قابىلسايات ابىشەۆ، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى كوشى-قون كوميتەتىنىڭ توراعاسى:

- كوشى-قون كوميتەتىنە ءوزىڭىز كەلگەلى جۇمىس ءبىر جۇيەگە تۇسە باستادى. قازىر وتانىنا كەلىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا كۆوتا الا الماي، سول ءۇشىن ەسىك توزدىرىپ جۇرگەن جاعدايلار ازايعان سەكىلدى؟

- شىنىن ايتقاندا، كۆوتا ماسەلەسى ۇلكەن قيىندىققا، داۋعا، ساۋداعا اينالىپ كەتكەن ەكەن. ءبىز كەلگەننەن كەيىن وسىنى رەتتەۋ باعىتىندا جۇمىس جۇرگىزۋدەمىز. وسى سالاعا قاتىسى بار باسقا دا مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرلەسە وتىرىپ، كۆوتا الۋ جۇيەسىن جونگە كەلتىردىك. ارنايى بۇيرىقتار شىعارىپ، كۆوتانى الۋ ءتارتىبىن وزگەرتتىك. سونداي جاڭا تەتىكتەردى كىرگىزۋدىڭ ارقاسىندا، كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ بارلىعى كۆوتا الاتىن مۇمكىندىككە قول جەتكىزدى. بيىلعى عانا ەمەس، 2004 جىلدان باستاپ، ازاماتتىعى شىقپاي، كۆوتاسىن الا الماي جۇرگەندەردىڭ ءبارى مەملەكەت بولگەن قارجىلارىن الدى. قازىرگى كۇنى الماتى مەن استانا قالاسىنان باسقا بارلىق وبلىستاردا كۆوتانى كىدىرىسسىز الۋ مۇمكىنشىلىگى بار. ەلگە كەلگەن ورالمان بۇرىنعىداي، تانىس ىزدەپ، پارا بەرىپ، كۆوتا الۋدىڭ جولىن قاراستىرمايدى. قۇجاتى دۇرىس، ادام سانى انىق ەكەنى دالەلدەنسە، الاتىن نەسىبەسىنە قينالماي جەتەدى. ەندى اعايىندارعا تەك «كەلىڭىزدەر» دەگەندى عانا ايتامىز. قۇدايعا شۇكىر، اقشامىز بار. بيىلعى جىلعا بىزگە ءالى ون مىڭداي وتباسى كەرەك. ون مىڭ كۆوتا يەسىز تۇر.

قابىلسايات ابىشەۆ، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى كوشى-قون كوميتەتىنىڭ توراعاسى:

- كوشى-قون كوميتەتىنە ءوزىڭىز كەلگەلى جۇمىس ءبىر جۇيەگە تۇسە باستادى. قازىر وتانىنا كەلىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا كۆوتا الا الماي، سول ءۇشىن ەسىك توزدىرىپ جۇرگەن جاعدايلار ازايعان سەكىلدى؟

- شىنىن ايتقاندا، كۆوتا ماسەلەسى ۇلكەن قيىندىققا، داۋعا، ساۋداعا اينالىپ كەتكەن ەكەن. ءبىز كەلگەننەن كەيىن وسىنى رەتتەۋ باعىتىندا جۇمىس جۇرگىزۋدەمىز. وسى سالاعا قاتىسى بار باسقا دا مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرلەسە وتىرىپ، كۆوتا الۋ جۇيەسىن جونگە كەلتىردىك. ارنايى بۇيرىقتار شىعارىپ، كۆوتانى الۋ ءتارتىبىن وزگەرتتىك. سونداي جاڭا تەتىكتەردى كىرگىزۋدىڭ ارقاسىندا، كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ بارلىعى كۆوتا الاتىن مۇمكىندىككە قول جەتكىزدى. بيىلعى عانا ەمەس، 2004 جىلدان باستاپ، ازاماتتىعى شىقپاي، كۆوتاسىن الا الماي جۇرگەندەردىڭ ءبارى مەملەكەت بولگەن قارجىلارىن الدى. قازىرگى كۇنى الماتى مەن استانا قالاسىنان باسقا بارلىق وبلىستاردا كۆوتانى كىدىرىسسىز الۋ مۇمكىنشىلىگى بار. ەلگە كەلگەن ورالمان بۇرىنعىداي، تانىس ىزدەپ، پارا بەرىپ، كۆوتا الۋدىڭ جولىن قاراستىرمايدى. قۇجاتى دۇرىس، ادام سانى انىق ەكەنى دالەلدەنسە، الاتىن نەسىبەسىنە قينالماي جەتەدى. ەندى اعايىندارعا تەك «كەلىڭىزدەر» دەگەندى عانا ايتامىز. قۇدايعا شۇكىر، اقشامىز بار. بيىلعى جىلعا بىزگە ءالى ون مىڭداي وتباسى كەرەك. ون مىڭ كۆوتا يەسىز تۇر.

