كەزiڭiزدە الاش قايراتكەرلەرiنiڭ ولەڭ-جىرلارىمەن تانىس بولدىڭىز با؟ ەسiمدەرiن اتاي الماساڭىز دا، ولەڭدەرiن وقىعان شىعارسىز...
- ونىڭ ماعان زيانى عانا تيدi. بۇل كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ اسەرi عوي. الاشتىڭ اتى الاش. بۇكiل قازاقستاندا الاشوردالىقتار ورنالاسقان ەكi جەر بار. ونىڭ بiرi - سەمەي، ەكiنشiسi - بiزدiڭ اۋىل بولدى. سول جەردەن شىققاندارعا سەنبەيتiن. بiزدiڭ اۋداننىڭ باسشىلىعىنا وزگە اۋىلدىڭ ادامىن باسشى ەتiپ الىپ كەلەتiن ەدi. سونىڭ وزiندە، بiردەڭە-بiردەڭەلەر سەزiلiپ تۇردى. قازاقستان تاريحىنداعى ۇلت ازاتتىق كوتەرiلiس باستالعان جەر دە بiزدiڭ اۋىل. سىرىم داتۇلى سول جەردiڭ قازاعى، مەنiڭ اتالارىمنىڭ بiرەۋi. جيىرما بەس جىل سوعىسقان. ونىڭ اقىرىندا اسكەر جيناپ، قول جيناپ جۇرگەن ساتiندە ورتا ازيانىڭ كiشكەنتاي ەلدەرiنiڭ بiرiندە اتىپ ولتiرگەن. سول سىرىمدى سوعىس كەزiندە بiر رەت كوتەردi. سول كەزدە ستالين سويلەپ، ءار ەلدiڭ وتانىن قورعاۋعا قاتىناسقان ادامدارىن ماقتادى. نەۆسكيدەن باستاپ، سىرىمعا دەيiن ايتىلدى. اكادەميك ۆياتكين دەگەننiڭ «سىرىم داتوۆ» دەگەن كiتابى سول جىلدارى شىقتى. وعان ستاليندiك سىيلىق الدى. سىرىم داتۇلىنىڭ ەڭ بiرiنشi رەت باعى جانعان كەزi سول كەز. ارتىنان بiرتە-بiرتە وشە باستادى. كەيiن ەستiسەم، تۇركiستان لەگيونىندا بiر ادامدار سىرىم تۋرالى جازىپتى. سىرىمنىڭ اتىنىڭ قايتادان ايتىلماي كەتۋiنە وسى سەبەپكەر بولعان سياقتى. تiپتi, جىمپيتى دەگەن تۋعان اۋىلىندا سىرىمنىڭ اتىن قويمادى، مەكتەپ تە جوق. كەيiنiرەك، سىرىم داتۇلىنا ەسكەرتكiش قويدى. قايتادان باعى جاندى. مۇنىڭ ءبارiن ايتىپ وتىرعان سەبەبiم، 1966 جىلى مەنiڭ «دالا اۋەندەرi» دەگەن كiتابىم جارىق كوردi. سونى Iلياس وماروۆ وقىپتى. ول وتە ساۋاتتى ادام بولاتىن. ول كiسi يدەولوگيانى باسقارىپ جۇرگەن كەزiندە ماسكەۋگە وقۋعا جiبەرiپتi. ونى ورنىنان بوساتۋ كەرەك بولعان. سوندىقتان، وقۋعا جiبەرiپ، الىستاتايىق دەپ ويلاعان. ارعى جاقتان بiتiرiپ كەلگەن سوڭ، وعان نە iستەيدi. ءسويتiپ، گوسپلانعا ورىنباسار قىلىپ تاعايىندادى. سودان كوپ كەشiكپەي، ونى سولتۇستiك قازاقستان وبلىسىنا ەكiنشi حاتشى قىلىپ جiبەردi. بiراق، يدەولوگيا جونiندەگi...