Qadyr aghamen ýiinde kezdestim. «El-shejire» qoghamdyq qorynyng tapsyrysy boyynsha aghamen aldyn ala telefonmen habarlasyp qoygham. «Sen menimen ýshinshi ret súhbat alyp otyrsyng ghoy. Keleshekte men turaly kitap jazatyn shygharsyn» dep, qaljyndap kýlip qarsy aldy. Qadyr aghamen әngimelesuding ózi bir ghaniybet. Álem әdebiyeti bolsyn, qazaq әdebiyeti bolsyn, tarihy taqyryptar bolsyn, aghylyp syr shertkende, «múnyng bәrin agha qay uaqytta oqyp ýlgergen» dep, ózing tang qalasyn. Kóp oqyghandyghy turaly aghanyng ózi de jasyrmaydy. «Kitaphananyng qajeti qansha. Dayyn kitaphana men túrmyn ghoy» deydi qaljyngha búryp. Rasynda da, Qadyr aghamen kez kelgen taqyrypta әngime qozghay alasyn. Tandy tangha úryp, әngime aitatyn qazaqtyng qazynaly qarttary osy Qadyr agha siyaqty bolghan shyghar degen oy keledi keyde maghan. Tómendegi súhbat aqynmen bolghan әngimening bir parasy ghana. Al, әli de aitylmaghany, qaghazgha týspegeni qanshama?!

- Qadyr agha, sizding balalyq shaghynyz qiyn uaqytqa tap kelgenin bilemiz. «Talantty talant etetin de qiyndyq» deydi. Mýmkin, sizding Qadyr aqyn atanuynyzgha sol bir qiyn jyldar, sol bir zúlmatty uaqyt óz septigin tiygizgen shyghar. Qalay oilaysyz?

Qadyr aghamen ýiinde kezdestim. «El-shejire» qoghamdyq qorynyng tapsyrysy boyynsha aghamen aldyn ala telefonmen habarlasyp qoygham. «Sen menimen ýshinshi ret súhbat alyp otyrsyng ghoy. Keleshekte men turaly kitap jazatyn shygharsyn» dep, qaljyndap kýlip qarsy aldy. Qadyr aghamen әngimelesuding ózi bir ghaniybet. Álem әdebiyeti bolsyn, qazaq әdebiyeti bolsyn, tarihy taqyryptar bolsyn, aghylyp syr shertkende, «múnyng bәrin agha qay uaqytta oqyp ýlgergen» dep, ózing tang qalasyn. Kóp oqyghandyghy turaly aghanyng ózi de jasyrmaydy. «Kitaphananyng qajeti qansha. Dayyn kitaphana men túrmyn ghoy» deydi qaljyngha búryp. Rasynda da, Qadyr aghamen kez kelgen taqyrypta әngime qozghay alasyn. Tandy tangha úryp, әngime aitatyn qazaqtyng qazynaly qarttary osy Qadyr agha siyaqty bolghan shyghar degen oy keledi keyde maghan. Tómendegi súhbat aqynmen bolghan әngimening bir parasy ghana. Al, әli de aitylmaghany, qaghazgha týspegeni qanshama?!

- Qadyr agha, sizding balalyq shaghynyz qiyn uaqytqa tap kelgenin bilemiz. «Talantty talant etetin de qiyndyq» deydi. Mýmkin, sizding Qadyr aqyn atanuynyzgha sol bir qiyn jyldar, sol bir zúlmatty uaqyt óz septigin tiygizgen shyghar. Qalay oilaysyz?
- Qiyn uaqytqa tap bolghany ras. Ashtyq jyldary, odan keyin 37-38 jyldardaghy әke-sheshelerimizding basyna kelgen zaual, odan keyin Úly Otan soghysy... Osy soghystan keyin ile-shala ashtyq bastaldy. Sol jyldary, yaghny 1952 jyly mektep bitirdim. Tәp-tәuir bitirdim. Medalige úsynyp edi, bekitpey qoydy. Bir ghana matematikadan tórtim boldy. Qysqasy ne kerek, sol jyldary biz de jartylay ashtyqty sezindik. Talonmen nan berip túrdy. Tanerteng satylatyn nangha keshkisin kezekke túramyz. Ýide ýsh adambyz. Áke-sheshem, men... Ákem әskerden kelgen. Kelgen degen aty ghana, әiteuir jany bar. Bir kýni tanerteng nan alugha dýkenge bardym. Dýken tóbening boyynda ornalasqan. Dýkenge baru ýshin, tóbege shyghuyng kerek. Sodan nandy aldym da, tómen qaray qúldiladym. Ashpyn ghoy... Nannyng shetinen sәl ýzip auyzgha salghanym sol edi, sodan keyin alghashqy teledidarlardy kórgen shygharsyn, solardy óshirgende arasynda tórt búryshty bir sәule jarq etip baryp, óshedi ghoy. Sol siyaqty dýnie tarylyp-tarylyp keldi de, bir nýktege tap boldy. Sol nýkte joghalyp ketti. Sol boyda jerge qúlappyn. Sodan oqugha bara almadym. Bizding audannyng ortalyghy auyldan - 140 shaqyrym. Sol ortalyqqa baryp, emtihan tapsyrugha birinshiden, mýmkindigim bolghan joq. Ekinshiden, attestatym esh ketti. Sodan ne isteysin? Júmysqa túru kerek. Emtihan tapsyrudyng ózi qyzyq edi. Balalardyng bәrin ýshke bólip otyrghyzatyn. Mektepti janadan bitiretinder bir bólek, shúghyl tapsyratyndar bir bólek, sosyn soghystan kelgender bir bólek qatarda otyrady. Sol emtihannyng jauaptaryn aldym da, esepterding bәrin audandyq komsomol komiytetining hatshysyna berip ýlgerdim. Shúghyl tapsyrghandardan jalghyz sol edi. Sodan oqugha bara almadym. Júmys joq. Bas ainalady. Kóshede kele jatqam. Jogharydaghy emtihannan kómektesken komsomol komiytetining hatshysy da kele jatyr eken, soghan jolyghyp qaldym. Kabiynetine alyp bardy. «Men sening arqanda partiya mektebine týsip jatyrmyn» dedi. «Erteng jýrem. Mynau sening jaqsylyghynnyng qaytarymy bolsyn» dep, «Audandyq komsomol komiytetining mektep jәne pioner jetekshisi» degen búiryq shygharyp berdi. Bir jyl sonda júmys istedim. Alghan ailyghymdy ekige bólemin de, jartysyn anama aparyp berem. Qalghanyn ózimning qajetime jaratam. Keler jyly oqugha Almatygha kelip týstim. Sol jyldardan bastap, oqugha týsu qiyndady. Ol kezderi jurnalistika fakuliteti joq edi.