- ءوزىڭىزدى ەل بىلىكتى زاڭگەر رەتىندە بىلەدى. كوشى-قون سالاسىندا جاڭا زاڭنامالىق وزگەرىستەر بولا ما؟

- ءبىز بۇكىل كوشى-قون ۇردىسىنە بايلانىستى زاڭنامالاردى تارتىپكە كەلتىرە باستادىق. كوشى-قون تۋرالى ۇلكەن زاڭ جوباسىن دايىندادىق. بۇل تەك ەتنيكالىق قازاقتارعا عانا ءتان زاڭ ەمەس. وندا ەڭبەك ميگراتسياسى، تۋريستىك جانە ءدىني ميگراتسيا ت.ب. ءبارى قامتىلعان. بۇل بۇكىل قازاقستانعا كەلۋشىلەردى رەتتەيتىن، ولاردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەلەرىن قامتاماسىز ەتەتىن ۇلكەن قۇجات دايىندالدى. بۇل زاڭدى ۇكىمەت تولىق قاراپ، جەلتوقساندا پارلامەنتكە ەنگىزبەكشى. وسىعان  بايلانىستى جۇزدەگەن زاڭنامالار دا وزگەرەدى.

- زاڭ جوباسىندا ورالماندارعا قاتىستى قانداي وزگەرىستەر بولادى؟

- ورالماندارعا قاتىستى ايتار بولساق، كۆوتا بەرۋ، ورالمان مارتەبەسى مەن ازاماتتىقتى بەرۋ، ولاردى تىركەۋ مەن ىقتيار حاتقا قولدارىن جەتكىزۋ سەكىلدى كۇردەلى سالالاردى وسى زاڭ ارقىلى رەتتەمەكپىز. بۇل ارينە، ءبىزدىڭ عانا ءىسىمىز ەمەس. وسىعان قاتىستى بارلىق مينيسترلىكتەر اتسالىستى. ءبىز ورالمانداردىڭ كوشى-قون ماسەلەسىنە دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتتىك. سەنىم قالىپتاستىردىق. الاتىن جاردەماقىلارى مەن كۆوتالارىنىڭ ناقتى قولدارىنا تيەتىنىنە كوزدەرى جەتتى. جوعارىدا ايتقانىمداي، وتكەن جىلداردا جالعان ورالمان قاپتاپ كەتكەنى ءمالىم. قۇجاتى كەلەدى، بىراق ورالمان جوق. بولماسا كەلگەن ورالمان بالاسىنىڭ سانىن ارتىق كورسەتەدى. بۇل جاعدايدىڭ بارىنە قازىر شەكتەۋ قويىلدى. جەمقورلىققا قارسى ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىنا وراي، ءبىز كوپتەگەن شارالاردى جۇرگىزدىك. ناتيجە دە جوق ەمەس.

- «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى جايىندا اقپارات بەرە كەتسەڭىز؟ وعان قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جاتقان اعايىن بار ما؟

- «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى اياسىندا ءۇش پيلوتتىق جوبا جۇمىس ىستەپ جاتىر. ونىڭ بىرەۋى كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ جانىنداعى قىزىلجار ەلدى مەكەنىندە. وندا 276 ءۇي سالىنىپ جاتىر. بۇيىرتسا، قۇرىلىسى وسى قازان ايىندا بىتەدى. سوعان 276 وتباسى كەرەك.

- ءۇيدىڭ باعاسى قانداي، ونىڭ قارجىسىن قايتارۋ قالاي جولعا قويىلعان؟

- مىسالى، كوكشەتاۋدان التىن بايىتۋ كەن ورنى سالىنىپ جاتىر. وندا ەكى جارىم مىڭ ادامعا جۇمىس دايىن. كەلگەن ورالمان كەن ورنىنا جانە كوكشەتاۋ مەن قىزىلجاردا جۇمىستارعا ورنالاسادى. جاڭاعى ۇيگە كىرگەن سوڭ بەس جىل بويى ءبىر تيىن تولەمەيدى. بىراق تابىستارىنىڭ بەلگىلى بولىگىن بەس جىل بويى «تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكىندەگى» ەسەپشوتىنا جينايدى. بەس جىلدان كەيىن سول اقشانى تولەيدى. ال ۇيلەرىنىڭ قالعان اقشاسىن بانك بەرگەن ءتورت پايىزدىق نەسيە ارقىلى ون جىل بويى تولەپ قۇتىلادى. مۇنداي جاعداي ەش جەردە جوق. سونىمەن قاتار شىعىس قازاقستان وبلىسى كۋرچاتوۆ قالاسىندا كوپقاباتتى ۇيدەگى 200 پاتەر جوندەۋدەن وتكىزىلۋدە. قۇرىلىسى باستالىپ كەتتى. كۋرچاتوۆتا جۇمىس ورىندارى بار. وعان دا 200 ورالمان وتباسىن ورنالاستىرامىز جانە شىمكەنت قالاسىنىڭ ىرگەسىندە 1725 ءۇي سالىنباقشى. ونىڭ بيىل 500-ءى پايدالانۋعا بەرىلەدى. بىراق ونداعى جەر يەسى ازاماتتىعىن العان ورالمانداردىڭ وزدەرى.

