Jeksenbi, 5 Mamyr 2024
Janalyqtar 8755 0 pikir 24 Qarasha, 2009 saghat 11:23

Asharshylyq aqiqaty turaly roman

Temirhan TEBEGENOV, filologiya ghylymdarynyn  doktory, professor.

Qazaq әdebiyeti tarihyna HH ghasyrdyng 60-jyldary kelip qosylyp, kóptegen kór­kem tuyndylar jazghan, halyqaralyq Alash әdeby syilyghynyng laureaty, halqymyzgha tanymal kórnekti qalamger Adam Meke­baev­tyng kezekti tuyndysy "Qúpiya qoyma" (Jazushy, 2008 jyl) atty romany da dәs­týrli epikalyq shygharmalar qatarynda oqyr­mandaryna úsynyldy. "Qúpiya qoy­ma" romanynyng ta­qy­ryby - HH gha­syr­dyng 1928-1932-jyldary qazaq dalasynda bolghan jappay asharshylyq shyndyghy, iydeyasy - ashtyq apatyna úshy­ra­ghan adam­dar­dyng әrqaysysyna tәn jan әlemi bol­mysynyng kýrdeli qayshylyqty sipatyn an­ghartu. Romannyng ýsh bólimining tara­u­la­ryn­daghy sujettik bólikterinen qúralghan iydeya­lyq-kompozisiyalyq jelisinde bir­ne­she oqighalyq kezeng jinaqtala tanylady: birinshisi - 1920-1930-jyldar arasynda Qazaq­standa ke­nestik sauatsyz, әperbaqan basshylar jýr­giz­gen totalitarlyq jýie zardaptary oqiy­gha­la­ry­nyng kórkem shyndyqpen beynelenui; ekin­shisi - 1932 jylghy jappay qyrghyn әkelgen ashar­shylyq tragediyasy sipatynyng suret­telui.

Temirhan TEBEGENOV, filologiya ghylymdarynyn  doktory, professor.

Qazaq әdebiyeti tarihyna HH ghasyrdyng 60-jyldary kelip qosylyp, kóptegen kór­kem tuyndylar jazghan, halyqaralyq Alash әdeby syilyghynyng laureaty, halqymyzgha tanymal kórnekti qalamger Adam Meke­baev­tyng kezekti tuyndysy "Qúpiya qoyma" (Jazushy, 2008 jyl) atty romany da dәs­týrli epikalyq shygharmalar qatarynda oqyr­mandaryna úsynyldy. "Qúpiya qoy­ma" romanynyng ta­qy­ryby - HH gha­syr­dyng 1928-1932-jyldary qazaq dalasynda bolghan jappay asharshylyq shyndyghy, iydeyasy - ashtyq apatyna úshy­ra­ghan adam­dar­dyng әrqaysysyna tәn jan әlemi bol­mysynyng kýrdeli qayshylyqty sipatyn an­ghartu. Romannyng ýsh bólimining tara­u­la­ryn­daghy sujettik bólikterinen qúralghan iydeya­lyq-kompozisiyalyq jelisinde bir­ne­she oqighalyq kezeng jinaqtala tanylady: birinshisi - 1920-1930-jyldar arasynda Qazaq­standa ke­nestik sauatsyz, әperbaqan basshylar jýr­giz­gen totalitarlyq jýie zardaptary oqiy­gha­la­ry­nyng kórkem shyndyqpen beynelenui; ekin­shisi - 1932 jylghy jappay qyrghyn әkelgen ashar­shylyq tragediyasy sipatynyng suret­telui.

