اشارشىلىق اقيقاتى تۋرالى رومان
تەمىرحان تەبەگەنوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
قازاق ادەبيەتى تاريحىنا حح عاسىردىڭ 60-جىلدارى كەلىپ قوسىلىپ، كوپتەگەن كوركەم تۋىندىلار جازعان، حالىقارالىق الاش ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، حالقىمىزعا تانىمال كورنەكتى قالامگەر ادام مەكەباەۆتىڭ كەزەكتى تۋىندىسى "قۇپيا قويما" (جازۋشى، 2008 جىل) اتتى رومانى دا ءداستۇرلى ەپيكالىق شىعارمالار قاتارىندا وقىرماندارىنا ۇسىنىلدى. "قۇپيا قويما" رومانىنىڭ تاقىرىبى - حح عاسىردىڭ 1928-1932-جىلدارى قازاق دالاسىندا بولعان جاپپاي اشارشىلىق شىندىعى، يدەياسى - اشتىق اپاتىنا ۇشىراعان ادامداردىڭ ارقايسىسىنا ءتان جان الەمى بولمىسىنىڭ كۇردەلى قايشىلىقتى سيپاتىن اڭعارتۋ. روماننىڭ ءۇش ءبولىمىنىڭ تاراۋلارىنداعى سيۋجەتتىك بولىكتەرىنەن قۇرالعان يدەيالىق-كومپوزيتسيالىق جەلىسىندە بىرنەشە وقيعالىق كەزەڭ جيناقتالا تانىلادى: ءبىرىنشىسى - 1920-1930-جىلدار اراسىندا قازاقستاندا كەڭەستىك ساۋاتسىز، اپەرباقان باسشىلار جۇرگىزگەن توتاليتارلىق جۇيە زارداپتارى وقيعالارىنىڭ كوركەم شىندىقپەن بەينەلەنۋى; ەكىنشىسى - 1932 جىلعى جاپپاي قىرعىن اكەلگەن اشارشىلىق تراگەدياسى سيپاتىنىڭ سۋرەتتەلۋى.
تەمىرحان تەبەگەنوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
قازاق ادەبيەتى تاريحىنا حح عاسىردىڭ 60-جىلدارى كەلىپ قوسىلىپ، كوپتەگەن كوركەم تۋىندىلار جازعان، حالىقارالىق الاش ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، حالقىمىزعا تانىمال كورنەكتى قالامگەر ادام مەكەباەۆتىڭ كەزەكتى تۋىندىسى "قۇپيا قويما" (جازۋشى، 2008 جىل) اتتى رومانى دا ءداستۇرلى ەپيكالىق شىعارمالار قاتارىندا وقىرماندارىنا ۇسىنىلدى. "قۇپيا قويما" رومانىنىڭ تاقىرىبى - حح عاسىردىڭ 1928-1932-جىلدارى قازاق دالاسىندا بولعان جاپپاي اشارشىلىق شىندىعى، يدەياسى - اشتىق اپاتىنا ۇشىراعان ادامداردىڭ ارقايسىسىنا ءتان جان الەمى بولمىسىنىڭ كۇردەلى قايشىلىقتى سيپاتىن اڭعارتۋ. روماننىڭ ءۇش ءبولىمىنىڭ تاراۋلارىنداعى سيۋجەتتىك بولىكتەرىنەن قۇرالعان يدەيالىق-كومپوزيتسيالىق جەلىسىندە بىرنەشە وقيعالىق كەزەڭ جيناقتالا تانىلادى: ءبىرىنشىسى - 1920-1930-جىلدار اراسىندا قازاقستاندا كەڭەستىك ساۋاتسىز، اپەرباقان باسشىلار جۇرگىزگەن توتاليتارلىق جۇيە زارداپتارى وقيعالارىنىڭ كوركەم شىندىقپەن بەينەلەنۋى; ەكىنشىسى - 1932 جىلعى جاپپاي قىرعىن اكەلگەن اشارشىلىق تراگەدياسى سيپاتىنىڭ سۋرەتتەلۋى.