- باعدارلاما كەلەسى جىلى دا جالعاساتىن شىعار؟

«نۇرلى كوش» باعدارلاماسى كەلەسى جىلى جەتى وڭىردە جالعاسادى. قۇرىلىستىڭ ينفراقۇرىلىمدارىنا جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن، ءۇي سالۋعا مەملەكەتتەن اقشا بولىنەدى. بيىلعى باستاما جامان ەمەس. بۇل جۇمىستى الەۋمەتتىك كورپوراتسيالار جۇرگىزىپ جاتىر. باسقا دا قولعا العان شارۋالار كوپ. ايتىپ وتىرعانىم تەك ىستەپ جاتقان جۇمىستىڭ باستىلارى عانا.

- باعدارلاما اياسىندا سالىنعان ۇيلەرگە قانداستاردى تارتۋ جايى قالاي؟ شەتەلدەگى قازاقتارمەن بايلانىس جولعا قويىلدى ما؟

جەر شارىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرى، ارگەنتينا، كانادا، كورەياداعى قازاقتارعا دەيىن سويلەسىپ وتىرمىز. مىسالعا، مەككەدە جۇرگەن قازاقتاردى ساۋد ارابياسىنداعى ەلشىمىز قايرات لاما شاريپ ارقىلى تىزىمگە الىپ، ەلگە جەتكىزبەكپىز. ونداعى اعايىندارمەن كەلىستىك. كوشىپ كەلۋگە دايىن. بىراق قاراجاتتارى جوق. قازىر وسى ماسەلەگە بايلانىستى الداعى ۋاقىتتا قاجىلاردى مەككەگە اپاراتىن اۋە كومپانيالارىنىڭ باسشىلارىنا سپورت جانە تۋريزم مينيسترلىگى ارقىلى حاتپەن شىقتىق. ءالى جاۋاپ الا قويعان جوقپىز. قاجىلاردى اپارعان سوڭ ول ۇشاقتار اۋەجايدا تۇرمايدى عوي. ارتقا بوس قايتادى. «سوعان سالىپ الا كەلىڭدەر، ساۋاپ بولادى» دەپ جالىنىپ جاتىرمىز. ويتپەسەك ولاردى تىكەلەي ۇشاقپەن بارىپ اكەلۋگە مەملەكەتتەن قارجى قاراستىرىلماعان. ولار كوپ تە ەمەس، 140 ادام. ەلگە كەلەتىن بولسا، قولدارىنا قۇجاتتارىن بەرىپ، بەيىمدەۋ ورتالىعىندا بىلمەگەنىن ۇيرەتىپ، قوعامعا ءسىڭىرىپ جىبەرەر ەدىك قوي. سوندىقتان اۋە كومپانياسى باسشىلارى مەن تۋريستىك فيرمالاردىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ قۇلاعىنا بۇل ءسوزىمىز جەتەدى دەپ ويلايمىن.

- بيىلعا بولىنگەن 20 مىڭ كۆوتانىڭ بارىنە يە تابىلا ما؟ ويتكەنى سوڭعى كەزدەرى ەلگە كەلەتىن اعايىن ءسال سيرەپ قالدى عوي؟