سول كiسi مەنiڭ ولەڭدەرiمدi وقىپتى. ەكi كۇننەن كەيiن تەلەفون سوعادى. «قادىر، مەنiڭ مەكەن-جايىم مىنانداي... تەلەفونىم مىناۋ. وسى جۇما كۇنi كەشكiلiك شايعا شاقىرام. كەلiپ كەت» دەدi. ۇلكەن ادام عوي. باردىم. جەلتوقسان ايى. كۇن سۋىق. استاۋ تولى ەت. سويلەستiك. ول كiسi مەنەن: «سەن قاي جەردiڭ بالاسىسىڭ؟» دەپ سۇرادى. «باتىس قازاقستاننان، جىمپيتىدانمىن» دەدiم. سوندا بiر قىزىق ءسوز ايتتى. «ە-ە-ە، باسە، مىنا ولەڭنiڭ ءبارi قايدان شىعىپ جاتىر دەسەم، الاشتان شىعىپ جاتىر ەكەن عوي» دەدi. كوردiڭ بە؟ الاشوردانىڭ تاربيەسiن كورگەم جوق. بiراق اۋا ارقىلى، ەل ارقىلى تاراۋى مۇمكiن عوي. مىنا كiسi سونى بايقاعان. بلوكنوت سياقتى قاعازدىڭ ون-ون بەس بەتiنە قارىنداشپەن پiكiر جازىپتى. قازاقشا جازىلعان. «مىنانى ءوزiڭ وقىپ شىعارسىڭ» دەدi. كەرەمەت، جاقسى ماقالا. «قادىرعا حات» دەلiنگەن. سونى «لەنينشiل جاس» گازەتiنە الىپ باردىم. ولار وقىپ كورiپ، «مىناۋىڭىز كەرەمەت ەكەن، مۇنى گازەتكە باسايىق» دەدi. «بۇل مەنiڭ پiكiرiم ەمەس، Iلياس وماروۆتiكi. ونىڭ تەلەفونى مiنە، وزدەرiڭ تەلەفون سوعىپ، سۇراڭدار» دەدiم. ول كiسi: «جارايدى، باسساڭدار، باسىڭدار» دەپتi. بiر بەت بولىپ شىقتى. قىسقاسى، مەنi وسىلاي كوبiنە ارقانىڭ ازاماتتارى قولداپ كەتتi. العاشقى كiتابىم «وي ورمانى» توڭiرەگiندە حاتتار تولاسسىز كەلدi. ەڭ بiرiنشi اباي اۋدانىنان كەلدi. تەگiن جەر ەمەس، ارۋاقتىڭ جەرi. ەكiنشi, تۇركiستاننان كەلدi. ءۇشiنشi - اتىراۋدان كەلدi. ءوز وبلىسىمنان ەمەس، كورشi وبلىستان...
- سونىمەن، الاشتىڭ اقىندارى جازعان ولەڭدەرi قولىڭىزعا تۇسە قويمادى عوي... جاسىرىن، قۇپيا، تىعىلىپ وقىعان جوقسىزدار ما؟
- قورقىتىپ تاستاعان عوي. وقۋ قايدا؟ «زار زامان ادەبيەتi» دەپ جازىپ ءجۇر عوي.
- شورتانباي، مۇرات، دۋلات اقىنداردى ايتاسىز با؟
- ءيا، سولاردىڭ كەيبiر ولەڭدەرiن ابايدiكi دەپ ايتىپ جۇرگەندەر بار.
«مۇرات پەنەن شورتانباي، بۇقار جىراۋ،
ولەڭiنiڭ بiرi قۇراۋ، بiرi جاماۋ» دەگەنi بار.