1928-1930 جىلدارى قازاقستاندا ءداندى داقىلدار ءوندىرىلۋىنىڭ، قۇلدىراۋى، ءتورت تۇلىكتىڭ، ونىڭ ىشىندە ءىرى قارانىڭ جىلقى، تۇيە تۇرلەرىنىڭ قولدان قىرعىنعا ۇشىراتىلۋى حالىقتى جاپپاي اشارشىلىق قاسىرەتىنە ۇشىراتتى. بۇل - "قۇپيا قويما" رومانىنىڭ يدەيالىق-كومپوزيتسيالىق جەلىسىنە ارقاۋ بولعان تاريحي دەرەكتەر شىندىعى. روماننىڭ ءۇش بولىمىندە دە قازاق حالقى تاعدىرىن تالكەككە تۇسىرگەن، اشارشىلىق اپاتىنا سەبەپكەر بولعان ساياسي-يدەولوگيالىق، مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ زورلىقشىل قىزمەتى رەاليستىكپەن ايقىندالعان. روماننىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە ون سەگىز تاراۋدا قازاقستانداعى حالىقتى كۇيزەلتكەن وقيعالار (1925-1928 جج. شارۋالاردى تاركىلەۋ، سوتتاۋ، قاماۋ، بايلاردىڭ باسقا ەلدەرگە اۋى، ت.ب.) تاريحي شىندىقپەن بەينەلەنگەن. ەپيكالىق بايانداۋلار شىعارمانىڭ دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن رەاليستىك سيپاتىن دايەكتەگەن: "كىندىك قانى تامعانى تۋعان جەردەن الاستاعالى ارباعا ەرىكسىز تيەلىپ، ايدالىپ بارا جاتقان باي-بايبىشەلەردىڭ زارلانا ايتقان جوقتاۋىنان دالا كوپكە دەيىن كۇڭىرەنىپ تۇردى" (ا.مەكەباەۆ. "قۇپيا قويما". الماتى، "جازۋشى", 2008 ج، 4-ب).
جازۋشى روماننىڭ تۇتاس قۇرىلىسىنداعى كەيىپكەرلەر مەن قورشاعان تۇرمىستىق-الەۋمەتتىك ورتا شىندىعىن تاريحيلىق اياسىندا وقىرماننىڭ كوز الدىنا ەلەستەتەدى. عاسىرلار بويى جارتىلاي كوشپەلى، جارتىلاي وتىرىقشىلىق تۇرمىس مادەنيەتى جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ، وركەندەپ كەلگەن قازاق حالقى ءۇشىن توسىننان كەلگەن وكتەمدىك، زورلىق ىقپالىنىڭ كۇيزەلىسكە ۇشىراتقان قياناتقا تولى قاسىرەتتى جاعدايى تاريحيلىق اياسىندا كورسەتىلگەن.
قازاق - ەجەلگى زامانداردان ەركىن، ازات ويلى حالىق. ەركىن، ازات حالىقتىڭ 1925-1928 جج. تاركىلەۋگە، 1929-1932 جج. زورلاپ ۇجىمداستىرۋ، ءارتۇرلى سالىقتاردىڭ ەرىكسىز جينالۋى سەكىلدى، ت.ب. سانالۋان قىسپاقتارعا توزبەگەنى، اشارشىلىققا ۇشىراۋى جانە باسقا ولكەلەرگە قونىس اۋدارۋى - تابيعي شىندىق. روماننىڭ العاشقى تاراۋىنىڭ باستالۋىندا 1929 جىلعى مىڭداعان ءىرى قارا جانە ۋاق مالداردىڭ تاركىلەنۋى "قازان توڭكەرىسىنە دەيىن كەدەي بولىپ كەلىپ، نەپ كەزىندە شىر بىتكەندەردىڭ..." دە وسى زورلىققا ۇشىراعانى، سالىقتاردىڭ كوبەيگەنى، "قازاقستان اۋىلىندا كىشى قازان توڭكەرىسىن جاسايمىزدان!" تانباعان وكىمەت باسشىلارىنىڭ ساياسي ۇستانىمى حالىقتىڭ جاپپاي قىرىلۋىنا، شەت ەلدەرگە اۋىنا سەبەپكەر بولعاندىعى ايتىلا كەلە، تاريحي دەرەكتەر اۆتورلىق باعالاۋلارمەن دايەكتەلگەن.