- ءبىز كۆوتا مولشەرىن ءجۇز پايىزعا بولماسا دا 80-90 پايىز ورىنداساق دەيمىز. 20 مىڭ وتباسىن اكەلە الماساق تا شامامىز جەتكەنشە تىرىسامىز. سەبەبى بۇعان مىناۋ ەكونوميكالىق داعدارىس اسەر ەتەدى. مىسالعا، قىتاي قازاقتارىنا پاسپورت جاساتۋ - ۇلكەن اڭگىمە. بىزدەگىدەي وڭاي الا سالمايدى. ول ءۇشىن قازاقستاننان شاقىرتۋ الدىرادى. ونىڭ سىرتىندا ەكى رەت حات كەلۋ كەرەك. سودان سوڭ بارىپ قىتاي جاعى پاسپورت ىستەيدى. وعان جارتى جىلداي كەتەدى. پاسپورت قولعا تيگەن سوڭ بارىپ ۇرىمشىدەگى ءبىزدىڭ ەلشىلىكتەن ۆيزا اشتىرۋ كەرەك. سوسىن ونىڭ جولىنا قاراجات قاجەت دەگەندەي. وسى ارالىقتا 7-8 اي ۋاقىت كەتەدى ەكەن. ال شاقىرتۋ الۋعا، پاسپورت جاساتۋعا ءبارىنىڭ شاماسى كەلە بەرمەيدى. ول ءۇشىن ءسال دە بولسا جاعدايى بولۋى ءتيىس. بيىلعى توعىز ايدا قازاقستانعا قىتايدان 5 مىڭ 900-دەي عانا قازاق ءوتىپتى. سوندا جىل سوڭىنا دەيىن تەك 10 مىڭ ادام وتەر. ونى 3 ادامنان بولسەڭ، 3 مىڭ وتباسى.

- مۇنداي قيىندىق باسقا ەلدەردە دە بار شىعار؟

موڭعوليانى ايتساق، وندا قۇجات جاساۋ ونشا قيىن ەمەس. بىراق ولار رەسەي شەكاراسىنان وتكەنى ءۇشىن ۆيزا اشتىرۋعا 12 مىڭ تەڭگەدەن اقشا تولەيدى. وتباسىندا بەس ادام بولسا، 60 مىڭ تەڭگە تولەۋى كەرەك. ول - 400 دوللار. موڭعوليادا ونداي اقشانى تابۋ وڭاي ەمەس. ونىڭ سىرتىندا جولعا جانە باسقا دا قاجەتتىلىكتەرگە قارجى كەرەك. جالپى، جيىنى 1000 دوللارداي اقشا كەرەك. ونداي اقشا ولاردا جوق بولعاندىقتان، قازاقستانعا وتە الماي وتىر. كۇندە كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن بايلار بار. ولار ءوز شارۋاسىمەن جۇرەدى. ال تاۋدىڭ ىشىندەگى، ەگىن باسىنداعى قاراپايىم مالشى مەن ديقان اقشاسىنىڭ ازدىعىنان جەتە الماي وتىر. وزبەكستاندا دا سولاي. ءۇيىن ساتىپ كەتەيىن دەسە وتپەيدى. مالى دا ارزان. ەڭبەكاقى جوق. ءبىر ايدا تاباتىنى ءبىزدىڭ اقشامەن 3 مىڭ تەڭگەدەي عانا. ءبىز بارىپ كوشىرىپ اكەلگەنمەن مەملەكەتتىڭ اراسىندا ونداي كەلىسىم جوق. باس سالىپ بارىپ كوشىرە المايمىز. وتكەن جولى ورىنبورعا بارعاندا ەلباسىمىز رەسەيدىڭ پرەزيدەنتىمەن كەلىسىپ، ەركىن كەلۋ ماسەلەسىن شەشتى. دەگەنمەن ولار دا ءۇي-جايىن ساتىپ، زەينەتاقىسىن تاستاپ كەتۋگە تاۋەكەلدىك ەتە المايدى. ومبىداعى، ورىنبور مەن ۆولگوگرادتاعى، سامارا مەن استراحانداعى قازاقتار تاريحي اتامەكەنىندە وتىر. ولار قاشىپ بارعان قازاقتار ەمەس، نوعايلى زامانىنان، التىن وردا حاندىعىنان بەرى وتىرعان اتامەكەنى. قىتاي مەن وزبەكستان جانە موڭعولياداعى قازاقتار دا سولاي. تاريحي اتامەكەندەرىندە وتىر. ەلگە كەلەيىن دەسە، اكەلەرىنىڭ بەيىتىن قيمايدى. اينالسوقتاپ جۇرگەنىنىڭ ءبىر سەبەبى - سول. كوردىڭىز بە، وسى جىلعى 20 مىڭ كۆوتانى تولتىرۋ قيىن. ءبىز بيىلشا بۇل جوسپاردى بىرنەشە جىلدان بەرى كۆوتاسىن الا الماي جۇرگەن قانداستاردىڭ ەسەبىنەن ورىندايمىز.