1928-1930 jyldary Qazaqstanda dәndi da­qyldar óndiriluinin, qúldyrauy, tórt tý­li­ktin, onyng ishinde iri qaranyng jylqy, týie týrlerining qoldan qyrghyngha úshy­ra­tyluy ha­lyq­ty jappay asharshylyq qa­si­retine úshy­rat­ty. Búl - "Qúpiya qoyma" ro­manynyng iydeya­lyq-kompozisiyalyq je­li­sine arqau bol­ghan tarihy derekter shyn­dyghy. Romannyng ýsh bóliminde de qazaq halqy taghdyryn tәlkekke tý­sirgen, ashar­shy­lyq apatyna sebepker bol­ghan saya­si-iyde­ologiya­lyq,  memlekettik basqaru jý­­­ye­sining zor­lyq­shyl qyzmeti realistikpen aiqyndalghan. Ro­mannyng birinshi bóliminde on segiz ta­rau­da Qazaqstandaghy halyqty kýi­zelt­ken oqiy­ghalar (1925-1928 jj. sha­rua­lardy tәr­kileu, sottau, qamau, bay­lar­dyng basqa el­der­ge auuy, t.b.) tarihy shyn­dyq­pen bey­ne­­­lengen. Epikalyq bayan­dau­lar shy­ghar­ma­nyng de­rekterge negizdelgen realistik siy­pa­tyn dә­yektegen: "Kindik qany tamghany tughan jerden alastaghaly arbagha eriksiz tiye­lip, ai­dalyp bara jatqan bay-bәi­bishe­ler­ding zar­lana aitqan joqtauynan dala kóp­ke deyin kýnirenip túrdy" (A.Mekebaev. "Qú­piya qoyma".  Almaty, "Jazushy", 2008 j, 4-b).

Jazushy romannyng tútas qúryly­syn­da­ghy keyipkerler men qorshaghan túr­mys­tyq-әleu­met­tik orta shyndyghyn tarihilyq aya­synda oqyr­mannyng kóz aldyna eles­tete­di. Ghasyrlar boyy jartylay kóshpeli, jar­ty­lay oty­ryq­shylyq túrmys mә­de­niyeti jagh­dayynda ómir sýrip, órkendep kelgen qazaq halqy ýshin tosynnan kelgen óktem­dik, zorlyq yqpa­ly­nyng kýizeliske úshy­rat­qan qiyanatqa toly qa­siretti jaghdayy tariy­hilyq ayasynda kór­se­ti­lgen.

Qazaq - ejelgi zamandardan erkin, azat oily halyq. Erkin, azat halyqtyng 1925-1928 jj. tәrkileuge, 1929-1932 jj. zorlap újymdastyru, әrtýrli salyqtardyng erik­siz jinaluy sekildi, t.b. sanaluan qys­paq­targha tózbegeni, asharshylyqqa úshyrauy jәne basqa ólkelerge qonys audaruy - ta­bighy shyn­dyq. Romannyng alghashqy ta­ra­uy­nyng bastaluynda 1929 jylghy myndaghan iri qara jәne uaq maldardyng tәrkilenui "Qazan tónkerisine deyin kedey bolyp kelip, NEP kezinde shyr bitkenderdin..." de osy zor­lyqqa úshyraghany, salyqtardyng kóbeygeni, "Qa­zaq­stan auylynda kishi Qazan tónkerisin ja­say­myz­dan!" tanbaghan ókimet basshy­la­ry­nyng sayasy ústanymy ha­lyq­tyng jappay qyryl­uy­na, shet elderge auuyna sebepker bolghandyghy ai­tyla kele, tarihy derekter avtorlyq baghalaularmen dәiektelgen.

"Qúpiya qoyma" - jekelik arqyly jal­­py­lyq sipat mәnisin tanytatyn tuyn­dy. Jeke adamdardyng taghdyr tәlkegimen ar­­pa­ly­sy kezindegi tabighy minez-qúlyq qa­siyet­terimen meylinshe daralanyp ta­ny­la­tyny - adamzat payda bolyp qalyp­tasyp, damyp kele jatqan zamandar boyy ai­qyn­dalghan qúbylys. Jan әlemindegi adam­ger­shilik-imandylyq qasiyetteri taghdyrdyng qan­day synaghy tap kelse de tótep beretin, adal­dyghynan, mәrt­ti­gi­nen, meyirim­di­li­gi­nen, jomarttyghynan, en­bek­sýigishtiginen jәne t.b. san aluan asyl sapalarynan kózi jú­myl­ghansha ainymay ótetinder - asyl sapaly adamzattyng negizgi kórsetkishteri. Qazaq halqynyng ghasyrlar belesterinen býgingi zamangha jetkeni de, endi mәngilik bolashaqqa úlasuy da osynday quatty,  myzghymas berik sapaly últtyq dil qasiyet­te­rimizding úrpaqtan úrpaqqa jalghasyp kele jatqandyghynan ekendigi aqiqat. Ro­man­nyng iydeyalyq-kompozisiyalyq jeli­sin­degi keyipkerlerding kórkem shyndyqpen somda­luyn­da jazushy adamdar ja­ra­ty­ly­syn­daghy osynday adamgershilik qasiyet­ter­ding sy­naq­qa týskenin psihologiyalyq taldaularmen beruge úmtylghan.