- Negizi qalaghanynyz jurnalistika bolyp pa edi?
- Prinsiypinde bólip qaraghan emespin. Jurnalistika - filologiyanyng bir bólimshesi bolatyn. Biraq, men oghan týskem joq. Filologiyagha tapsyrdym. Dúrys isteppin. Jalpy, jurnalistikagha týskenderge qarsymyn. Nege deysing be? Jurnalistikada filologiyanyng baghdarlamasy tolyghymen ótpeydi. Jartysy ótedi, ne ótpeydi. Filologiyada dýniyejýzining әdebiyeti týgel oqylady. Gayday degen boldy. Sol ekonomikany bitirgen. Biraq, súmdyq jurnalist boldy. Sondyqtan, filosofiyagha, tariyhqa baryp týskender jaqsy jurnalist bola alady. Búl sóz arasyndaghy әngime ghoy. Jalpy, solay filologiyagha kelip týstim. Óte qinalyp týstim.
- Sol kezde emes pe edi, sizge orys әdebiyeti múghalimining bes qoyghany...
- IYә. Ádemi adam edi. Ol kisi bizge sabaq bergen joq. Basqa orys toptaryna berdi. Keyin Jovtisting әkesinen estidim, ol kisi turaly kóp әngimeni... Ádebiyetti qadirley bilgen, balalardyng talabyn týsine bilgen әdil kisi eken. Sóitip, әupirim tәnirimmen oqugha týstim. Sabaq bastaldy. Elden aqsha kelmeydi. Ýnemi stiypendiyagha oqydym. Biraq, bәrin ýzdik bitirdim dep aita almaymyn. Áyteuir, mening qorytyndymda bir tórt jýredi.
- Attestatynyzda matematikadan bolypty, múnda qay sabaqtan aldynyz?
- Áskery sabaqtan boldy. Áskery sabaqty únatpaytyn edim. Oryssha nashar bilemiz. Aytugha qysylatynmyn. Eng alghash ret orys tilinde Boyarsev degenning «Osennee gnezdo» degen kitabyn oqydym. Barlaushy turaly. Sonda qasymda oryssha-qazaqsha sózdik jatady. Bir sóilemdi oqyp bitkenshe, әlgi sózdikti birneshe ret qaraymyn. Sóitip oqydym. Artynan «O pisateliskom trude» degen kitapty satyp aldym. Sony oqydym. Keyin sol kitap ýsh tom bolyp shyqty. Osy kitap kóp nәrsege kózimdi ashty. Jataqhanada túrghanymda bir bólmede on jeti bala jattyq. Jataqhanamyz Nikoliskiy bazardyng manynda ornalasqan. On jeti bala degen tym auyr. Emtihangha dayyndalasyn. Lenindik shygharmalardy oquyng kerek. Stalindi onay týsinesin. Tili jatyq. Leninning bir sóilemining ishinde birneshe sóilem bolatyn. Ayaghyna deyin jete almaysyn. Kerek emes jerlerin alyp tastap, keregin qaldyryp, konspekti jazyp alam. Artymnan aqsha kelmeydi. Jataqhanada kóp oqy almaysyn. Mening armanym oqu... Sodan Mahmud degen úighyr jigiti bar edi. Sol bir kýni maghan: «Pәterge shyqqyng kele me?» dedi. «Oghan aqsham joq qoy» dep edim, «Bir jesir әiel bar, ýsh balasy, sheshesi bar. Stiypendiyadan basqa aqsha súramaydy» dedi. Eki bólme eken. Bireusinde balalarmen birge ózi jatady, Mahmud ekeumiz bir bólmesinde jatamyz. Tanerteng ketemiz, keshke deyin kitaphanada jýrem. Óz betimshe oqimyn. Anda-sanda aqsha jetinkiremegen kezde aghash týsirem, sekseuil, kómir týsirem. Keyde sement týsiretin kezimiz de boldy. Eng qiyny sement. Ony protivogazben týsiru kerek. Biraq ony bermeydi. Sonday qiyndyqpen oqudy da bitirdik qoy. Bitirgen jyldary ekinshi kurstan bastap jazghan ólenderimdi gazet-jurnaldargha aparyp bere bastadym.

ÁDEBIYETKE ÓLENMEN EMES, PROZAMEN KELDIM

- Mektep kezinde óleng jazbadynyz ba?