"قۇپيا قويما" - جەكەلىك ارقىلى جالپىلىق سيپات ءمانىسىن تانىتاتىن تۋىندى. جەكە ادامداردىڭ تاعدىر تالكەگىمەن ارپالىسى كەزىندەگى تابيعي مىنەز-قۇلىق قاسيەتتەرىمەن مەيلىنشە دارالانىپ تانىلاتىنى - ادامزات پايدا بولىپ قالىپتاسىپ، دامىپ كەلە جاتقان زاماندار بويى ايقىندالعان قۇبىلىس. جان الەمىندەگى ادامگەرشىلىك-يماندىلىق قاسيەتتەرى تاعدىردىڭ قانداي سىناعى تاپ كەلسە دە توتەپ بەرەتىن، ادالدىعىنان، مارتتىگىنەن، مەيىرىمدىلىگىنەن، جومارتتىعىنان، ەڭبەكسۇيگىشتىگىنەن جانە ت.ب. سان الۋان اسىل ساپالارىنان كوزى جۇمىلعانشا اينىماي وتەتىندەر - اسىل ساپالى ادامزاتتىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرى. قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بەلەستەرىنەن بۇگىنگى زامانعا جەتكەنى دە، ەندى ماڭگىلىك بولاشاققا ۇلاسۋى دا وسىنداي قۋاتتى، مىزعىماس بەرىك ساپالى ۇلتتىق ءدىل قاسيەتتەرىمىزدىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقاندىعىنان ەكەندىگى اقيقات. روماننىڭ يدەيالىق-كومپوزيتسيالىق جەلىسىندەگى كەيىپكەرلەردىڭ كوركەم شىندىقپەن سومدالۋىندا جازۋشى ادامدار جاراتىلىسىنداعى وسىنداي ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردىڭ سىناققا تۇسكەنىن پسيحولوگيالىق تالداۋلارمەن بەرۋگە ۇمتىلعان.
حالىق دانالىعى - ۇرپاقتاردىڭ مىنەز-قۇلىق قاسيەتتەرىنىڭ ءادىل تورەشىسى. كوركەم شىعارمالارداعى كەيىپكەرلەردىڭ مىنەزدەلۋى ءومىر قوزعالىسىنداعى سانالۋان وزگەشەلىكتەرى بار ادامدار بولمىسىنان تۋىنداۋىندا قالامگەرلەر وزدەرى زەردەلەگەن شىندىققا سۇيەنەدى. "قۇپيا قويما" رومانىنداعى كەيىپكەرلەردىڭ مىنەز-قۇلىق پسيحولوگياسىنداعى سانالۋان قاسيەتتەر ەگىزدەلۋى دە قالامگەردىڭ كوركەمدىك ويلاۋ دۇنيەتانىمى ارقىلى قورىتىلعانى انىق. جازۋشىنىڭ كەيىپكەرلەر بەينەسىن دارالاۋ، مىنەزدەۋ تاسىلدەرى ەپيكالىق تۋىندىنىڭ پسيحولوگيالىق تاسىلمەن جازىلعاندىعىن ايعاقتايدى. روماننىڭ باستى كەيىپكەرلەرى - كوركەمدىك جيناقتاۋدىڭ كلاسسيكالىق وزىق ۇردىسىنە سايكەس دارالانعان. ونداعان، بالكىم، ودان دا كوپ پروتوتيپتىك تۇلعالارعا ورتاق تاعدىر، مىنەز-قۇلىق قاسيەتتەرى جيناقتالا دارالانعان كەيىپكەرلەر (تۇكتىباي، ءمادينا، قابىش، ءورىمباي) سانى دا از. كوركەم شىعارما - ونەردىڭ ناقتى كورسەتكىشى. اسىرەسە، رومان جانرىنداعى كەسەك ءبىتىمدى تۋىندىدا ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەگى ءارى ءوزارا ۇندەس، سونىمەن بىرگە، ءبىر-بىرىنە مۇلدە قاراما-قايشى قۇبىلىستاردىڭ، قاسيەتتەردىڭ پوەتيكالىق استارلى، مەگزەۋلى ماعىنالارىمەن تۇتاسا جيناقتالاتىنى ءمالىم. وسىنداي كۇردەلى ەرەكشەلىكتەرى تۇتاسقان "قۇپيا قويما" - پسيحولوگيالىق رومان.