Halyq danalyghy - úrpaqtardyng mi­nez-qú­lyq qasiyetterining әdil tóreshisi. Kórkem shy­gharmalardaghy keyipkerlerding minezdelui ómir qozghalysyndaghy sanaluan ózge­she­lik­teri bar adamdar bol­my­synan tuyndauynda qalam­gerler ózderi zerdelegen shyn­dyqqa sýienedi. "Qúpiya qoyma" romanyndaghy keyip­ker­ler­ding minez-qúlyq psiy­ho­lo­giya­syndaghy sanaluan qasiyetter egiz­de­lui de qalamgerding kórkemdik oilau dý­niye­tanymy arqyly qoryt­yl­ghany anyq. Jazushynyng keyip­ker­ler beynesin daralau, minezdeu tә­silderi epika­lyq tuyn­dy­nyng psiy­holo­giyalyq tәsilmen ja­zyl­ghan­dyghyn aighaqtay­dy. Ro­man­nyng bas­ty keyipkerleri - kór­kem­dik jinaqtaudyng klassika­lyq ozyq ýrdisine sәikes daralan­ghan. On­da­ghan, bәlkim, odan da kóp pro­to­tiyp­tik túlghalargha ortaq taghdyr, minez-qú­lyq qasiyetteri jinaqtala da­ra­lan­ghan keyipkerler (Týktibay, Mәdina, Qabysh, Órimbay) sany da az. Kórkem shygharma - ónerding naqty kór­set­kishi. Ásirese, roman janryn­daghy kesek bitimdi tuyndyda ua­qyt pen ke­nis­tiktegi әri ózara ýn­des, sonymen birg­e, bir-birine mýlde q­arama-qayshy qú­by­lys­tardyn, qa­siyetterding poe­tiy­kalyq astarly, meg­zeuli maghyna­la­rymen tútasa jinaq­ta­latyny mәlim. Os­ynday kýrdeli erekshelikteri tútas­qan "Qúpiya qoyma" - psiho­lo­giyalyq roman.

Romannyng negizgi basty keyipkeri - Týktibay. Týktibaydyng túlghasyn da­ra­lay­tyn, minez-qúlyq qasiyetterin ta­ny­tatyn kórkemdik tәsilder shyghar­­manyng bas­ta­luy­nan ayaqtaluyna deyingi sujettik bó­likterding barlyghynda da órilip otyrady. Týk­tibaydyng poe­tiy­ka­lyq daralana bey­ne­lenui adamdar orta­syndaghy ómir boyy syr­ty býtin, ishi týtin nemese kýle kirip ký­nirene shyghatyn kóri­nispen jý­re­tin­derding kórkem shyn­dyqpen jinaqtalghan bol­mysyn elestetedi. Ishki jan әlemindegi eki­úday sezimmen ómir sýretin, kónil týk­piri, jýrek qoymasy zú­lym­dyqqa, ekijýzdilikke, ayarlyqqa, jen­dettik piy­ghyl­gha toly kóp adamdardyng bitim-bolmysyn osy Týktibay tolyq elestetedi.