- Ólendi altynshy klastan bastadym. 1946-47 jyly ma eken, soghys bitken uaqyt. Bes jyl boyy jabylyp qalghan audannyng kluby ashyldy. Klubqa óner kórsetuge audan ortalyghynan bir truppa keldi.Onda biz kishkene balamyz. Klubqa kirgizbeydi. Terezeden qashyp kiremiz. Sonda bir jigit «On alty qyz» degen әn aitty. Ol әlgi Gharifollanyng әni emes. On alty qyz turaly on alty shumaq ólen. Áuesqoy kompozitordyng jazghany eken. Sodan ýige kelip, әlgi ólenge eliktep, «On alty jigit» degen óleng jazdym. Alghashqy alty shumaghyn jazyp, úiyqtap ketippin. Altaudan ary qaray jalghastyrmadym. Týnde jazghan ólenimdi ertesine balalargha alyp bardym. Balalar kóshirip alyp, bir-birine aityp berip jýrdi. Sodan keyin ólendi tastap kettim. Proza jaza bastadym. Eng birinshi әdebiyetke prozamen keldim. Prinsiypinde ólenmen emes, prozamen bastaghanmyn.
- Qalamgerlerimizding kóbi әueli ólenmen bastadyq dep jatady...
-Meniki kerisinshe boldy. Ózimning jazghandarymdy balalargha kóshirtip alatynmyn. Sol kóshirgen dýniyelerimdi Almatygha alyp keldim. Ólenge keyin, ekinshi kurstan bastap kóshtim ghoy. Proza jazugha múrsha joq. Eng birinshi ólenimdi Múzaghana alyp bardym. Onda Múzafar Álimbaev «Pioner» jurnalynda isteydi. Ol kisining kabiynetining aldyna kelem. Kiruge bata almay qaytyp ketem. Bir kýni onasha otyr eken, sony paydalanyp ishke kirdim. «Qay jerding balasysyn?» dep súrady. «Oraldanmyn» dep edim, «Ólenti degen jer bizde de bar» dedi. Bizde barlyghy «tymen» bitetin. Ólenti, Jympity, Qaldyghayty... bolyp kete beredi. Kóbi qalmaqtyng әseri... Ólenderimdi oqydy, sóitip alyp qaldy. «Talap qalay batyr boludy oilaydy?» degen óleng edi. Keyin ol eshqanday jinaghyma engen joq. Sol ólennen keyin, jurnalgha jii ólenderimdi apara bastadym. Qazaqstan Jazushylar odaghynyng ýshinshi sezi boldy. Ol kezde Reseyding Jazushylar odaghynyng 3-sezi bolghan joq. Óitkeni, soghystyng saldarynan ótpey qalghan. Bizding ekinshi sezimiz soghystyng aldynda ótken eken. Sol ýshinshi sezde Múzaghang mening ólenderimdi qatty maqtady. Qaytadan óleng jazugha tura keldi. Erkesh Ibrahim degen aqyn mening baqytyma tura keldi. Sol kisi mening ólenderimdi alyp ketip túratyn.
Oqu bitirgennen keyin, júmys izdey bastadym. Múzaghang meni biledi. Mening ólenderimdi maqtaghan adam. «Baldyrghan» jurnaly ashylayyn dep jatyr» degen әngimeni estigem. Sodan Múzaghana telefon shaldym. «Sizdi osy jurnalgha barayyn dep jatyr dep estidim» dedim. Tura sóileytin adam edi. «Joq, onday júmysqa barmaymyn. Eger barsam, ol jerde sen júmys isteuge tiyissin» dedi. Jaqan Smaqov degen aqyn boldy. Qaraghandynyng jigiti. «Kommunizm tany» degen gazet boldy. Sol gazetting transport jәne ónerkәsip degen bóliminde isteydi. Sol kisi maghan: «Bizde bir oryn bosayyn dep jatyr» dedi. Bek Toghysbaev «Leninshil jasqa» auysyp jatyr eken. Sonyng ornyna alyp keldi. Redaktor joq eken. Birneshe kýn júmys istedim. Redaktor demalystan keldi. Jyly sóileytin, júmsaq adam eken. «Men seni bilem. Alatyn-aq adam ekensin, biraq men seni júmysqa ala almaymyn. Ala almaytyn sebebim, jaqynda osynda komissiya bolyp, olar maghan ýlken eskertpe jasap ketti. «Qyzmetkerlerinning elu payyzy jerlestering eken» dedi. Seni alsam, alpys payyz bolyp ketedi» dedi. Odan keyin Jaqan Smaqov meni jetelep, «Ýgitshi bloknotyna» alyp bardy. Alty-aq adam júmys isteytin redaksiya eken. Jartysy orys, jartysy qazaq. Redaktory qazaq, orynbasary orys... Eki qyzmetkerining biri orys, biri qazaq bolyp jalghasyp kete beredi. Redaktor demalysta eken. Orynbasarymen sóilesip edim, alatyn boldy. «Otyr» dedi. Redaktor keldi. Jantekin degen kisi eken. Sóilesti. «Jaqsy bilem. Jazyp jýresin. Biraq, men seni júmysqa ala almaymyn» dedi. Sóitse, ýsh qazaq isteydi eken. Onyng ekeui - batystiki. Meni alsa, jýz payyz bolyp keteyin dep túr. Telefon shyryldady. Meni shaqyrady. Múzaghang eken. «Baldyrghan» jurnalyna júmysqa shyqtym, nege kelmeysin?» deydi. Búl kisi Arqanyng adamy. Mynalar meni batystiki dep almay otyr. Jerlesim dep