مۇنى ابايدىڭ ولەڭi دەگەنگە سەنبەيمiن. ەكiنشiدەن، ابايدىڭ ءوزi سولاردان ۇيرەنگەن ادام. مۇرات اقىن:
- ەدiلiڭدi العانى، ەتەككە قولدى سالعانى،
جايىعىڭدى العانى، جاعاعا قولدى سالعانى،
ويىل قالدى، جەم قالدى...
ەندi الماعان نەڭ قالدى؟»- دەپ جازعان. سول كەزدە ونداي ءسوزدi ايتۋدى ايتساڭشى... بiز مۇنى كەيiن وقىدىق.

«وتIرIكتI ايتقىم كەلمەيتIن» دەيتIن

- دەپۋتات بولدىڭىز... ۇمىتپاسام، ەكi رەت سايلاندىڭىز. اقىننىڭ دەپۋتات بولۋى تاڭسىق دۇنيە ەمەس. بiراق، سiزدiڭ دەپۋتات بولۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟
- مەن ومiرiمدە، سەن سەنسەڭ، دەپۋتات بولسام دەگەن ارمانىم بولماعان، تiپتi قيالىما كiرمەگەن نارسە. ولجاس سۇلەيمەنوۆ جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى بولىپ كەلدi. قوڭىر كۇزدiڭ بiر كۇنi كەگەنگە بارىپ قايتتىق. اۋداندىق يدەولوگيا جونiندەگi حاتشىسى كۇتiپ الدى. سول جiگiتتiڭ ۇيiندە قوناققا باردىق. اۋلاعا كiرە بەرگەنiمدە بiر نارسەنiڭ شاڭق ەتكەن داۋىسى ەستiلدi. ءبiرتۇرلi داۋىس، قۇستىڭ داۋىسىنا ۇقسامايدى. تالدان توقىعان كيiز ءۇي سياقتى بiر نارسە تۇر. سونى قۇستىڭ ۇستiنە قويىپ قويادى ەكەن. «بۇل مەنiڭ بۇركiتiم عوي. بۇركiت قۇر شاڭقىلدامايدى. سەنiڭ باسىڭدا بiر جاقسىلىق بولاتىن سياقتى»، دەدi ءۇي يەسi قالجىڭداپ. ول ماعان ونشالىقتى اسەر ەتە قويعان جوق. سودان قايتىپ كەلگەننەن كەيiن، بiراز ۋاقتى ءوتتi. بiر كۇنi «قالالىق پارتيا كوميتەتi شاقىرىپ جاتىر» دەيدi. قالالىق پارتيا كوميتەتiندە نە شارۋام بار؟ پارتيانىڭ مۇشەسi ەمەسپiن. حرۋششەۆتiڭ كەزiندە يدەولوگيانىڭ ادامدارىن پارتياعا المايتىن. ارەڭ-ارەڭ الدى ولجاستىڭ ءوزiن. كوپ ادامداردى قايىرىپ جiبەردi. الماسا الماسىن دەپ قويدىق. قالالىق پارتيا كوميتەتi شاقىرعان سوڭ، باردىم. انكەتاسىن تولتىر دەدi. تولتىردىم. سويتسەم، مەنi رەسپۋبليكالىق پارلامەنتكە دەپۋتات جاسايىن دەپ جاتىر ەكەن.
- بەلگiلi بiر ماقسات بولعان عوي، وندا...
- ونىسىن بiلمەيمiن. جالپى، مەنiڭ دەپۋتاتتىققا ۇسىنىلاتىنىمدى ولجاس بiلiپتi. بiراق ولجاس ماعان ايتقان جوق. ءسويتiپ، سولتۇستiك قازاقستان وبلىسىنان دەپۋتاتتىققا ءتۇستiم. ەڭ كوپ داۋىس العانى دا مەن بولدىم.