روماننىڭ نەگىزگى باستى كەيىپكەرى - تۇكتىباي. تۇكتىبايدىڭ تۇلعاسىن دارالايتىن، مىنەز-قۇلىق قاسيەتتەرىن تانىتاتىن كوركەمدىك تاسىلدەر شىعارمانىڭ باستالۋىنان اياقتالۋىنا دەيىنگى سيۋجەتتىك بولىكتەردىڭ بارلىعىندا دا ءورىلىپ وتىرادى. تۇكتىبايدىڭ پوەتيكالىق دارالانا بەينەلەنۋى ادامدار ورتاسىنداعى ءومىر بويى سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن نەمەسە كۇلە كىرىپ كۇڭىرەنە شىعاتىن كورىنىسپەن جۇرەتىندەردىڭ كوركەم شىندىقپەن جيناقتالعان بولمىسىن ەلەستەتەدى. ىشكى جان الەمىندەگى ەكىۇداي سەزىممەن ءومىر سۇرەتىن، كوڭىل تۇكپىرى، جۇرەك قويماسى زۇلىمدىققا، ەكىجۇزدىلىككە، ايارلىققا، جەندەتتىك پيعىلعا تولى كوپ ادامداردىڭ ءبىتىم-بولمىسىن وسى تۇكتىباي تولىق ەلەستەتەدى.
باستى كەيىپكەردىڭ كوركەم شىندىقپەن دارالانۋى رومان كومپوزيتسياسىنىڭ تۇتاس جەلىسىندەگى سيۋجەتتىك بولىكتەر ارقىلى جۇزەگە اسىرىلعان. تۇكتىباي رومان جەلىسىندەگى ءىس-ارەكەتتەرىنەن قازاق ۇعىمىنداعى قۋىس كەۋدە پەندەشىلىك شەڭبەرىندە عانا ءومىر سۇرەتىندەردىڭ يت تىرلىك بولمىسى اڭعارىلادى. ءومىر بويى تەك قاراقان باسىنىڭ قامىمەن ءوزىنىڭ عانا امان بولۋىن ويلايتىن، جانىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءوزىن قورشاعان ادامداردىڭ قاپىسىن تاۋىپ، امال-ايلامەن كۇنكورىسىن قامتاماسىز ەتۋدى، سول جولدا ءساتى تۇسسە، ەشكىمدى دە ايامايتىن، قاتىگەزدىك، قانىشەرلىك ارەكەتتەردەن تايىنبايتىن جاۋىزدىق قاسيەتتەرى تۇلا بويىندا تۇتاسقان جانداردىڭ بولمىسى وسى تۇكتىبايدىڭ سيپاتىنان اڭعارىلادى.
تۇكتىباي - ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ عانا قامىن ويلاۋشى قۋىس كەۋدەلەردىڭ جيناقتالعان تۇلعاسى دەسەك تە، جازۋشى ونىڭ بالاسى ەرداۋلەت، تۋعان جەرى، اتامەكەنى تۋرالى وزىنە ءتان قيماستىق سەزىمدەرى بار ەكەندىگىنەن دە وقىرماندى حاباردار ەتەدى، ونىڭ دا ايەلى سىرعا، ۇلى ەرداۋلەت اشتىقتان ولەدى. تۇكتىباي دا ايەلىن، بالاسىن ساقتاۋ ءۇشىن سابىلىپ تاماق ىزدەيدى.
رومان كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى ءورىمباي دا تۇكتىباي تەكتەس بولمىسىمەن بەينەلەنگەن. قازاق اۋىلىندىعى "... بۇرىنعى بي - ءورىمباي" (9-بەت) رومان وقيعالارى جەلىسىندە كەڭەس وكىمەتىنىڭ زورلىق-زومبىلىقتارىنا ۇشىراعان حالىق وكىلدەرى قاتارىندا كورىنەدى. تۇكتىبايدىڭ "بولىستىڭ پەشىرلىگىنە ىلىگۋىنە دە سەپتىگى تيگەن ءورىمبايدىڭ" اشتىقپەن بەتپە-بەت كەلگەندەگى قاۋقارسىز جاعدايى دا رەاليستىك بولمىسىمەن كورىنگەن. بىراق، اشتىقتان بىرەۋدىڭ ۇيىندەگى استىعىن، تىعىلعان قويماداعى اسىل تاستاردى يەلەنۋ ارقىلى عانا اشتىقتان قۇتىلۋدى ويلاعان ءورىمبايدىڭ پيعىلى ونىڭ ىشكى جان ءدىلىن ايقىندايدى.