almaydy. Al, Arqanyng adamy meni júmysqa shaqyryp jatyr. Sol jyldary «Baldyrghanda» jalghyz ózim júmys istedim dep aitugha bolady. Redaktor keledi, kóp otyrmaydy. Eki-aq adambyz. Berdibek Soqpaqbaev jәne men. Moskvadan kelgen. On birlerde keledi, tura ekide ketedi. Ýlken jazushy ghoy. Men ózim Berdibek Soqpaqbaevty ýlken jazushy dep esepteymin. Kishkentay jurnal. Múzafar Álimbaev óte tanymal adam bolatyn. «Aqmandaylym», «Aqsúnqarymnyn» dýrildep túrghan kezi. Shәmshi men Áblahat ekeui jii keledi. Birde Roza Baghlanova ýsheui birge keldi. Baghlanova kirgen boyda mashinistka әiel quanyp ketti. «Rozachka, bir әn salyp bershi» dedi ótinip. Roza óte kirpiyaz adam edi. «Ói, sender de qyzyqsyndar. Men bir әn aitu ýshin kemi bir apta dayyndalamyn ghoy. Sonda riza bolmay ketem. Myna jerde qayda maghan әn salu» dedi. Sóitip aitty da, mashinistka әielge qayta qarady. Mashinistkanyng ayaghy auyr bolatyn. Qayta qarady da: «Tuu, oibay-ay, men bir emes, eki adamdy renjitip alyppyn ghoy.» dep, әn salyp berdi. Solay Shәmshimen tanystym. Onymen de baylanys bastaldy. Múzaghang «Mening Qazaqstanym» degen dastan jazyp jýrgen. Áblahat ekeui bir batalionda әskery qyzmet etken. Jastary shamalas. Publisistikalyq poema. Áblahat jóninde de bir shumaq óleni bar. «Áy, Áblahat tarihta qalatyn boldyn» dedi birde Múzaghan. Áblahat ta qalyspady. Kompozitorlardyng kóbi tilge sheshen bolatyn. Shaghyp sóileytin edi. «Poema tarihta qalatyn bolsa, onda men de qalam» dedi. Sóitip jýrgende, «Júldyz» jurnalynda bir oryn bosady. Balalar jurnalynda qashanghy otyram. Balalar turaly jazyp jýrgenim ras. Alghashqy mening últshyl ólenderimdi baspady. Jeti-segiz, tipti ongha juyq balalargha arnap kitap jazdym. Balalargha arnap jazghan ólenderime eshqanday kedergi bolghan joq. Kez kelgen jurnaldar erkin basyp shyghardy. Sol jyly «Júldyzgha» Júban Moldaghaliyev bas redaktor bolyp kelipti. Júmysqa kelgen son, júmys istemeytin jigitterding kóbin sypyryp bosata bastaghan ghoy. Sóitip Júban aghamyz telefon shalyp, meni júmysqa aldy. Osydan keyin mening poeziyam ózgere bastady. Mening baqytym dep esepteuge bolady, osy kezde әdebiyetke Júmeken shyqty. «Sybyzghy syry» degen kitaby men «Balausa» degen eki kitaby jaryq kórdi. Men Júmekendi bilmeymin, tanys emespin. Astrahani degen jaqtyng jigiti eken. Eki kitabyna da rensenziya jazdym. Ekeui de jaqsy shyqty. Búrynghy stilige barmaydy, partiyany maqtamaydy. Júmekenmen solay tanystym.
Sóitip jýrgenimde odaq ýy berdi. Qalihan ekeumizge bir ýiden berdi. Ol ekinshi qabatta, men ýshinshidemin. Birinshi qabattan Jaysanbek Moldaghaliyev aldy. Syrbay Mәulenovke ýsh bólmeli ýy berdi de, ol kisi kóship ketti. Onyng ýiine Jaysanbek Moldaghaliyev kóship keldi. Syra ishemiz, qydyramyz, qaljyndasamyz. Qatty qaljyndasatyn edik. Oniki ýsh bólme. Men ýshtemin, Qalihan ekinshi qabatta. «Qalihan, sen bilesing be, myna ýidi qanday prinsippen bergen?» deymin. «Qaydan bileyin» deydi Qalihan. «Múnda bir prinsip bar. Ýidi әrkimning tvorcheskiy potologine qaray bergen siyaqty» deymin qaljyndap...Ol әzildi kótere almay, yza bolady. Sóitip jýrgenimizde Jazushylar odaghy ýy salyp, bәrimiz sol ýige qayta kóshtik. Biz birinshi qabattan aldyq ta, Jaysanbek ekinshi qabatqa jayghasty. Taghy da ýsheumiz syra iship otyrmyz. «Qalihan, bilesing be, búl joly qanday prinsippen berdi? Qazaq әdebiyetin ústap túrghan ekeumiz ghoy, sosyn tómennen aldyq» deymin. Anau taghy da kýiip-pisip túrady. Osylay qaljynmen talay-talay qyzyqty kýnderdi ótkizdik qoy.
Mening bar armanym tek jazu bolatyn. Shәy iship alamyn da jatyp qalam. Bir qalghyp alamyn da, týngi bir-ekige deyin jazu jazam. Bir kezderi «Júldyz» jurnalynda jýrgenimde bir týnde otyz bes bet maqala jazghanym bar. Balalar poeziyasy jóninde. Kitap jazbaghan jylym bolghan joq. Kitap shygharmaghan kezim bolghan joq. Jazu maghan qiyngha týsken joq. Bastyru ýnemi shashymdy aghartady.
- Nege sonshama jantalasyp kóp enbektendiniz? Álde jas kezinizde kórgen tarshylyq sebep boldy ma?