- بيلiكتە جۇرگەنiڭiزدە جوعارىدا ءوزiڭiز ايتقان ۇلتشىل ولەڭدەرiڭiزدi جازۋعا مۇمكiندiك بولماي قالعان جوق پا؟
- بۇعان مەنiڭ شىن كوڭiلiممەن قۋانعان ەشتەڭەم جوق. بiراق، ول كەزدەرi دەپۋتاتتىڭ بەدەلi جوعارى بولاتىن. دەگەنمەن، زامان ءسال-ءپال وزگەرiپ كەلە جاتقان جىلدار عوي. شامالى سيمپتومدار بار ەدi. ماياكوۆسكيدiڭ ەسكەرتكiشiنiڭ ۇستiنە شىعىپ، قارسى ولەڭدەر وقي باستاعان كەز. بەردiبەك سوقپاقباەۆتىڭ ماسكەۋدەن وقىپ كەلiپ، كەڭەستiك يمپەرياعا قارسى پiكiر ايتاتىن كەزi دە سول ۋاقىت. تiپتi, تاشكەنتتە وتكەن ورتا ازيا ەلدەرiنiڭ جيىنىنا نۇرسۇلتان الiمقۇلوۆ ەكەۋi قاتىستىرۋلارىن ءوتiنiپ، «ايتاتىن پiكiرiمiز بار دەپ» حات جازعان. بەردiبەك ەكەۋمiز «بالدىرعان» جۋرنالىندا دا بiرگە جۇمىس iستەدiك. ونىڭ ءولiمiنiڭ ءوزi جۇمباق. مەن بۇل تۋرالى كەزiندە ماقالا دا جازعام.
- بەردiبەك اعا تiك مiنەزدi, تۋرا ايتاتىن كiسi مە ەدi?
- بەردiبەك قايتالانباس تۇلعا ەدi عوي. ونىڭ جازعاندارى دا مىقتى. جاقسى پۋبليتسيست. كگب-نiڭ ادامدارى جيi كەلiپ، بiزدەن سۇرايتىن. مەن وعان ءمان بەرمەيتiن ەدiم. مەن جۇمىستان كەتكەننەن كەيiن، ول دا كوپ ۇزاماي ول جەردەن كەتتi. كەزدەسكەن كەزدە قاۋقىلداسىپ قالامىز. جالپى، ونىڭ پiكiرلەرiندە شارۋام قانشا، «بەكە، نە جازىپ ءجۇرسiز؟» دەپ سۇرايمىن. «نە جازاسىڭ؟ شىندىقتى جازدىرمايدى. وتiرiكتi ايتقىم كەلمەيدi» دەيتiن. بiراق مەن ونىڭ جازبايمىن دەگەنiنە سەنبەيتiنمiن. مەنiڭشە، بiردەڭە جازعان. كوكتوبەدە داچاسى بولدى. سوندا تىعىلىپ ءجۇرiپ، جازىپ ءجۇردi مە، كiم بiلسiن؟! بiراق، قايتىس بولعاننان كەيiن، ەشتەڭەسiن كورمەدiك.
