(تاريحي-ەتنوگرافيالىق پايىم)

تەكتىدەن تەكتى تۋادى،

تەكتىلىك تۇقىم قۋادى.

تەكتىلەردىڭ تۇياعى،

تاڭدايدى قۇز-قيانى.

شىن تەكتىلەر حالقى ءۇشىن،

ولىمگە باسىن قيادى.

جاقسى، جامان دەمەستەن،

جانىنا جۇرتىن جيادى...

بەكاسىل اۋليە (1822-1915)

1.«جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل، جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر...».

«ەڭ مىقتى زاڭدار حالىقتىڭ داستۇرلەرى»

(كونفۋتسي).

(تاريحي-ەتنوگرافيالىق پايىم)

تەكتىدەن تەكتى تۋادى،

تەكتىلىك تۇقىم قۋادى.

تەكتىلەردىڭ تۇياعى،

تاڭدايدى قۇز-قيانى.

شىن تەكتىلەر حالقى ءۇشىن،

ولىمگە باسىن قيادى.

جاقسى، جامان دەمەستەن،

جانىنا جۇرتىن جيادى...

بەكاسىل اۋليە (1822-1915)

1.«جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل، جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر...».

«ەڭ مىقتى زاڭدار حالىقتىڭ داستۇرلەرى»

(كونفۋتسي).

بىردە جانىبەك حان عۇلاما عالىم، شيپاگەرلىكتەن قاراۇزىپ شىققان وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلىنان: «قانداي اۋرۋدى ەمدەۋ قيىن؟»، - دەپ سۇراعاندا ەمشى: «تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋدى ەمدەۋ قيىن»،- دەپ جاۋاپ بەرەدى. «ونىڭ الدىن الۋعا بولا ما؟» - دەگەن حاننىڭ ەكىنشى سۇراعىنا وتەيبويداق: «بولادى. جەتى اتاعا دەيىن تۋىس ادامدار ءوزارا قىز الىسپاۋ كەرەك. جەتى قازاق ءۇشىن قاسيەتتى سان،- دەگەن ەكەن. اتى اڭىزعا اينالعان ەمشىنىڭ ايتقانىنا توقتاعان جانىبەك حان جەتى اتاعا دەيىن ۇيلەنۋگە تيىم سالىپ: «كىمدە-كىم جەتى اتاعا تولماي ۇيلەنسە، ءولىم جازاسىنا كەسىلسىن!» (تىلەۋقابىلۇلى ءو. شيپاگەرلىك بايان. اراب قارپىنەن كوشىرگەندەر – ك.ەلەمەس، د.ءماسىمحان. – الماتى: جالىن، 1996.15,43-ب.), دەگەن جارلىق شىعارادى. كوشپەلى قازاقتاردىڭ ەل بيلەۋ زاڭى جەتى جارعى بويىنشا دا جەتى اتا ىشىندە قان ارالاستىرۋ ولىمگە نە اعايىندار بەلگىلەگەن جازاعا بۇيىرىلادى. م.قوزىباەۆتىڭ پىكىرىنشە، «توقسان توعىز قىرىلىپ، توقسان توعىز تىرىلگەن ول (قازاق-ج.ج.) حالىقتىڭ اسىل تۇقىمىن قالاي ساقتاۋ زاڭىن يگەردى. جەتى اتاعا دەيىن ءوزارا قان ارالاستىرۋعا بولمايتىنىن بارشا تۇرىك تايپالارىنىڭ ىشىندە ەڭ الدىمەن ءتۇسىندى» (قوزىباەۆ م. جاۋدى شاپتىم تۋ بايلاپ. الماتى: قازاقستان، 1994. 59-ب.).