Basty keyipkerding kórkem shyndyqpen daralanuy roman kompozisiyasynyng tútas jelisindegi sujettik bólikter arqyly jý­zege asyrylghan. Týktibay roman je­li­sin­degi is-әreketterinen qazaq úghymyndaghy quys keude pen­deshilik shenberinde ghana ómir sýre­tin­derding it tirlik bolmysy an­gha­rylady. Ómir boyy tek qaraqan ba­sy­nyng qamymen ózining ghana aman boluyn oi­laytyn, janyn saqtap qalu ýshin ózin qor­shaghan adamdardyng qa­py­syn tauyp, amal-aylamen kýnkórisin qam­ta­ma­syz etudi, sol jolda sәti týsse, eshkimdi de aya­maytyn, qa­ty­gezdik, qanisherlik әre­ket­terden tayyn­bay­tyn jauyzdyq qa­siyet­teri túla boyynda tú­tasqan jandardyng bolmysy osy Týk­tibaydyng sipatynan angharylady.

Týktibay - ózining jeke basynyng ghana qamyn oilaushy quys keudelerding jinaq­talghan túlghasy desek te, jazushy onyng balasy Erdәulet, tughan jeri, atamekeni turaly ózine tәn qimastyq sezimderi bar ekendiginen de oqyrmandy habardar etedi, onyng da әieli Syrgha, úly Erdәulet ash­tyqtan óledi. Týk­ti­bay da әielin, balasyn saqtau ýshin sabylyp ta­maq izdeydi.

Roman keyipkerlerining biri Órimbay da Týktibay tektes bolmysymen beynelengen. Qazaq auylyndyghy "... búrynghy by - Órim­bay" (9-bet) roman oqighalary je­li­sin­de Ke­nes ókimetining zorlyq-zom­by­lyq­ta­ryna úshy­raghan halyq ókilderi qa­ta­rynda kórinedi. Týk­ti­baydyng "bolystyng pe­shirligine iliguine de septigi tiygen Órim­bay­dyn" ashtyqpen betpe-bet kelgendegi qauqarsyz jaghdayy da rea­liys­tik bol­my­symen kóringen. Biraq, ashtyq­tan bireuding ýiindegi astyghyn, tyghylghan qoy­madaghy asyl tastardy iyelenu arqyly ghana ash­tyq­tan qútyludy oilaghan Órim­bay­dyng piy­ghyly onyng ishki jan dilin aiqyn­day­dy.

Romandaghy basty keyipkerlerding biri Qa­bysh ta qazaq ortasyndaghy halyq óki­line tәn shynayy bolmysymen bey­ne­len­gen. Auyl-aymaqqa "Kirme Qabysh". "Kedey Qabysh", "Shashty Qabysh" ata­nuy­men de belgili edi. Sebebi, Sary­ar­qa­daghy babalary bir jútta Syr boyyna auyp kelip, keyin osy Qabyshtyng ata-anasy osy ónirde qa­lyp qoyypty. Ómir boyy "Kirme Qabysh" aty qalmaghan ol dәuleti shalqyghan Sa­typ­aldy baydyng eng senimdi qyzmetkeri bolady. Qa­bysh - qazaq auy­lyn­daghy enbegi men aqyly arqasynda adal ómir sýrgen halyq ókilining jinaqtalghan túlghasy. Ózi jas­ta­yynan jal­shysy bolghan Satypaldy baygha adal­dy­­ghy­nan ómir boyy ainymaydy. Sa­typaldy bay ózine adal qyzmet etken Qa­bysh­qa zor senim artady, jat elge at­tanar­da da jighan-tergen dýniye-mýlikterining eng ba­gha­­lylaryn, onyng ishinde altyn-kýmis asyl tastaryn amanat etip qaldyrady. Qabysh Jynghyldysay degen jerden arnayy jer­kepe qazyp, baghaly zattardy soghan jasy­rady.

Qoymanyng bar ekenin tek jary Mә­diy­nagha ghana aitqan onyng osy isi Týktibaydyng aram­za­lyq әreketining jýzege asuyna se­bepker bolady.