- جوعارىداعى اڭگiمەگە قايتا ورالساق. دەپۋتاتتىق ماندات سiزدiڭ كەيبiر اشىق ايتاتىن پiكiرلەرiڭiزدi شەكتەگەن جوق پا؟
- بiرiنشi سەسسيا بولدى. پرەزيديۋم مۇشەسiن سايلادى. مەن ايتىپ وتىرمىن عوي، دەپۋتات بولۋعا دا ونشا قۇمارلىعىم بولعان جوق. تiزiم ۇسىنعان كەزدە، مەنiڭ دە فاميليامدى iلiكتiرiپ جiبەرiپتi. بiراق، ونىڭ قالاي ۇسىنعانىن مەن بiلگەمiن جوق. كەيiن ۇيىمداستىرۋ بولiمiندە iستەگەن بiر جiگiتپەن كەزدەستiم. ەكەۋمiز ەكi رەت اۋرۋحانادا بiرگە جاتتىق. سول جiگiتتi سەسسيا بولاردىڭ الدىندا ديمەكەڭ شاقىرتىپ الىپتى. پرەزيدۋيم مۇشەلەرiنە كانديداتتاردىڭ تiزiمiن جاساپ الىپ كەلشi دەپ ايتىپتى. بiر ورىنعا ءتورت-بەس ادامنان كەلiپتi. ونەر ادامدارىنان ءتورت-بەس ادام بولىپتى. تiزiمدi اپارعان. قاراپ وتىرىپ: «قادىردى قالدىرايىق» دەپتi. ول كiسi الدىندا جارتى جىل بۇرىن مەنiڭ بiر جيىندا سويلەگەن ءسوزiمدi تىڭداعان ەكەن. رايكوم مەنi قيناپ سويلەتكەن بولاتىن. ونىڭ الدىندا ەكi رەت باس تارتقانىم بار. ۇشiنشiسiندە، «قادىر اعا، سiز بۇل جولى سويلەيسiز» دەدi. «مەنiڭ شارتىم بار. بەس مينۋتتان اسىرمايسىز. ەكiنشiدەن، ديمەكەڭ تۋرالى جاقسى پiكiر ايتاسىز، ياعني ماقتايسىز» دەدi. جالپى، ديمەكەڭدi جاقسى كورەم. بiراق، جۇرت ماقتاعاندا، ول كiسiگە قاراپ وتىرام. ديمەكەڭ ءوزiن ماقتاعان كەزدە قىپ-قىزىل بولىپ كەتەتiن. سوندا ايايتىنمىن. كوزدi باقىرايتىپ قويىپ، قالاي ماقتايسىڭ؟ ەرتەڭiنە الىپ كەلiپ، اۋەلi بiزگە وقىتاسىڭ دەدi. ماقتاعام جوق. وقىپ وتىرىپ، «ديمەكەڭ قايدا؟» دەدi. «تاعى بiردە بولادى» دەدiم. «جوق، ءبارiبiر ماقتاۋىڭىز كەرەك» دەدi. كەلەسi جولى جازىپ كەلدiم. كەرەمەت قابىلدادى. مەن وندا قالانى ماقتادىم. قىز بالالاردىڭ، جەڭگەلەرiمiزدiڭ ادەمiلiگiن ايتتىم. جۇرتتىڭ ءبارi جاقسى قابىلدادى. مۇسا جالەلدi «حالىق جاۋى» دەپ ايداعاندا، ايەلi بۇكiل قولجازباسىنىڭ ءبارiن الىپ، رەسەيگە كەتiپ، تاتارلار تۇراتىن جەرگە جاسىرىنعان عوي. بiر ورماننىڭ iشiنە بارىپ، الگi قولجازبانىڭ ءبارiن تىعىپ تاستاپتى. سودان، مۇسا جالەل اقتالىپ، تۇك قولجازباسى جوق دەپ جۇرگەندە، الگi ايەلi بiر شامادان قىلىپ، الىپ كەلگەن. مەن وسىنى مىسالعا كەلتiرە وتىرىپ، قازاقتىڭ مىقتى ازاماتتارىنىڭ ايەلدەرi تۋرالى جىلى پiكiر بiلدiردiم. سول جەردە سويلەگەن ءسوزiم ۇناعان بولۋى كەرەك. سودان كەيiن، مەنiڭ قولىمدى قىسقان جiگiتتەردiڭ بiرi: «قادەكە، سiز وسەتiن بولدىڭىز» دەدi. مۇمكiن، سول جiگiتتiڭ ايتقانى تۋرا كەلگەن شىعار...