- جاڭا ءار ەلدەگى وتانىنا جەتە الماي وتىرعان قازاقتاردىڭ قيىنشىلىعىن ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ ءوتتىڭىز. سولاردى مەملەكەت اراسىنداعى مامىلە، بولماسا زاڭدىق كۇشكە يە قۇجاتتى كەلىسىم ارقىلى اۋقىمدى جوبا اياسىندا كوشىرىپ الۋدىڭ جولدارى جوق پا؟

- كەلىسىم بولسىن، بولماسىن، پاسپورت پەن ۆيزا كەرەك قوي. ونىڭ ءبارىن تەگىن اكەلۋ - قيىن شارۋا. قىتايدا زاڭ حانزۋ مەن قازاققا بىردەي. وزبەكتەرگە دە «نەگە قازاقتاردىڭ ءۇيىن ساتىپ الىپ، بەرى قاراي جىبەرىڭدەر» دەپ ايتپايمىز عوي. ءبىزدىڭ ءبىر عانا ايتارىمىز: «كوشىڭدەر اعايىن، ءبىز الەمدەگى قانداستارىن جيناپ جاتقان ءتورت مەملەكەتتىڭ ءبىرىمىز. يزرايل، پولشا، گەرمانيا جانە قازاقستان». باسقا كىم بار وسىلاي كەلىڭدەر دەپ شاقىرىپ جاتقان؟ مىناداي قيىن زاماندا قايتا سوعان راقمەت ايتۋىمىز كەرەك. بۇل مەملەكەتتىڭ مىندەتى ەمەس، جاساپ وتىرعان جاقسىلىعى. مەملەكەت ەرتەڭ «المايمىز، قابىلدامايمىز، وزىمىزدە جاعداي بولماي جاتىر» دەسە، ءوزىنىڭ قۇقى. وسىنى سەزىنۋ كەرەك. «ويباي كوشىرمەي جاتىر» دەيدى. مەملەكەت قالاي كوشىرەدى؟ قانداي شارت بولۋى مۇمكىن؟ تەك «وسىنداي ءبىزدىڭ ەلگە كوشىپ كەتۋىنە، سوعان ۇگىت-ناسيحات جاساۋىنا رۇقسات بەرىڭىزدەر» دەگەن ءبىر عانا شارت جاساسۋعا بولادى. ماشينانى اپارىپ قويىپ، جەلكەسىنەن سۇيرەپ، كولىككە كۇشتەپ تيەي المايمىز عوي. قاي جەردە تۇرعىسى كەلەدى، ول ادامنىڭ ەركى. ونى ءتىپتى كونستيتۋتسيا شەكتەي المايدى. سوندىقتان كەلىسىمشارتپەن دەگەن جاي ايتىلعان ءسوز. ءيا، باياعىدا ەڭبەك شارتى دەگەن بولعان. موڭعوليادان بارىپ، بالەنباي مىڭ ادامدى ءبىر جولدا الىپ كەلدىك. بۇل تاريحتا ءبىر-اق رەت كەزدەسكەن وقيعا. قازىر ونى ەشكىم ىستەي المايدى. ەشبىر مەملەكەت وزدەرىنىڭ ازاماتتارىن بەرگىسى كەلمەيدى. ويتكەنى ادامدارىن جىبەرۋ ولارعا پايدالى ەمەس.

- قازاقتاردى جىبەرۋگە قىتايلار دا قۇلىقسىز با؟

- ارينە، قۇلىقتى ەمەس. وزبەكتەر قازىر سەگىز ميلليونعا ازايىپ كەتتى. ازاماتتارى كەتىپ جاتىر. دەموگرافيالىق ءوسىم دەگەن التىن بايلىق قوي. نەگە ءبىز قازاقتى شاقىرىپ جاتىرمىز؟ نەگە ءبىز قازاقتاردى ىنتالاندىرىپ، بالا سانىن كوبەيتىڭدەر دەپ جاتىرمىز. سەبەبى مەملەكەتكە ادام كەرەك. جان سانى نەعۇرلىم كوپ بولسا، مەملەكەتىمىز سوعۇرلىم قۋاتتى بولماقشى. باياعىدا دالادان تاۋىپ العان بالاعا اتا-بابالارىمىز ولجاباي دەپ ات قويىپ، ءماز بولعان عوي. سىرتتان ادام قوسىلسا، ورتاعا تارتىپ، سىڭدىرۋگە تىرىسقان. ادامنىڭ كوپ بولعانىن قالاعان. «وتەمىستەن تۋعان ون ەدىك، ونىمىز اتقا مىنگەندە، جەر قايىسقان قول ەدىك» دەپ ماحامبەت تەگىن ايتپاعان عوي. ماسەلە ەتنيكالىق سيپاتىندا ەمەس. ازاماتىن جىبەرۋگە ەشكىم جول بەرە قويمايدى. ەۋروپانى قاراڭىز، قانشاما حالىقتى قابىلداپ جاتىر. ارابىن دا، تۇرىگى مەن قازاقتى دا ءبارىن بويىنا ءسىڭىرىپ جىبەرىپ جاتىر. ءبىز دە كەلگەن ادامنىڭ ءبارىن قازاققا اينالدىرىپ، ءسىڭىرىپ جىبەرۋىمىز كەرەك. قىتاي دا، ورىس تا، وزبەك تە وسىنداي ساياساتتى ۇستانىپ وتىر. بۇل بىزگە دە قاجەت ساياسات. كەيبىر قانداستارىمىز بۇل جەرگە كەلگەندە قازاقتى كوبەيتۋ ءۇشىن سولاردى ورتاعا ءسىڭىرىپ، ۇرپاقتارى دەموگرافيالىق رەسۋرسقا اينالۋ ءۇشىن كەلۋى كەرەك.