مەديتسينا نە دەيدى؟

دەمەك، اتا-بابالارىمىز ءدال قازىرگىدەي دنك-نى تولىق زەرتتەمەسە دە، جاقىن ادامداردىڭ وتباسىلى بولۋىنان سان الۋان دەرتتىڭ ەتەك الاتىنىن جەتىك بىلگەن. تۇقىمقۋالاۋشىلىقتىڭ زاڭدارى تۇرعىسىنان العاندا تۋىس ادامداردىڭ نەكەلەسۋى دۇرىس ەمەس. بۇگىندە سيرەك كەزدەسەتىن سىرقاتتار نەگىزىنەن گەنەتيكالىق اۋرۋلار ەكەندىگى انىقتالىپ، مەديتسينالىق تىلمەن ايتقاندا ورفاندىق اۋرۋلار پروبلەماسىن دارىگەرلەر سوڭعى جىلدارى دابىل قاعىپ كوتەرە باستادى. اسىرەسە، مۋتاتسياعا ۇشىراعان نارەستەلەر سانىنىڭ كوبەيۋى قوعامدى الاڭداتىپ وتىر. دامىعان ەلدەردە ادامنىڭ تۇقىم قۋالايتىن 50-55 ءتۇرلى اۋرۋلارىنا تەست جاسايتىن گەنەتيكالىق كونسۋلتاتسيالاردىڭ جۇمىس ىستەۋىنىڭ ءوزى كوپ نارسەنى اڭعارتادى. بۇگىنگى تاڭدا ەرەكشە نازار اۋدارارلىق نارسە اقش جانە باتىس ەۋروپانىڭ ونعا جۋىق مەملەكەتى زاڭداستىرىپ ۇلگەرگەن ءبىر جىنىستىلاردىڭ نەكەسى، كيەڭكىلەر مەن قىزتەكەلەر دەگەن سوراقىلىقتى جانە وزگە دە ۇلتتىق دىلىمىزگە جات كورىنىستەردى ماماندار تۇپتەپ كەلگەندە قان تازالىعىن ساقتاماۋدىڭ سالدارىمەن بايلانىستىرىپ ءجۇر. ويتكەنى ەۋروپالىق مادەنيەتتە تەك تۋرالى تۇسىنىك جوق، ولاردا وتباسى ۇعىمى عانا بار. سوڭعى جىلدارى شەتەلدىكتەردىڭ وزگەدەن گورى قازاق بالالارىن كوپتەپ اسىراپ الۋىنىڭ دا نەگىزگى سىرى تەكتىك قورىمىزدىڭ تازالىعىمەن استاسىپ جاتىر. الاش بالاسىنىڭ نەكەلىك-وتباسىلىق تۇسىنىگىنە مۇلدە جات، نەبىر ازعىندىقتى بىلدىرەتىن انايى كورىنىستەر ادامزات تاريحىندا جەتكىلىكتى. بۇعان دەيىن دە اتالعان تاقىرىپ جەرگىلىكتى زيالىلاردىڭ (نابيوللاۇلى ج. «جەتى اتا» // ەگەمەن قازاقستان، 2013, 16 مامىر) زەرتتەۋلەرىندە كوتەرىلگەندىكتەن، ءبىز دايەگىمىزگە دالەل بولماق ءبىر-ەكى مىسالمەن عانا شەكتەلمەكپىز. مىسالى، كونە زامان وركەنيەتىنىڭ وشاعى ايگىلى مىسىر ەلىندە ب.د.د. 59 جىلى ءحى پتولەمەي پەرعاۋىن باقيلىق بولعاننان كەيىن تاق مۇراگەرلىگىنە 16 جاسار قىزى كلەوپاترا مەن 13 جاسار ۇلى پتولەمەي قالعان ەدى. وسى ەلدىڭ پتولەمەي پەرعاۋىندار اۋلەتىنىڭ سوڭعى پاتشايىمى، الەم تاريحىنداعى بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى كلەوپاترا سول زامانداعى مىسىر عۇرپىنا وراي، ءوزىنىڭ تۋعان ىنىسىنە تۇرمىسقا شىققانى بەلگىلى. جالپى بۇل اۋلەتتىڭ جەر بەتىنەن جوق بولىپ كەتۋىنە عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، تۋىس ادامداردىڭ قان ارالاسۋى بىردەن-ءبىر سەبەپ بولعان. وسىعان ۇقساس تاعى ءبىر مىسال. 1917 جىلى تاقتان قۇلاتىلعان رەسەي پاتشاسى ءىى نيكولايدىڭ بالاسى گەموفيليا (قان توقتامايتىن اۋرۋ) سىرقاتىمەن اۋىرىپ، سونى گيپنوز ارقىلى ەمدەپ جازعان ۆالەنتين راسپۋتين پاتشا سارايىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولعان. تاريحشىلار بالانىڭ مۇنداي اۋرۋعا دۋشار بولۋ سەبەبىن، اقسۇيەك اۋلەت رومانوۆتاردىڭ ءوزارا قىز الىسا بەرگەندىگىمەن بايلانىستىرادى. ادام تۇگىلى تەكتى جانۋارلار ءوز قانىنا ەشقاشان شاپپايتىنىن بىلگەن دانا حالقىمىز مۇندايعا بارعانداردى «جاتىنىنا شاپقان جامان ايعىرعا» تەڭەگەن.