- Bitiruim kerek boldy. Osynyng sonyna týstim be, sony bitiru kerek boldy. On alty tom shyghargham. Biyl jiyrma tomdyghymdy qayta shygharayyn dep jatyrmyn. On bir tom audarmam bar eken. «Leniyn» turaly poemam boldy. Sony kirgizgen joqpyn. Sonyng ózinde osynshama jazyppyn. Osynshama dýnie jazbasan, kim saghan kelip, ataq-danqty beredi. Men tipti ataghymdy shygharayyn degen joqpyn. Barlyq jaghynan kóringim keldi. Qonaqqa da barmaytyn edim. Qazir aitugha da úyalam. Asqar Sýleymenovting toyyna, Ábish Kekilbaevtyng toyyna bargham joq. Ony aitasyn, Sәbit Múqanov alpys jyldyghyna shaqyrdy. Soghan da barghan joqpyn. Áyteuir, redaktordyng orynbasary bolghan son, shaqyrghan ghoy, izdemeytin shyghar degem... Bir aidan keyin kezdesip qaldy. «Qadyr, sen nege toygha kelmedin» dedi. Jerge kirip kete jazdadym. Búl joly mening nómirim ótpey qaldy. Qazir kerisinshe, demalghym keledi... Sonyng ózinde qarap otyra almaymyn. «Janryn tapqan jazushy» degen bar ghoy, sol aitqanday, aforizmdermen ainalysyp jýrmin. Jazayyn dep jazbaymyn, oiyma birnәrseler keledi, sony qaryndashpen týrtip qoyam. Qazir blaknotym men qaryndashymdy bas jaghyma qoyyp qoyatyn boldym. Qasymda lampa túrady. Sonyng ózinde de jazbaytyn, úmytyp ketetin kezderim bolady. Jazyp jýrgen dýniyelerim «Almaty aqshamynyn» beysenbilik nómirine shyghyp túrady. Búrynghy eki kitabymdy «Jas Alash» gazeti beysenbide basyp otyratyn edi. Songhy on bes jylday bolyp qalypty, beysenbi mening kýnime ainaldy.

«ELIM» DEP ENIREGEN MÚRAT AQYN

- Agha, bala kezinizde Alash qayratkerlerining ólen-jyrlarymen tanys boldynyz ba? Esimderin atay almasanyz da, ólenderin oqyghan shygharsyz...
- Onyng maghan ziyany ghana tiydi. Búl Kenes ýkimetining әseri ghoy. Alashtyng aty alash. Býkil Qazaqstanda alashordalyqtar ornalasqan eki jer bar. Onyng biri - Semey, ekinshisi - bizding auyl boldy. Sol jerden shyqqandargha senbeytin. Bizding audannyng basshylyghyna ózge auyldyng adamyn basshy etip alyp keletin edi. Sonyng ózinde, birdene-birdeneler sezilip túrdy. Qazaqstan tarihyndaghy últ azattyq kóterilis bastalghan jer de bizding auyl. Syrym Datúly sol jerding qazaghy, mening atalarymnyng bireui. Jiyrma bes jyl soghysqan. Onyng aqyrynda әsker jinap, qol jinap jýrgen sәtinde orta Aziyanyng kishkentay elderining birinde atyp óltirgen. Sol Syrymdy soghys kezinde bir ret kóterdi. Sol kezde Stalin sóilep, әr elding otanyn qorghaugha qatynasqan adamdaryn maqtady. Nevskiyden bastap, Syrymgha deyin aityldy. Akademik Vyatkin degenning «Syrym Datov» degen kitaby sol jyldary shyqty. Oghan Stalindik syilyq aldy. Syrym Datúlynyng eng birinshi ret baghy janghan kezi sol kez. Artynan birte-birte óshe bastady. Keyin estisem, Týrkistan legionynda bir adamdar Syrym turaly jazypty. Syrymnyng atynyng qaytadan aitylmay ketuine osy sebepker bolghan siyaqty. Tipti, Jympity degen tughan auylynda Syrymnyng atyn qoymady, mektep te joq. Keyinirek, Syrym Datúlyna eskertkish qoydy. Qaytadan baghy jandy. Múnyng bәrin aityp otyrghan sebebim, 1966 jyly mening «Dala әuenderi» degen kitabym jaryq kórdi. Sony Iliyas Omarov oqypty. Ol óte sauatty adam bolatyn. Ol kisi iydeologiyany basqaryp jýrgen kezinde Mәskeuge oqugha jiberipti. Ony ornynan bosatu kerek bolghan. Sondyqtan, oqugha jiberip, alystatayyq dep oilaghan. Arghy jaqtan bitirip kelgen son, oghan ne isteydi. Sóitip, Gosplangha orynbasar qylyp taghayyndady. Sodan kóp keshikpey, ony Soltýstik Qazaqstan oblysyna ekinshi hatshy qylyp jiberdi. Biraq, iydeologiya jónindegi...Sol kisi mening ólenderimdi oqypty. Eki kýnnen keyin telefon soghady. «Qadyr, mening meken-jayym mynanday... Telefonym mynau. Osy júma kýni keshkilik shәigha shaqyram. Kelip ket» dedi. Ýlken adam ghoy. Bardym. Jeltoqsan aiy. Kýn suyq. Astau toly et. Sóilestik. Ol kisi menen: «Sen qay jerding balasysyn?» dep súrady. «Batys Qazaqstannan, Jympitydanmyn» dedim. Sonda bir qyzyq sóz aitty. «E-e-e, bәse, myna ólenning bәri qaydan shyghyp jatyr desem, alashtan shyghyp jatyr eken ghoy» dedi. Kórding be? Alashordanyng tәrbiyesin kórgem joq. Biraq aua arqyly, el arqyly tarauy mýmkin ghoy. Myna kisi sony bayqaghan. Bloknot siyaqty qaghazdyng on-on bes betine qaryndashpen pikir jazypty. Qazaqsha jazylghan. «Mynany ózing oqyp shygharsyn» dedi. Keremet, jaqsy maqala. «Qadyrgha hat» delingen. Sony «Leninshil jas» gazetine alyp bardym. Olar oqyp kórip, «mynauynyz keremet eken, múny gazetke basayyq» dedi. «Búl mening pikirim emes, Iliyas Omarovtiki. Onyng telefony mine, ózdering telefon soghyp, súrandar» dedim. Ol kisi: «jaraydy, bassandar, basyndar» depti. Bir bet bolyp shyqty. Qysqasy, meni osylay kóbine Arqanyng azamattary qoldap ketti. Alghashqy kitabym «Oy ormany» tónireginde hattar tolassyz keldi. Eng birinshi Abay audanynan keldi. Tegin jer emes, әruaqtyng jeri. Ekinshi, Týrkistannan keldi. Ýshinshi - Atyraudan keldi. Óz oblysymnan emes, kórshi oblystan...