رومانداعى باستى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى قابىش تا قازاق ورتاسىنداعى حالىق وكىلىنە ءتان شىنايى بولمىسىمەن بەينەلەنگەن. اۋىل-ايماققا "كىرمە قابىش". "كەدەي قابىش", "شاشتى قابىش" اتانۋىمەن دە بەلگىلى ەدى. سەبەبى، سارىارقاداعى بابالارى ءبىر جۇتتا سىر بويىنا اۋىپ كەلىپ، كەيىن وسى قابىشتىڭ اتا-اناسى وسى وڭىردە قالىپ قويىپتى. ءومىر بويى "كىرمە قابىش" اتى قالماعان ول داۋلەتى شالقىعان ساتىپالدى بايدىڭ ەڭ سەنىمدى قىزمەتكەرى بولادى. قابىش - قازاق اۋىلىنداعى ەڭبەگى مەن اقىلى ارقاسىندا ادال ءومىر سۇرگەن حالىق وكىلىنىڭ جيناقتالعان تۇلعاسى. ءوزى جاستايىنان جالشىسى بولعان ساتىپالدى بايعا ادالدىعىنان ءومىر بويى اينىمايدى. ساتىپالدى باي وزىنە ادال قىزمەت ەتكەن قابىشقا زور سەنىم ارتادى، جات ەلگە اتتاناردا دا جيعان-تەرگەن دۇنيە-مۇلىكتەرىنىڭ ەڭ باعالىلارىن، ونىڭ ىشىندە التىن-كۇمىس اسىل تاستارىن امانات ەتىپ قالدىرادى. قابىش جىڭعىلدىساي دەگەن جەردەن ارنايى جەركەپە قازىپ، باعالى زاتتاردى سوعان جاسىرادى.
قويمانىڭ بار ەكەنىن تەك جارى ماديناعا عانا ايتقان ونىڭ وسى ءىسى تۇكتىبايدىڭ ارامزالىق ارەكەتىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا سەبەپكەر بولادى.
روماندا بىرنەشە ايەلدىڭ بەينەلەنۋىن وقيمىز. ەڭ كورنەكتىسى - قابىشتىڭ جارى - ءمادينا. ءمادينا - قازاق ايەلىنىڭ رۋحاني الەمىن تانىتاتىن بەينە. قازاق اۋىلىنداعى قاراپايىم شارۋالاردىڭ ءبىرى ءۋايىستىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن ءمادينا - اتا-اناسىنىڭ جانە اعاسى جۇمابەكتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ وسكەن قىز. ءمادينانىڭ بالالىق، بويجەتكەندىك شاقتارداعى قالىپتاسۋىندا اكەسى ءۋايىستىڭ شارۋاسىنا مىعىم تياناقتىلىعى، سول ارقىلى جاماعايىنى باي ساتىپالدىنىڭ ەڭ سەنىمدى كىسىسىنە اينالعانى، شەشەسى شامشاتتىڭ وتباسى تازالىعى مەن تاعامدارىنىڭ دامدىلىگىن، قوناقجايلىقتى ۇستانعان بايبىشەلىك بولمىسى اعاسى جۇمابەك پەن جەڭگەسى زەينەپتىڭ تالىمگەرلىك-تاربيەشىلىك تاعىلىمى، ت.ب. قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەگەلى ۇستانىمداردىڭ كەيىپكەر تۇلعاسىنىڭ دارالانا قالىپتاسۋىنا مول اسەر ەتكەنىن سەزىنەمىز. بويجەتكەن ءمادينا قۇدا ءتۇسۋشى تالايلاردىڭ ەشقايسىسىنا ەمەس، ساتىپالدى بايدىڭ قولقالاۋىمەن، ەل ازاماتى قابىشقا جار بولۋ باقىتىن يەلەنەدى.