گەنوفوندتاعى تاعى ءبىر تۇيتكىلگە ماماندار الاڭداۋدا. ەۋروپا ەلدەرىندە تۇقىمنىڭ تەكسىزدەنىپ بارا جاتقانىن بايقاعان گەنەتيك عالىمدار ءۇش اتادان ۇزىلمەي ارالاس نەكەدەن تۋعان ۇرپاقتىڭ بەلسىزدىككە ۇشىرايتىنىن انىقتاۋدا. مۇنىڭ سىرىن زەرتتەۋشىلەر – بەلسىز ەركەكتەر وزدەرىنىڭ قاي ۇلتقا جاتاتىندىعىن بىلمەگەندىگىمەن بايلانىستىرادى. بۇل بيولوگيا عىلىمىنداعى جىلقى مەن ەسەكتىڭ بۋدانىنان قاشىردىڭ دۇنيەگە كەلەتىنىن، قاشىردان كەيىن ەش ۇرپاق بولمايتىنىن ەسكە تۇسىرەدى. ءتۇيىپ ايتقاندا، قانداس جاقىن ادامداردىڭ قويىنداسۋى مەن ارالاس نەكە ەۋروپالىقتاردى تۇيىققا تىرەۋدە. سوڭعىسى قازىرگى قازاق قوعامى ءۇشىن دە وتە وزەكتى ماسەلەگە اينالا باستادى. ويتكەنى جاتجۇرتتىقتاردىڭ ەتەگىنەن ۇستاعان كاسىبي بىلىكتى، كوپ ءتىلدى، كورىكتى قاراكوزدەرىمىزدىڭ سانى جىلدان-جىلعا وسۋدە. سايىپ كەلگەندە، الەمدىك جاھاندانۋ بىزگە دە اۋىز سالىپ، ارالاس نەكە قوعامعا سىنالاي ەنۋدە. مۇندايدا «جاقسىنى جاتقا جىبەرمەگەن» بابالار ۇستانىمىن ەسكە تۇسەدى. ءسوزىمىزدى تۇجىرساق، قازاقتىڭ بەكەردەن-بەكەرگە جەتى اتانى سۇرامايتىندىعى، مۇنىڭ شىن مانىندە گەنەتيكالىق قورعانىس ەكەندىگى تياناقتالادى.