- Sonymen, alashtyng aqyndary jazghan ólenderi qolynyzgha týse qoymady ghoy... Jasyryn, qúpiya, tyghylyp oqyghan joqsyzdar ma?
- Qorqytyp tastaghan ghoy. Oqu qayda? «Zar zaman әdebiyeti» dep jazyp jýr ghoy.
- Shortanbay, Múrat, Dulat aqyndardy aitasyz ba?
- IYә, solardyng keybir ólenderin Abaydiki dep aityp jýrgender bar.
«Múrat penen Shortanbay, Búqar jyrau,
Ólenining biri qúrau, biri jamau» degeni bar.
Múny Abaydyng óleni degenge senbeymin. Ekinshiden, Abaydyng ózi solardan ýirengen adam. Múrat aqyn:
- Edilindi alghany, etekke qoldy salghany,
Jayyghyndy alghany, jaghagha qoldy salghany,
Oiyl qaldy, Jem qaldy...
Endi almaghan neng qaldy?»- dep jazghan. Sol kezde onday sózdi aitudy aitsanshy... Biz múny keyin oqydyq.

«ÓTIRIKTI AYTQYM KELMEYTIN» DEYTIN

- Deputat boldynyz... Úmytpasam, eki ret saylandynyz. Aqynnyng deputat boluy tansyq dýnie emes. Biraq, sizding deputat boluynyzgha ne sebep boldy?
- Men ómirimde, sen sensen, deputat bolsam degen armanym bolmaghan, tipti qiyalyma kirmegen nәrse. Oljas Sýleymenov Jazushylar odaghynyng tóraghasy bolyp keldi. Qonyr kýzding bir kýni Kegenge baryp qayttyq. Audandyq iydeologiya jónindegi hatshysy kýtip aldy. Sol jigitting ýiinde qonaqqa bardyq. Aulagha kire bergenimde bir nәrsening shanq etken dauysy estildi. Birtýrli dauys, qústyng dauysyna úqsamaydy. Taldan toqyghan kiyiz ýy siyaqty bir nәrse túr. Sony qústyng ýstine qoyyp qoyady eken. «Búl mening býrkitim ghoy. Býrkit qúr shanqyldamaydy. Sening basynda bir jaqsylyq bolatyn siyaqty», dedi ýy iyesi qaljyndap. Ol maghan onshalyqty әser ete qoyghan joq. Sodan qaytyp kelgennen keyin, biraz uaqty ótti. Bir kýni «qalalyq partiya komiyteti shaqyryp jatyr» deydi. Qalalyq partiya komiytetinde ne sharuam bar? Partiyanyng mýshesi emespin. Hrushevting kezinde iydeologiyanyng adamdaryn partiyagha almaytyn. Áren-әreng aldy Oljastyng ózin. Kóp adamdardy qayyryp jiberdi. Almasa almasyn dep qoydyq. Qalalyq partiya komiyteti shaqyrghan son, bardym. Anketasyn toltyr dedi. Toltyrdym. Sóitsem, meni respublikalyq Parlamentke deputat jasayyn dep jatyr eken.
- Belgili bir maqsat bolghan ghoy, onda...
- Onysyn bilmeymin. Jalpy, mening deputattyqqa úsynylatynymdy Oljas bilipti. Biraq Oljas maghan aitqan joq. Sóitip, Soltýstik Qazaqstan oblysynan deputattyqqa týstim. Eng kóp dauys alghany da men boldym.
- Biylikte jýrgeninizde jogharyda óziniz aitqan últshyl ólenderinizdi jazugha mýmkindik bolmay qalghan joq pa?
- Búghan mening shyn kónilimmen quanghan eshtenem joq. Biraq, ol kezderi deputattyng bedeli joghary bolatyn. Degenmen, zaman sәl-pәl ózgerip kele jatqan jyldar ghoy. Shamaly simptomdar bar edi. Mayakovskiyding eskertkishining ýstine shyghyp, qarsy ólender oqy bastaghan kez. Berdibek Soqpaqbaevtyng Mәskeuden oqyp kelip, kenestik imperiyagha qarsy pikir aitatyn kezi de sol uaqyt. Tipti, Tashkentte ótken Orta Aziya elderining jiynyna Núrsúltan Álimqúlov ekeui qatystyrularyn ótinip, «Aytatyn pikirimiz bar dep» hat jazghan. Berdibek ekeumiz «Baldyrghan» jurnalynda da birge júmys istedik. Onyng ólimining ózi júmbaq. Men búl turaly kezinde maqala da jazgham.
- Berdibek agha tik minezdi, tura aitatyn kisi me edi?
- Berdibek qaytalanbas túlgha edi ghoy. Onyng jazghandary da myqty. Jaqsy publisist. KGB-ning adamdary jii kelip, bizden súraytyn. Men oghan mәn bermeytin edim. Men júmystan ketkennen keyin, ol da kóp úzamay ol jerden ketti. Kezdesken kezde qauqyldasyp qalamyz. Jalpy, onyng pikirlerinde sharuam qansha, «Beke, ne jazyp jýrsiz?» dep súraymyn. «Ne jazasyn? Shyndyqty jazdyrmaydy. Ótirikti aitqym kelmeydi» deytin. Biraq men onyng jazbaymyn degenine senbeytinmin. Meninshe, birdene jazghan. Kóktóbede dachasy boldy. Sonda tyghylyp jýrip, jazyp jýrdi me, kim bilsin?! Biraq, qaytys bolghannan keyin, eshtenesin kórmedik.