- كەلگەن  اعايىندى جوسپارلى تۇردە سولتۇستىك جانە شەكارا وڭىرلەرگە ورنالاستىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلە مە؟

- «نۇرلى كوشتىڭ» ماقساتى دا سول. كوشتىڭ ءبارىن «نۇرلى كوشكە» جاتقىزباۋ كەرەك. جۇرت وسىنى تۇسىنبەي ءجۇر. ءتىپتى ءبىر ۇلكەن قۇجاتتا دا سولاي جازىپتى. كۆوتاعا بولىنگەن اقشانىڭ ءبارىن «نۇرلى كوشتىڭ» قارجىسى دەپتى. باعدارلاما بيىل ءۇش جەردە عانا جۇزەگە اسادى. كەلەسى جىلى جەتى جەردە. ول بويىنشا اعايىندى شەكارا وڭىرلەرى مەن سولتۇستىك وبلىستارعا ورنالاستىرۋ جوسپارلانىپ وتىر. قالعاندارى كۆوتاسىن الادى، ءوز ەركىمەن ورنالاسادى. سولتۇستىكتە اكىمدەر ورالماندارعا ءۇي سالىپ بەرىپ جاتىر. ماڭعىستاۋ وبلىسىندا ءتىپتى كەلگەن قانداستارعا، 80 مىڭ ورالمانعا مۇنايلى دەگەن اۋدان قۇرىپ بەردى. ءۇيدى وزدەرى سالعانىمەن، جەر بەرىپ، كوممۋنيكاتسيا جاعىنا، بارىنە كومەكتەستى. بۇل مىسال باسقا وڭىرلەردە دە بار. شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ اياگوز، كوكپەكتى اۋداندارىنىڭ ماڭىنان جەر بەرىپ، ورنالاسۋلارىنا جاعداي جاساپ جاتىر. ءوز بەتىممەن ءۇي سالامىن، مال باعىپ، ەڭبەك ەتەمىن دەگەن ادامدارعا اكىمدەر كومەگىن اياپ جاتقان جوق. تەككە ايقايلاي بەرۋدىڭ كەرەگى جوق. مەملەكەت شاماسى كەلگەنشە جاعدايىن جاساپ باعۋدا. تەك كەلسە بولدى. ەلباسىمىز ءبولىپ بەرگەن 20 مىڭ كۆوتانى ۇلەستىرەيىك، كەلىڭدەر دەگەنگە كەلمەي، جىگەرىمىز سودان قۇم بولىپ وتىر عوي.

- قازاقتار كوپ شوعىرلانعان ەلدەرگە بارىپ، زاڭعا قايشى كەلمەيتىندەي ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قالاي قولعا الىنىپ جاتىر؟ سول ەلدە تۇراتىن ىقپالدى ادامدار ارقىلى اعايىننىڭ بەتىن ەلگە بۇرسا، كەلەتىندەر كوبەيەتىن بولار؟

- بۇل باعىتتا دا جۇمىستار قىزۋ جۇرۋدە. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىن جارنامالاۋ رەتىندە توتە جازۋ، پارسى ءالىپبيى جانە لاتىنشا تىلدەردە شاعىن كىتاپشالار جاساپ تاراتۋدامىز. راديودان سويلەپ جاتىرمىز. دۇنيەجۇزىلىك قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ باسشىسى ماماشەۆ جانە ونىڭ ادامدارى بارلىق ەلدەردى ارالاپ ءجۇر. ەلشىلىكتەر جۇمىس جاساۋدا. مەنىڭ ءوزىم ءۇش مەملەكەتكە بارىپ، ارالاپ كەلدىم. قىزمەتكەرلەرىمىز كوش جۇمىستارىن ۇيىمداستىرىپ، وزبەكستان مەن موڭعوليادا وتىر.