Romanda birneshe әielding beyne­le­nuin oqiy­myz. Eng kórnektisi - Qabysh­tyng jary - Mәdina. Mәdina - qazaq әielining ru­ha­ny әlemin tany­ta­tyn beyne. Qazaq auylyndaghy qa­ra­pa­yym sharualardyng biri Uәiisting otba­syn­da dýniyege kelgen Mәdina - ata-ana­synyng jәne aghasy Júmabekting ys­tyq yqylasyna bólenip ósken qyz. Mә­dinanyng balalyq, boy­jetken­dik shaq­tardaghy qalyp­tasuynda әkesi Uә­yisting sharuasyna myghym tiyanaq­ty­lyghy, sol arqyly jamaghayyny bay Sa­typaldynyng eng senimdi kisisine ainal­gha­ny, sheshesi Shamshattyng ot­ba­sy taz­a­ly­ghy men taghamdarynyng dәm­di­ligin, qo­naq­jaylyqty ústanghan bәi­bishelik bol­mysy aghasy Júmabek pen jen­gesi Zey­nep­ting tәlimgerlik-tәr­biye­shilik taghy­ly­my, t.b.  qazaqtyng últtyq óne­geli ústanymdardyng keyipker túl­gha­synyng daralana qalyptasuyna mol әser etkenin sezinemiz. Boyjetken Mә­dina qúda týsushi talay­lardyng esh­qay­sysyna emes, Satyp­aldy bay­dyng qol­qa­lauymen, el azamaty Qa­bysh­qa jar bolu baqytyn iyelenedi.

Romannyng ýsh bóligindegi sujettik bó­likterde Mәdinanyng jary Qabysh­pen birge tamaq izdep sabylghan sәt­te­rin de, qa­uip-qaterlermen (ash adam­dar­dyng sha­buy­ly, jardan qúlap ketu qaupi, t.b.) betpe-bet kelgeni de, kýieui jauyz Týk­ti­bay­dyng qolynan qapyda qaza tap­qandaghy jan kýizelisi de, kýie­uin Týk­ti­bay­dyng óltir­genin bilmey ash­tyqtan qú­tylu mәj­býr­liginen alayaq­qa aldanyp, oghan әiel­dikke kónip qor bolghany da - bәri de bolmys shyn­­d­yghy túrghysynda beynelen­gen. Eng sonynda jasyrylghan qoyma kiltin Týk­­tibaygha berip, altyn­dar­dy iye­lengen ja­uyzgha erip, jat elge kele jatqan әielding tra­gediyalyq hal-ahualy qayshylyqty tagh­dyr tәlkegining shynayy kelbetin elestetedi.

Romannyng basty keyipkerleri men qorshaghan qoghamdyq-әleumettik ortany tú­­tastyryp túrghan iydeyalyq-kom­po­ziy­siya­lyq jeli - tiri bolyp ómir sýru ýshin arpalys. Osy maqsat jolynda qogham­dyq-әleumettik me­mlekettik bas­qaru jýiesining býkil bol­my­sy aiqyn­dalghan. Romannyng kór­kemdik týiini - tirshilik qozgha­ly­syn­da aram­zalyqpen ómir sýretinderding aqyry adal niyetti adamdardyng qarghy­sy­nan bәribir it ólim­men óletinin, tarih betinde mәn­gilik abyroysyz ataqpen atalatynyn dәleldeu.

"Qúpiya qoyma" romany - ómir qoz­­gha­lysyndaghy adam jan әlemining aluan týrli qúbylystaryn jan-jaqty qam­tuy­men erekshelenetin shygharma. Epikalyq tuyndydaghy psihologiyalyq taldau­lar­men beynelengen keyipkerler jan әlemine tәn qarama-qayshylyqty qa­siyetter, qúby­lys­tar egizdelgen qa­rym-qatynastar da, kónil-kýy qo­bal­julary, tebirenisteri de su­retkerlik tanymmen qamtylghan. Ro­man­nyng tútas jelisinde psihologiyalyq egiz­deuler ýnemi órile qoldanylghan. Keyip­ker­ler­ding ishki sezimderi men qorshaghan әleu­mettik-túrmystyq ortanyng ta­bighat qú­bylystarymen, kórinisterimen qa­tarlas egizdele beynelenui shy­ghar­ma­nyng kór­kemdik sipatyndaghy әser­li­lik­ti damyta, kýsheye týskendey sabaq­tasyp otyrady. Ókimetting qughyn-sýr­gini, es jighyzbay sypyryp-siyr­ghan alym-salyghy, iship-jeuge eshtenesi qalmay ashtyqtan bú­ra­lyp dalada da, ýiinde de ólip jat­qan­dar, jýrek jal­ghar­lyq tamaq izdep sa­byl­­ghan­dar, t.b. barlyghynyng da tabighat kel­­be­timen de egizdele órilgendey әser­men bey­nelenui romannyng psiy­ho­lo­giya­lyq tal­daumen órilgen kom­po­ziy­siya­syn­daghy shy­­nayy estetikalyq symbatty tanytady.