- Jogharydaghy әngimege qayta oralsaq. Deputattyq mandat sizding keybir ashyq aitatyn pikirlerinizdi shektegen joq pa?
- Birinshi sessiya boldy. Prezidium mýshesin saylady. Men aityp otyrmyn ghoy, deputat bolugha da onsha qúmarlyghym bolghan joq. Tizim úsynghan kezde, mening de familiyamdy iliktirip jiberipti. Biraq, onyng qalay úsynghanyn men bilgemin joq. Keyin úiymdastyru bóliminde istegen bir jigitpen kezdestim. Ekeumiz eki ret auruhanada birge jattyq. Sol jigitti sessiya bolardyng aldynda Diymekeng shaqyrtyp alypty. Preziduim mýshelerine kandidattardyng tizimin jasap alyp kelshi dep aitypty. Bir oryngha tórt-bes adamnan kelipti. Óner adamdarynan tórt-bes adam bolypty. Tizimdi aparghan. Qarap otyryp: «Qadyrdy qaldyrayyq» depti. Ol kisi aldynda jarty jyl búryn mening bir jiynda sóilegen sózimdi tyndaghan eken. Raykom meni qinap sóiletken bolatyn. Onyng aldynda eki ret bas tartqanym bar. Ýshinshisinde, «Qadyr agha, siz búl joly sóileysiz» dedi. «Mening shartym bar. Bes minuttan asyrmaysyz. Ekinshiden, Diymekeng turaly jaqsy pikir aitasyz, yaghny maqtaysyz» dedi. Jalpy, Diymekendi jaqsy kórem. Biraq, júrt maqtaghanda, ol kisige qarap otyram. Diymekeng ózin maqtaghan kezde qyp-qyzyl bolyp ketetin. Sonda ayaytynmyn. Kózdi baqyraytyp qoyyp, qalay maqtaysyn? Ertenine alyp kelip, әueli bizge oqytasyng dedi. Maqtagham joq. Oqyp otyryp, «Diymekeng qayda?» dedi. «Taghy birde bolady» dedim. «Joq, bәribir maqtauynyz kerek» dedi. Kelesi joly jazyp keldim. Keremet qabyldady. Men onda qalany maqtadym. Qyz balalardyn, jengelerimizding әdemiligin aittym. Júrttyng bәri jaqsy qabyldady. Músa Jәleldi «halyq jauy» dep aidaghanda, әieli býkil qoljazbasynyng bәrin alyp, Reseyge ketip, tatarlar túratyn jerge jasyrynghan ghoy. Bir ormannyng ishine baryp, әlgi qoljazbanyng bәrin tyghyp tastapty. Sodan, Músa Jәlel aqtalyp, týk qoljazbasy joq dep jýrgende, әlgi әieli bir shamadan qylyp, alyp kelgen. Men osyny mysalgha keltire otyryp, qazaqtyng myqty azamattarynyng әielderi turaly jyly pikir bildirdim. Sol jerde sóilegen sózim únaghan boluy kerek. Sodan keyin, mening qolymdy qysqan jigitterding biri: «Qadeke, siz ósetin boldynyz» dedi. Mýmkin, sol jigitting aitqany tura kelgen shyghar...

ERKINDIK BAR DESEK TE, ADAMNYNG IShKI REDAKTORY BOLADY

- Keshegi qoghamda kóp nәrsege qolynyz jetti qalamger retinde... Býgingi naryq qoghamy múnday jenildikterding bәrinen aiyrdy. Sizding jýreginizdi auyrtatyny ne? Qoghamnyng ózgergeni me? Joq, әdebiyetting naryqqa ainalghany ma?
- Búl qogham janalyqqa alyp keldi. Qansha degenmen bir sistema qúlady ghoy. Qarama-qayshylyqtar bar. Kenesting maghan únaytyn jaqtary kóp. Obektivti bolayyn, bolmayyn degenimnen emes. Eger sol Kenes ýkimeti bolmaghanda, men mýldem oqu oqy almaytyn edim. Ary ketkende auyldyng ghana aqyny bolar edim. Býkilimiz mektepte oqydyq. Tegin oqytty ma, oqytty. Joghary oqu orynda oqytty ma, oqytty. Bәrin jasady. «Baldyrghanda» júmys istegen kezimde tegin ýy berdi me, berdi... Qazirgi túratyn ýiimdi ghana satyp aldym. Balalarymdy tegin oqyttym ba, oqyttym. Men ony qalaysha jaqsy kórmeymin. Bir ghana nәrsesin únatpaytynmyn.
- Senzurasyn ba?
- IYә, senzurasyn...Talay jerde qidy. Qighanda sol buyndyrady ghoy.
- Shyndyq ta jótel siyaqty,
Jybyrlap túrar tamaqta... - dep jazgham. Ekinshi basylghanda sol joldargha qatty shýiligipti.
- Býgingi qoghamda senzura joq. Erkindik bar ghoy...
- Býgingi qoghamda erkindik bar. Biraq, erkindik bar desek te, adamnyng ishki redaktory bolady. Sol ishki senzurang saghan aittyrmaydy. «Qalay bolady eken, ne bolady eken?» dep ishtey oilap otyrasyn... Qalyptasyp qalghan. «Bayaghyda jazdyrmaydy» deytin edi, endi ózderi jaza almay otyr. Qorqyp qalghan. Áytpese, jazatyn nәrse kóp.
- Erkindik desek te, bizde tilding jyry tausylar emes... Múnyng basty sebebi nede dep oilaysyz?