- ءبارى ءبىر اۋىزدان كەلۋ ءۇشىن دە ۇلتتىق تۇتاستىقتى كوزدەگەن ۇلكەن سانا، تەرەڭ تانىم كەرەك قوي؟ سونى ءبىر يدەولوگيا دەڭگەيىندە قاراۋ قاجەت دەيسىز عوي؟

- «وتاندارىڭا يە بولىپ، وسىنداي زاماننىڭ جاقسى كەزىندە كەلىپ الىڭدار» دەگەنگە قۋانۋ كەرەك قوي. مەملەكەت قۇشاعىن جايۋدا. ەرتەڭ نارىقتىق ەكونوميكا تولىق ورناعان سوڭ ۇلتاراقتاي جەردىڭ ءبارىن ادامدار مەنشىكتەپ الادى. اۋا مەن سۋدىڭ ءوزىن ساتىپ الاسىڭ. سول كەزدە كوشىپ كەلىپ، «ءاي، ماعان جەر بەر، مال باعامىن، ءۇي سالامىن» دەگەنمەن ول قيىنداۋ بولادى. قازىر ادامداردىڭ مەنشىكتى پسيحولوگياسى وتە تەرەڭدەپ بارا جاتىر. ەندى ون-ون بەس جىلدا قازاق- ستاندا بوس جەر دە قالمايدى. بەتپاقتىڭ ءشولىن دە ءبولىپ الامىز. نارىق تولىق كۇشىنە ەنگەندە اعايىنشىلىق جۇرمەيدى. ەۋروپا ەلدەرىندە ءتىپتى ادامدى جەرلەيتىن بەيىتتىڭ ورنىن ساتىپ الادى. قازىر بوس قالعان اۋىلدارداعى ۇيلەردى جوندەۋدەن وتكىزىپ بەرىپ جاتقان اكىمدەر بار. مىناداي جاعداي ۇنەمى بولا بەرمەيدى. سوندىقتان اعايىنعا تاعى دا سالەم ايتامىن: «مىناداي زاماننىڭ وڭىندا كەلىپ الىڭدار!» كەيىن سول قازاقتار وتىرعان ەلدە نە جاعداي بولارىن قۇداي ءبىلسىن؟! كوشۋى ءۇشىن ادام باسىنا سالىق تولەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان اينالايىن اعايىن، جوڭعار قاقپاسى اشىق تۇرعاندا ءبارىڭ ءوتىپ الىڭدار.

- كوشكەن ورالماندار شەكارادان وتكەندە جۇكتەرىنە سالىق تولەيتىن جاعدايلار كەزىگەدى. مىسالى، شارۋاشىلىعىنا پايدالاناتىن تراكتورىنا باجى تولەۋى كەرەك دەگەندەي. بۇل قالاي رەتتەلۋى كەرەك؟

- زاڭ بويىنشا ورالماننىڭ دۇنيە-مۇلكىنە تيىسپەۋى كەرەك. ول كوشتىڭ جۇگى بولىپ ەسەپتەلەدى. ال ۇلكەنىرەك تراكتور سەكىلدى تەحنيكالار، ساۋدا ماقساتىندا الىپ وتپەك بولعان باسقا دا زاتتار بولاتىن بولسا، وعان كەدەننىڭ بەلگىلى سالىق مولشەرلەمەلەرى بار. سول بويىنشا اقشا الادى. شىندىعىندا، بۇنىڭ ءبارى پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ قولىندا. «اناۋ ءبىر تىرتىلداعان جالعىز تراكتورىنا تيسپەي-اق قويىڭدار، شارۋاسىن ىستەيتىن كولىگى» عوي دەسە جەتىپ جاتىر. ونى ەندى دەپۋتاتتار شەشەتىن ماسەلە. الداعى زاڭ جوباسىندا بۇنىڭ ءبارى قارالاتىن بولار.

- جالپى، كوشى-قون جايىنا توقتالا كەتسەك. باسقا ەلدەن كەلىپ، قازاق قىزدارىنا ۇيلەنىپ، وسى ەلگە ءسىڭىپ كەتىپ جاتقان جاعدايلار كوپ پە؟

- ونداي جاعدايلار كوپ. جانە ەشكىمگە قوي دەپ ايتا المايسىڭ. وتكەندە راديودان ەستىدىم، قازاقتار نيگەريادان دەي مە، ءبىر جەردەن كەلىن الدىق  دەپ، ءماز بولىپ، شاپالاق ۇرىپ جاتىر. ادام بولعاننان كەيىن، سەزىم بار جەردە ادام بالاسى ارالاس نەكەگە جول بەرەدى. باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرى، مىسالعا، ورىستار، قىتايلار ءبىزدىڭ قازاقتىڭ قىزدارىن الىپ جاتىر. «قازاقتىڭ قىزى باسقاعا شىقپاسىن» دەگەن زاڭ شىعارا المايسىڭ عوي. وعان زاڭ جازۋعا ءتىپتى، كونستيتۋتسيا رۇقسات بەرمەيدى. ول ادام بالاسىنىڭ شەكسىز قۇقىعى. كىمدى ءسۇيىپ، كىممەن تۇرمىس قۇرامىن دەيدى، ول ءوزىنىڭ ماسەلەسى. باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرى قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن تەزىرەك الۋ ءۇشىن، قازاقستاندا قالىپ قويۋ ءۇشىن، قازاق قىزدارىنا ۇيلەنىپ جاتقان فاكتىلەردىڭ بار ەكەنىن مەن جاسىرمايمىن. بيىلدىڭ وزىندە 28 قىتاي، 28 قازاقتىڭ ادەمى قاراكوز قىزدارىن الىپ، نەكەگە تۇرعان. ءبىزدىڭ جىگىتتەر دە باسقا ۇلتتان الىپ جاتىر. اسىرەسە، قىرعىزدارمەن نەكەلەسۋ قاتتى جۇرۋدە. وسىندا جۇرگەن قىرعىز جىگىتتەرى دە قازاقتىڭ قىزدارىنا ۇيلەنىپ، ازاماتتىق الىپ، قالىپ قويۋعا ىنتا ءبىلدىرىپ جاتىر.