روماننىڭ ءۇش بولىگىندەگى سيۋجەتتىك بولىكتەردە ءمادينانىڭ جارى قابىشپەن بىرگە تاماق ىزدەپ سابىلعان ساتتەرىن دە، قاۋىپ-قاتەرلەرمەن (اش ادامداردىڭ شابۋىلى، جاردان قۇلاپ كەتۋ قاۋپى، ت.ب.) بەتپە-بەت كەلگەنى دە، كۇيەۋى جاۋىز تۇكتىبايدىڭ قولىنان قاپىدا قازا تاپقانداعى جان كۇيزەلىسى دە، كۇيەۋىن تۇكتىبايدىڭ ولتىرگەنىن بىلمەي اشتىقتان قۇتىلۋ ماجبۇرلىگىنەن الاياققا الدانىپ، وعان ايەلدىككە كونىپ قور بولعانى دا - ءبارى دە بولمىس شىندىعى تۇرعىسىندا بەينەلەنگەن. ەڭ سوڭىندا جاسىرىلعان قويما كىلتىن تۇكتىبايعا بەرىپ، التىنداردى يەلەنگەن جاۋىزعا ەرىپ، جات ەلگە كەلە جاتقان ايەلدىڭ تراگەديالىق حال-احۋالى قايشىلىقتى تاعدىر تالكەگىنىڭ شىنايى كەلبەتىن ەلەستەتەدى.
روماننىڭ باستى كەيىپكەرلەرى مەن قورشاعان قوعامدىق-الەۋمەتتىك ورتانى تۇتاستىرىپ تۇرعان يدەيالىق-كومپوزيتسيالىق جەلى - ءتىرى بولىپ ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ارپالىس. وسى ماقسات جولىندا قوعامدىق-الەۋمەتتىك مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ بۇكىل بولمىسى ايقىندالعان. روماننىڭ كوركەمدىك ءتۇيىنى - تىرشىلىك قوزعالىسىندا ارامزالىقپەن ءومىر سۇرەتىندەردىڭ اقىرى ادال نيەتتى ادامداردىڭ قارعىسىنان ءبارىبىر يت ولىممەن ولەتىنىن، تاريح بەتىندە ماڭگىلىك ابىرويسىز اتاقپەن اتالاتىنىن دالەلدەۋ.
"قۇپيا قويما" رومانى - ءومىر قوزعالىسىنداعى ادام جان الەمىنىڭ الۋان ءتۇرلى قۇبىلىستارىن جان-جاقتى قامتۋىمەن ەرەكشەلەنەتىن شىعارما. ەپيكالىق تۋىندىداعى پسيحولوگيالىق تالداۋلارمەن بەينەلەنگەن كەيىپكەرلەر جان الەمىنە ءتان قاراما-قايشىلىقتى قاسيەتتەر، قۇبىلىستار ەگىزدەلگەن قارىم-قاتىناستار دا، كوڭىل-كۇي قوبالجۋلارى، تەبىرەنىستەرى دە سۋرەتكەرلىك تانىممەن قامتىلعان. روماننىڭ تۇتاس جەلىسىندە پسيحولوگيالىق ەگىزدەۋلەر ۇنەمى ورىلە قولدانىلعان. كەيىپكەرلەردىڭ ىشكى سەزىمدەرى مەن قورشاعان الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق ورتانىڭ تابيعات قۇبىلىستارىمەن، كورىنىستەرىمەن قاتارلاس ەگىزدەلە بەينەلەنۋى شىعارمانىڭ كوركەمدىك سيپاتىنداعى اسەرلىلىكتى دامىتا، كۇشەيە تۇسكەندەي ساباقتاسىپ وتىرادى. وكىمەتتىڭ قۋعىن-سۇرگىنى، ەس جيعىزباي سىپىرىپ-سيىرعان الىم-سالىعى، ءىشىپ-جەۋگە ەشتەڭەسى قالماي اشتىقتان بۇرالىپ دالادا دا، ۇيىندە دە ءولىپ جاتقاندار، جۇرەك جالعارلىق تاماق ىزدەپ سابىلعاندار، ت.ب. بارلىعىنىڭ دا تابيعات كەلبەتىمەن دە ەگىزدەلە ورىلگەندەي اسەرمەن بەينەلەنۋى روماننىڭ پسيحولوگيالىق تالداۋمەن ورىلگەن كومپوزيتسياسىنداعى شىنايى ەستەتيكالىق سىمباتتى تانىتادى.