ەكزوگاميا دەگەنىمىز نە؟

سونىمەن قازاق حالقى جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايتىن ءداستۇردى وتە قاتاڭ ۇستانعان ەكزوگاميستەرگە (گرەك تىلىندە «ەكزو» - بىردەڭەدەن تىس، «گوموس» - نەكە) جاتادى. دەمەك، ەكزوگاميا – اتالاس ءبىر رۋدىڭ ىشىندە ەركەك پەن ايەلدىڭ نەكەلەسۋىنە رۇقسات ەتپەۋ ءداستۇرى. مۇنى سول زاماننان قازىرگە جەتكەن «رۋىن جاسىرعان – قۇل»، «تەگىن قۇل مەن قۋ جاسىرادى»، «دوڭگەلەكتىڭ شەگى جوق، كورگەنسىزدىڭ تەگى جوق»، «جابىدان تۇلپار شىقپايدى، تەكسىزدەن تەكتى تۋمايدى»، «تەگىن بىلمەگەن تەرىس باعادى»، «تەكسىزدى تورگە شىعارما» دەگەن ماقال-ماتەلدەر دالەلدەيدى. بابالارىمىز جەتى اتاسىنا قاراپ كىمنىڭ كىم ەكەنىن انىقتاۋمەن شەكتەلمەي، «قىزدى جەتى وزەننەن وتكىزىپ ال» دەگەن قاعيداعا باسا ءمان بەرگەن. اسا كورنەكتى ەتنوگراف-عالىم، جازۋشى جاعدا بابالىقۇلى وسى ورايدا مىناداي ءبىر قىزىقتى دەرەك كەلتىرەدى. – قازاقتار تەكتىلىك تانىمدى تەك بەس-ون جىل ىشىندە ەمەس، ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ، تايپالىق بولىستەردەن بەرى دارىتقان. سوندىقتان قازاقتار ىشىندە كەم-كەتىك ادامدار از كەزىگەدى. قازاقتاردا تەكتىلىكتى دارىپتەۋدەگى بۇلجىماس قاعيدا – نەكەلەنۋ بارىسىندا تەگىنە قاراۋ. ەجەلدەن، مەيلى – ۇل، مەيلى، قىز جاعى بولسىن، بالالارى ماقۇلداسۋدىڭ الدىندا تەگىن انىقتايدى. «ول قانداي جەردىڭ بالالارى، اكەسى قانداي، ونىڭ ارعى تەگى قانداي» دەپ قۋدالايدى. مىنە، تەكتىلىكتى دارىپتەۋ. ءور التايدا ءومىر سۇرگەن بوستەك دەگەن سال التاي وڭىرىنە بارىپ ءماميدىڭ قىزىنا قۇدالاسىپ كەلگەندە باسقالاردىڭ: ء«ور التايدا قىز قۇرىعانداي، كەلىندى تومەنگى التايدان ىزدەگەنىڭىز نە» دەگەندەرىنە بوستەك: «تەكتى اتانىڭ بالاسىنان تەكتى ۇرپاق كورەمىن بە دەپ وتىرمىن» (بەگمانوۆ ق. ەتنوگرافپەن اڭگىمە (كورنەكتى اقىن، قالامگەر قاسىمحان بەگمانوۆتىڭ ابىز، زەرتتەۋشى-عالىم جاعدا بابالىقۇلىمەن سىر-سۇحباتى). – ا.، 2010. 99-ب.), – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. وتاندىق ەتنوگراف عالىمدار جەتى اتاعا جىكتەۋ، قان تازالىعىن ساقتاۋ، بىلە بىلسەك، بۇكىل جەر بەتى حالىقتارى ىشىندە تەك قازاققا عانا ءتان سالت-ءداستۇر ەكەنىن انىقتاۋدا. بۇل جونىندە زەرتتەۋشىلىك عۇمىرىن قازاقتىڭ ەتنولوگياسىنا ارناعان بەلگىلى عالىم ا.