Psihologiyalyq-әleumettik ro­man­darda adam men tabighat qúb­ylys­tary­nyng egizdelui - ómir qozghalysynyng kórkem shyndyqpen beynelenuindegi klas­sikalyq ýrdis. Álem әdebiyetindegi klas­sikalyq shygharmalarda adam men tabighat qúbylystaryn egizdey bey­neleuler ar­qy­ly Jaratushy Allanyng núry arqyly payda bolghan, ósken-ór­kendegen ghalam­dyq-gharyshtyq tir­shi­lik qoz­ghalysynyng úly zan­dylyghy ne­gizge alynady. Romanda keyipkerlerding jan әlemindegi ekiúday kónil-kýy se­zim­deri qayshylyqtaryn jarystyra, egizdeu beyneleulerge de oryn be­ril­gen. My­saly, Týktibaydyng jan dý­niye­sin­degi qay­shylyqty kónil-kýy saryn­daryn sa­ralauda onyng auyryp jat­qan­da kór­gen týsindegi pende Týk­tibay men peshir Týktibaydyng pikir­sayysy arqyly onyng osy sәtke deyingi sýrgen ómirining jaq­sylyghy da, jamandyghy da tara­zyl­a­na­dy. Al, Qabyshtyng jary Mә­dinagha qú­mart­qan aram pighylyn halyq any­zyn­daghy batyr Qahardyng súlu jaryna nәpsisi qozghandyghyn al­tyn ar­qy­ly bildirgen hannyng isharatty әre­ketin bayandap, ózi de altyn úsynuy da Týk­tibay tektes jarmaq kónildi, ekijýzdi súr­qiyalar kelbetin jinaqtap eles­te­tedi. Jazushy keyipker psiho­lo­giya­syn­daghy ekiúday qa­siyetterdi saralauda halyq dilinen tu­yn­daghan tәsilderdi útymdy paydalanghan.

Roman bólimderindegi negizgi iydeya­lyq jelini qúraytyn avtorlyq bayan­daular da, ke­yipkerlerding dia­logtary men mo­nologtary da, tabighat pen adam jan әle­min tútastyra tanytatyn suret­teu­ler de - bәri de shygharma arqa­uyn­daghy kórkem shyndyq týiin­deulerin andatady. Taghdyrdyng auyr sy­naghy tura kelgende adamdardyng әraluan minez-qúlyq qasiyet­terine sәikes әreke­t­te­rimen tanylatyny realistikpen saralanghan.

Qoryta aitqanda, kórnekti jazushy Adam Mekebaevtyng "Qúpiya qoyma" romany - qazirgi qazaq әdebiyeti da­muynyng әlemdik klassikalyq sóz óneri kórsetkishterimen dengeyles sipatyn tanytatyn tuyndy. Tәuelsiz Qazaq­stannyng jana әdebiyeti halqymyzdyng basynan ótken qiyn-qystau kezender shyndyghyn әleumettik psihologiyalyq taldaular ayasynda kórkem shyndyqpen beynelegen osynday shygharmalar ar­qyly úrpaqtardyng tarihy sanasyn, últtyq-otanshyldyq zerdesin tәrbiye­leydi. Qazaq últynyng ózin-ózi saq­­tauy, mәngilik bolashaqta da sal­ta­nat qúra damuy jana buyn úrpaqtardyng kór­kem­dik oilauyn damytu osynday shy­ghar­malar arqyly jýzege asatyny aqiqat.

 

«Egemen Qazaqstan», №386-388 (25785) 24 QARAShA SEYSENBI 2009 JYL

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1231
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1130
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 870
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1010