- Bir kezderi, ekinshi me, ýshinshisinde me, sessiyanyng birinde Konstitusiyany bekittik. Osyghan qatynastyq. Prezidiumda otyram. Qatty aighay-shu boldy. Eng birinshi bolyp, Núrqadilov sóiledi. Kesip aitty. «Respublikanyng bir ghana memlekettik tili boluy kerek» dedi. Qaytadan bir orys sóileydi de, ol orys tilin qosyp qoyady. Jaryssóz osylay jalghasyp kete berdi. Preziydentting úyaly telefony bar. Kremlimen baylanysyp otyrdy. Álsin-әlsin syrtqa shyghyp ketip, sóilesedi. Ýzilis kezinde aitty. «Qadeke, siz sóileysiz be? Siz sóilesenizshi...» dedi. Mәskeu eki til bolghanyn qalap túr. Sosyn: «Týsten keyin sóileyin» dedim. Ábden dayyndaldym. Týsten keyin Esenәliyev shyqty. Ol da patriot adamnyng biri edi. Ol kisi de kesip aitty. Men osy sózge bir aiday dayyndaldym. Jalpy, ózim kóp sóilegendi únatpaymyn. Biraq, osyghan ózim әbden dayyndaldym. Materialdardy kóp izdedim. Múnda orys ghana emes, ukraiyn, polyak, belorus bar. Osylardyng bәri orys bop ketken, orys ýshin qyzmet etip jýrgender... Solar ýshin jaqsy materialdar taptym. Ukrainanyng bir gazetinde bir ukrain әielining hatyn beripti. Úly orys mektebinde oqidy. Biraq, ukrain tilinen tórt alady. Sol tórtke bola, ýzdik shygha almaydy. «Komu nujen etot ne komu ne nujnyy ukrainskiy yazyk» deydi. Sony mysalgha aldym. Áskery attashe degen bar. Ýsh jyl elshilik qyzmetker siyaqty júmys atqarady. Ýsh jyldan keyin elshi de, attashe de ketedi. Amerikanyng attashesi eki jyl boyy ukrain tilin ýirenip, sonyng sonyna týsken. «Znachiyt, komu to nujen etot nekomu ne nujnyy ukrainskiy yazyk» dedim. Europada andy ittermen aulaydy. Kiyik aulaydy. Kiyik aulaghanda itterden qoryqqan kiyik qashyp kelip, anshynyng ayaghyna tyghylady. Sol anshy әlgi beyshara kiyikti ayap, alyp qalady. Sony mysalgha keltirip túryp sóiledim. Osynday anshynyng ózi ayaghynyng astyna kelip tyghylghan kiyikti alyp qalghanda, qazir qazaqtyng tilining de jaghdayy sonday... «Qazir qazaq tili kelip, búttaryna tyghylyp túr» degendi aittym. Óte auyr kesh boldy. Sóitip, dauysty toqsan ýsh payyzgha deyin kóterdik... tildi qorghap qaldyq. Kelesi saylau bastalatyn boldy. Sonda meni kirgizbey qoydy. Halyq baqylau komtetining tóraghasy Isaev degen boldy. Sol: «Qadeke, ekinshi ret saylaugha týskiniz kelmey me?» dep aitty. Onyng nege olay aityp otyrghanyn týsindim. Oralda bir-eki adam týsip, dauys ala almay qalypty. Sosyn meni Oralgha shaqyrdy. Sol okrugten týsip, qayta saylandym... Áli kýnge deyin otyruyma bolatyn edi. Sharuam joq, qyzyqpaymyn. Deputat bolu ýshin әdebiyetten ketu kerek eken. Onda mening shygharmashylyghym qalyp qoyatyn edi...Sherhan aitady: «Sen myqtysyn. Men kete almay qaldym» deydi. Ketkennen keyin әngimeler jazyp jýr. Saghynyp qalyppyz. Jalpy, Sherhan әngimening sheberi ghoy.
- Býgingi әdebiyetting hali turaly ne aitasyz?
- Qazir әdebiyetting belgili bir payyzyn әdebiyetshi emes adamdar jasap jatyr. Zeynetkerlikke shyqqandar, jurnalistikada júmys istegender. Ózining aqshasyna basyp shygharady. Ony baspalar basyp beredi. Óitkeni, baspagha da aqsha kerek. Biyl keremet aqsha berem degen jyly toqyrau kelip qaldy. Sol әdebiyetti jasap jatqandar sol bayaghy kadrlar... Jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, sol Sherhan, sol Temirhan, sol Myrzaliyev... Olar kitabyn shyghara almaghannan keyin, ne isteydi? Maqtaydy, maqtap ta jýrmiz...
- Agha, bir jyldary uniyversiytette dәris oqyghan ekensiz. Nege ketip qaldynyz?
- Sabaq berdim. Birinshiden, múghalim bolugha qyzyqqan emespin. Meni onda alyp barghan Zeynolla Qabdolov bolatyn. Bir-eki jylday júmys istedim. Olar maghan qorgha deydi. Qartayghanynda qorghap jýrmeysing ghoy. Biraq, studentter jaqsy qabyldady. Ózge oqu oryndarynan kelip tyndaytyndar da boldy. «Men tipti, jalaqy da almay-aq qoyayyn. Men týsten keyin studentter ýshin tegin leksiya oqyp jýreyin» dedim. Oghan kelisken. Rektor ózgerip ketti de, ayaghy ayaqsyz qaldy.
- «Elde joq kitaptardy izdep jýrip oqydym» deysiz... Sol óziniz oqyghan biliminizdi shәkirtterge ýiretkiniz kelmey me?
- Sol balalar ýshin tegin oqiyn dedim ghoy. Áuelde sabaq berip jýrgenimde bolymsyz aqsha beretin. Ol aqshany almaysyng da. Bireuding tughan kýni me, bireuding toyyna ma, jinaudan artylmaydy. Sondyqtan, oqyghanymdy balalardyng boyyna qúyayyn, bilgenimdi ýireteyin dep edim, jogharydaghyday boldy.

Ángimelesken Gýlzina BEKTASOVA

"Týrkistan" gazeti