ەركIندIك بار دەسەك تە، ادامنىڭ IشكI رەداكتورى بولادى

- كەشەگi قوعامدا كوپ نارسەگە قولىڭىز جەتتi قالامگەر رەتiندە... بۇگiنگi نارىق قوعامى مۇنداي جەڭiلدiكتەردiڭ بارiنەن ايىردى. سiزدiڭ جۇرەگiڭiزدi اۋىرتاتىنى نە؟ قوعامنىڭ وزگەرگەنi مە؟ جوق، ادەبيەتتiڭ نارىققا اينالعانى ما؟
- بۇل قوعام جاڭالىققا الىپ كەلدi. قانشا دەگەنمەن بiر سيستەما قۇلادى عوي. قاراما-قايشىلىقتار بار. كەڭەستiڭ ماعان ۇنايتىن جاقتارى كوپ. وبەكتيۆتi بولايىن، بولمايىن دەگەنiمنەن ەمەس. ەگەر سول كەڭەس ۇكiمەتi بولماعاندا، مەن مۇلدەم وقۋ وقي المايتىن ەدiم. ارى كەتكەندە اۋىلدىڭ عانا اقىنى بولار ەدiم. بۇكiلiمiز مەكتەپتە وقىدىق. تەگiن وقىتتى ما، وقىتتى. جوعارى وقۋ ورىندا وقىتتى ما، وقىتتى. ءبارiن جاسادى. «بالدىرعاندا» جۇمىس iستەگەن كەزiمدە تەگiن ءۇي بەردi مە، بەردi... قازiرگi تۇراتىن ءۇيiمدi عانا ساتىپ الدىم. بالالارىمدى تەگiن وقىتتىم با، وقىتتىم. مەن ونى قالايشا جاقسى كورمەيمiن. بiر عانا نارسەسiن ۇناتپايتىنمىن.
- تسەنزۋراسىن با؟
- ءيا، تسەنزۋراسىن...تالاي جەردە قيدى. قيعاندا سول بۋىندىرادى عوي.
- شىندىق تا جوتەل سياقتى،
جىبىرلاپ تۇرار تاماقتا... - دەپ جازعام. ەكiنشi باسىلعاندا سول جولدارعا قاتتى شۇيلiگiپتi.
- بۇگiنگi قوعامدا تسەنزۋرا جوق. ەركiندiك بار عوي...
- بۇگiنگi قوعامدا ەركiندiك بار. بiراق، ەركiندiك بار دەسەك تە، ادامنىڭ iشكi رەداكتورى بولادى. سول iشكi تسەنزۋراڭ ساعان ايتتىرمايدى. «قالاي بولادى ەكەن، نە بولادى ەكەن؟» دەپ iشتەي ويلاپ وتىراسىڭ... قالىپتاسىپ قالعان. «باياعىدا جازدىرمايدى» دەيتiن ەدi, ەندi وزدەرi جازا الماي وتىر. قورقىپ قالعان. ايتپەسە، جازاتىن نارسە كوپ.
- ەركiندiك دەسەك تە، بiزدە تiلدiڭ جىرى تاۋسىلار ەمەس... مۇنىڭ باستى سەبەبi نەدە دەپ ويلايسىز؟
- بiر كەزدەرi, ەكiنشi مە، ۇشiنشiسiندە مە، سەسسيانىڭ بiرiندە كونستيتۋتسيانى بەكiتتiك. وسىعان قاتىناستىق. پرەزيديۋمدا وتىرام. قاتتى ايعاي-شۋ بولدى. ەڭ بiرiنشi بولىپ، نۇرقادiلوۆ سويلەدi. كەسiپ ايتتى. «رەسپۋبليكانىڭ بiر عانا مەملەكەتتiك تiلi بولۋى كەرەك» دەدi. قايتادان بiر ورىس سويلەيدi دە، ول ورىس تiلiن قوسىپ قويادى. ءجارىسسوز وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەردi. پرەزيدەنتتiڭ ۇيالى تەلەفونى بار. كرەملمەن بايلانىسىپ وتىردى. ءالسiن-ءالسiن سىرتقا شىعىپ كەتiپ، سويلەسەدi. ءۇزiلiس كەزiندە ايتتى. «قادەكە، سiز سويلەيسiز بە؟ سiز سويلەسەڭiزشi...» دەدi. ماسكەۋ ەكi تiل بولعانىن قالاپ تۇر. سوسىن: «تۇستەن كەيiن سويلەيiن» دەدiم. ابدەن دايىندالدىم. تۇستەن كەيiن ەسەناليەۆ شىقتى. ول دا پاتريوت ادامنىڭ بiرi ەدi. ول كiسi دە كەسiپ ايتتى. مەن وسى سوزگە بiر ايداي دايىندالدىم. جالپى، ءوزiم كوپ سويلەگەندi ۇناتپايمىن. بiراق، وسىعان ءوزiم ابدەن دايىندالدىم. ماتەريالداردى كوپ iزدەدiم. مۇندا ورىس عانا ەمەس، ۋكراين، پولياك، بەلورۋس بار. وسىلاردىڭ ءبارi ورىس بوپ كەتكەن، ورىس ءۇشiن قىزمەت ەتiپ جۇرگەندەر... سولار ءۇشiن جاقسى ماتەريالدار تاپتىم. ۋكراينانىڭ بiر گازەتiندە بiر ۋكراين ايەلiنiڭ حاتىن بەرiپتi. ۇلى ورىس مەكتەبiندە وقيدى. بiراق، ۋكراين تiلiنەن ءتورت الادى. سول تورتكە بولا، ۇزدiك شىعا المايدى. «كومۋ نۋجەن ەتوت نە كومۋ نە نۋجنىي ۋكراينسكي يازىك» دەيدi. سونى مىسالعا الدىم. اسكەري اتتاشە دەگەن بار. ءۇش جىل ەلشiلiك قىزمەتكەر سياقتى جۇمىس اتقارادى. ءۇش جىلدان كەيiن ەلشi دە، اتتاشە دە كەتەدi. امەريكانىڭ اتتاشەسi ەكi جىل بويى ۋكراين تiلiن ۇيرەنiپ، سونىڭ سوڭىنا تۇسكەن. «زناچيت، كومۋ تو نۋجەن ەتوت نەكومۋ نە نۋجنىي ۋكراينسكي يازىك» دەدiم. ەۋروپادا اڭدى يتتەرمەن اۋلايدى. كيiك اۋلايدى. كيiك اۋلاعاندا يتتەردەن قورىققان كيiك قاشىپ كەلiپ، اڭشىنىڭ اياعىنا تىعىلادى. سول اڭشى الگi بەيشارا كيiكتi اياپ، الىپ قالادى. سونى مىسالعا كەلتiرiپ تۇرىپ سويلەدiم. وسىنداي اڭشىنىڭ ءوزi اياعىنىڭ استىنا كەلiپ تىعىلعان كيiكتi الىپ قالعاندا، قازiر قازاقتىڭ تiلiنiڭ دە جاعدايى سونداي... «قازiر قازاق تiلi كەلiپ، بۇتتارىڭا تىعىلىپ تۇر» دەگەندi ايتتىم. وتە اۋىر كەش بولدى. ءسويتiپ، داۋىستى توقسان ءۇش پايىزعا دەيiن كوتەردiك... تiلدi قورعاپ قالدىق. كەلەسi سايلاۋ باستالاتىن بولدى. سوندا مەنi كiرگiزبەي قويدى. حالىق باقىلاۋ كومتەتiنiڭ توراعاسى يساەۆ دەگەن بولدى. سول: «قادەكە، ەكiنشi رەت سايلاۋعا تۇسكiڭiز كەلمەي مە؟» دەپ ايتتى. ونىڭ نەگە ولاي ايتىپ وتىرعانىن ءتۇسiندiم. ورالدا بiر-ەكi ادام ءتۇسiپ، داۋىس الا الماي قالىپتى. سوسىن مەنi ورالعا شاقىردى. سول وكرۋگتەن ءتۇسiپ، قايتا سايلاندىم... ءالi كۇنگە دەيiن وتىرۋىما بولاتىن ەدi. شارۋام جوق، قىزىقپايمىن. دەپۋتات بولۋ ءۇشiن ادەبيەتتەن كەتۋ كەرەك ەكەن. وندا مەنiڭ شىعارماشىلىعىم قالىپ قوياتىن ەدi...شەرحان ايتادى: «سەن مىقتىسىڭ. مەن كەتە الماي قالدىم» دەيدi. كەتكەننەن كەيiن اڭگiمەلەر جازىپ ءجۇر. ساعىنىپ قالىپپىز. جالپى، شەرحان اڭگiمەنiڭ شەبەرi عوي.