پسيحولوگيالىق-الەۋمەتتىك رومانداردا ادام مەن تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ ەگىزدەلۋى - ءومىر قوزعالىسىنىڭ كوركەم شىندىقپەن بەينەلەنۋىندەگى كلاسسيكالىق ءۇردىس. الەم ادەبيەتىندەگى كلاسسيكالىق شىعارمالاردا ادام مەن تابيعات قۇبىلىستارىن ەگىزدەي بەينەلەۋلەر ارقىلى جاراتۋشى اللانىڭ نۇرى ارقىلى پايدا بولعان، وسكەن-وركەندەگەن عالامدىق-عارىشتىق تىرشىلىك قوزعالىسىنىڭ ۇلى زاڭدىلىعى نەگىزگە الىنادى. روماندا كەيىپكەرلەردىڭ جان الەمىندەگى ەكىۇداي كوڭىل-كۇي سەزىمدەرى قايشىلىقتارىن جارىستىرا، ەگىزدەۋ بەينەلەۋلەرگە دە ورىن بەرىلگەن. مىسالى، تۇكتىبايدىڭ جان دۇنيەسىندەگى قايشىلىقتى كوڭىل-كۇي سارىندارىن سارالاۋدا ونىڭ اۋىرىپ جاتقاندا كورگەن تۇسىندەگى پەندە تۇكتىباي مەن پەشىر تۇكتىبايدىڭ پىكىرسايىسى ارقىلى ونىڭ وسى ساتكە دەيىنگى سۇرگەن ءومىرىنىڭ جاقسىلىعى دا، جاماندىعى دا تارازىلانادى. ال، قابىشتىڭ جارى ماديناعا قۇمارتقان ارام پيعىلىن حالىق اڭىزىنداعى باتىر قاھاردىڭ سۇلۋ جارىنا ءناپسىسى قوزعاندىعىن التىن ارقىلى بىلدىرگەن حاننىڭ يشاراتتى ارەكەتىن بايانداپ، ءوزى دە التىن ۇسىنۋى دا تۇكتىباي تەكتەس جارماق كوڭىلدى، ەكىجۇزدى سۇرقيالار كەلبەتىن جيناقتاپ ەلەستەتەدى. جازۋشى كەيىپكەر پسيحولوگياسىنداعى ەكىۇداي قاسيەتتەردى سارالاۋدا حالىق دىلىنەن تۋىنداعان تاسىلدەردى ۇتىمدى پايدالانعان.
رومان بولىمدەرىندەگى نەگىزگى يدەيالىق جەلىنى قۇرايتىن اۆتورلىق بايانداۋلار دا، كەيىپكەرلەردىڭ ديالوگتارى مەن مونولوگتارى دا، تابيعات پەن ادام جان الەمىن تۇتاستىرا تانىتاتىن سۋرەتتەۋلەر دە - ءبارى دە شىعارما ارقاۋىنداعى كوركەم شىندىق تۇيىندەۋلەرىن اڭداتادى. تاعدىردىڭ اۋىر سىناعى تۋرا كەلگەندە ادامداردىڭ ءارالۋان مىنەز-قۇلىق قاسيەتتەرىنە سايكەس ارەكەتتەرىمەن تانىلاتىنى رەاليستىكپەن سارالانعان.
قورىتا ايتقاندا، كورنەكتى جازۋشى ادام مەكەباەۆتىڭ "قۇپيا قويما" رومانى - قازىرگى قازاق ادەبيەتى دامۋىنىڭ الەمدىك كلاسسيكالىق ءسوز ونەرى كورسەتكىشتەرىمەن دەڭگەيلەس سيپاتىن تانىتاتىن تۋىندى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاڭا ادەبيەتى حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەر شىندىعىن الەۋمەتتىك پسيحولوگيالىق تالداۋلار اياسىندا كوركەم شىندىقپەن بەينەلەگەن وسىنداي شىعارمالار ارقىلى ۇرپاقتاردىڭ تاريحي ساناسىن، ۇلتتىق-وتانشىلدىق زەردەسىن تاربيەلەيدى. قازاق ۇلتىنىڭ ءوزىن-ءوزى ساقتاۋى، ماڭگىلىك بولاشاقتا دا سالتانات قۇرا دامۋى جاڭا بۋىن ۇرپاقتاردىڭ كوركەمدىك ويلاۋىن دامىتۋ وسىنداي شىعارمالار ارقىلى جۇزەگە اساتىنى اقيقات.
«ەگەمەن قازاقستان»، №386-388 (25785) 24 قاراشا سەيسەنبى 2009 جىل