- بۇل بولاشاقتا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە اسەر ەتپەي مە، اسىرەسە، قىتاي سىندى الىپ ەلدىڭ ازاماتتارىنىڭ سۇعىنا كىرۋى، ازاماتتىق الۋى قاتەرلى ەمەس پە؟

- زاڭدا كورسەتىلگەندەي، ازاماتتىق الۋدىڭ دا وزىندىك شارتتارى بار. ونىڭ ءبارىن تالداپ وتىرساق ۋاقىت جەتپەس. ال قىتاي بولاشاقتا نە ويلايدى دەگەن سەكىلدى گەوساياسي جاعداي مەنىڭ قۇزىرىما كىرمەيدى. وعان تالداۋ جاساماي-اق قويايىق. ەڭبەك ميگراتسياسى بويىنشا ايتسام، قازىر ەلىمىزدە 46 مىڭداي ادام جۇمىس جاساپ جاتىر. تەك ەلىمىزدە جوق ماماندىق يەلەرىن شاقىرامىز. ونى دا مەملەكەت شەكتەپ جاتىر. ءوز ەركىمەن كەلىپ جاتقان وزبەكتەر مەن قىرعىزدار دا بار. ولار جونىندە پرەزيدەنتىمىز «ءبىزدىڭ ەلدەن پانا سۇراپ، ناپاقا ىزدەپ كەلسە، قالاي كىرمە دەيمىز. بۇگىنگى كورشى ءارى باۋىرلارىمىز» دەپ ءوز پىكىرىن ايتقان بولاتىن. ولاردى ەڭبەك كۇشى رەتىندە تارتىپ، ەسەپكە العان ەمەسپىز.

- ولاردى زاڭسىز ەميگرانتتار دەۋگە كەلە مە؟

- جوق. ولاردىڭ پاسپورتتارىنا شەكارادان تاڭبا باسىلعاننان كەيىن، تارتىپكە ساي قۇجاتتارى راسىمدەلگەسىن زاڭسىز دەپ ايتا المايمىز. ءبىز بۇل ءسوزدى تەك باسقا بالاما تاپپاعاننان كەيىن عانا ايتىپ ءجۇرمىز. ويتكەنى ولار ەڭبەك ميگراتسياسى كۆوتاسىنا كىرەتىندەردەي ارناۋلى ماماندىققا ءبولىنىپ، جۇمىسقا ورنالاسپايدى. بىلايشا ايتقاندا، بەيمارال جۇرگەن ادامدار.

داتىم:
وتاندى ءسۇيۋ، قازاقتى ءسۇيۋ، حالىقتى ءسۇيۋ دەگەن جەكە باستىڭ پايداسىنا، قالتاداعى اقشاعا بايلانباۋى ءتيىس. كەشەگى قابانباي مەن بوگەنبايلاردىڭ، ابىلاي مەن قاز داۋىستى قازىبەكتەردىڭ، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ وتانىم دەگەن سەزىمى، وتان ءۇشىن جانىن پيدا قىلۋ دەگەن سەنىمگە باعىتتالعان. بۇگىنگى اعايىن، ءبىز دە ۇساقتالمايىق، وتان دەگەن سەزىمدى ءبىر قالاش نانعا، ءبىر مىڭ دوللارعا ايىرباستامايىق. قازاقتىڭ جەرى دەپ، اتا-بابامىزدىڭ قانى توگىلگەن، سۇيەگى جاتقان اتاجۇرتىم دەپ كەلەيىك. وتانىمىزعا ەسەپتەسۋ ءۇشىن كەلمەيىك، ابىرويىن ەسەلەۋ ءۇشىن كەلەيىك!

مۇرات الماسبەكۇلى، استانا

"الاش ايناسى" گازەتى 6 قازان 2009 جىل