- بۇگiنگi ادەبيەتتiڭ حالi تۋرالى نە ايتاسىز؟
- قازiر ادەبيەتتiڭ بەلگiلi بiر پايىزىن ادەبيەتشi ەمەس ادامدار جاساپ جاتىر. زەينەتكەرلiككە شىققاندار، جۋرناليستيكادا جۇمىس iستەگەندەر. ءوزiنiڭ اقشاسىنا باسىپ شىعارادى. ونى باسپالار باسىپ بەرەدi. ويتكەنi, باسپاعا دا اقشا كەرەك. بيىل كەرەمەت اقشا بەرەم دەگەن جىلى توقىراۋ كەلiپ قالدى. سول ادەبيەتتi جاساپ جاتقاندار سول باياعى كادرلار... جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، سول شەرحان، سول تەمiرحان، سول مىرزاليەۆ... ولار كiتابىن شىعارا الماعاننان كەيiن، نە iستەيدi? ماقتايدى، ماقتاپ تا ءجۇرمiز...
- اعا، بiر جىلدارى ۋنيۆەرسيتەتتە ءدارiس وقىعان ەكەنسiز. نەگە كەتiپ قالدىڭىز؟
- ساباق بەردiم. بiرiنشiدەن، مۇعالiم بولۋعا قىزىققان ەمەسپiن. مەنi وندا الىپ بارعان زەينوللا قابدولوۆ بولاتىن. بiر-ەكi جىلداي جۇمىس iستەدiم. ولار ماعان قورعا دەيدi. قارتايعانىڭدا قورعاپ جۇرمەيسiڭ عوي. بiراق، ستۋدەنتتەر جاقسى قابىلدادى. وزگە وقۋ ورىندارىنان كەلiپ تىڭدايتىندار دا بولدى. «مەن تiپتi, جالاقى دا الماي-اق قويايىن. مەن تۇستەن كەيiن ستۋدەنتتەر ءۇشiن تەگiن لەكتسيا وقىپ جۇرەيiن» دەدiم. وعان كەلiسكەن. رەكتور وزگەرiپ كەتتi دە، اياعى اياقسىز قالدى.
- «ەلدە جوق كiتاپتاردى iزدەپ ءجۇرiپ وقىدىم» دەيسiز... سول ءوزiڭiز وقىعان بiلiمiڭiزدi شاكiرتتەرگە ۇيرەتكiڭiز كەلمەي مە؟
- سول بالالار ءۇشiن تەگiن وقيىن دەدiم عوي. اۋەلدە ساباق بەرiپ جۇرگەنiمدە بولىمسىز اقشا بەرەتiن. ول اقشانى المايسىڭ دا. بiرەۋدiڭ تۋعان كۇنi مە، بiرەۋدiڭ تويىنا ما، جيناۋدان ارتىلمايدى. سوندىقتان، وقىعانىمدى بالالاردىڭ بويىنا قۇيايىن، بiلگەنiمدi ۇيرەتەيiن دەپ ەدiم، جوعارىداعىداي بولدى.

اڭگىمەلەسكەن گۇلزينا بەكتاسوۆا

"تۇركىستان" گازەتى