سەيدىمبەكتىڭ پىكىر-تۇجىرىمى نازار اۋدارارلىق: «جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرىن ۇستاناتىن قازاقتان باسقا ەتنوستىڭ جەر بەتىندە بار ەكەنىن ءبىز بىلە المادىق»، «بۇل ءۇردىستى قالىپتاستىرۋدا ولار مەيلىنشە مول ومىرلىك تاجىريبە جيناقتاپ، ەمپيريكالىق جولمەن-اق وزدەرىنىڭ ەۆگەنيكالىق (تەكتىلىككە ۇمتىلۋ) زەردەسىن تاڭقالارلىق بيىككە كوتەرە العان»، «جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرىنىڭ قىلداي اۋىتقىماۋىن ءارى قىراعىلىقپەن، ءارى قاتالدىقپەن قاداعالاپ وتىرعان. ەڭلىك پەن كەبەكتىڭ، قالقامان مەن مامىردىڭ ارالارى ءتورت-بەس اتا بولعانىنا قاراماستان، ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ەلدىكتىڭ شىرقىن بۇزاتىن اۋىر قىلمىسقا بالانىپ، قاتال جازاعا ۇشىرايتىنى دا سودان» (سەيدىمبەك ا. قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى. – استانا، 2008.170,171,174-ب.). تۇپتەپ كەلگەندە، جەتىنشى ۇرپاققا دەيىن قىز بەرىسىپ، قىز الىسۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالۋدىڭ ارقاسىندا قازاق تۇقىمنىڭ بۇزىلۋىنان، تەكتىك-گەنەتيكالىق قاسيەتتەردىڭ جويىلۋىنان، ۇرپاقتىڭ ازعىنداۋىنان ساقتاندىرىلعان. بۇل سالت-ءداستۇردىڭ ادام دامۋىنىڭ تاريحىنداعى بيولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك ءمانى وتە زور. جۇبايبەك جۇماحانۇلى ايتقانداي، ءتىپتى، مۇنىڭ ءوزى تابيعات زاڭىنا ساي. ويتكەنى، بۇكىل الەمدى قۇرايتىن حيميالىق ەلەمەنتتەر قاسيەتتەرى بويىنشا ورنالاستىرعاندا جەتى پەريود، جەتى نەگىزگى توپقا بولىنەدى. قاسيەتتەرىنىڭ جاقىندىقتارى بويىنشا وسىلاي ورنالاسقان ەلەمەنتتەر نەعۇرلىم ءبىر-بىرىمەن الشاق تۇرعاندارىمەن قوسىلعاندا عانا مىزعىماس بەرىك كەلەدى. ءتىپتى قاسيەتتەرى وتە ۇقساس ەلەمەنتتەر ءبىر-بىرىمەن مۇلدە قوسىلىسپايدى دا. اتا-بابالارىمىز وسىنداي تابيعات زاڭدىلىعىن بىلگەن (جۇماحانۇلى ج. بالالاردىڭ جەتى اتاسىن بىلۋگە ءمان بەرەيىك // قازاق تاريحى.1994.№2.55ب.). قوش، سونىمەن «جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتەسىز»، «جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل – جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر»، «جەتى اتاسىن بىلگەن جەتىمدىك كورمەيدى»، «جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتىمدىكتىڭ سالدارى»، ت.ب. دەگەن ماقالدار مەن قاناتتى سوزدەردىڭ ءبارى تەگىمىزدى تانۋعا بايلانىستى ايتىلعان. ۇلت دەنساۋلىعى الدىمەن قان تازالىعىنان باستالاتىنىن ەسكەرسەك، مۇنداي الەمدى تاڭقالدىرعان ورەلى سالت ۇستانعان قازاقتىڭ ءتولتۋما مادەنيەتىن ۇلتتىق برەند دەسەك ارتىق ايتقانىمىز ەمەس. وسى تۇرعىدا قازاق حالقى كلاسسيكالىق ۇلتقا جاتادى. ويتكەنى ۇلتىمىزدىڭ قانى ساف التىنداي تازا، سوعان سايكەس جانى دا تازا.

ج.بابالىقۇلىنىڭ دەرەكتەرىنە سەنسەك، وڭتۇستىك كورەيانىڭ عالىمدارى دۇنيەجۇزىندەگى حالىقتاردىڭ قانىنىڭ قۇرامىن تەكسەرىپتى. سوندا ەڭ تازا قان، قازاقتىڭ قانى دەپ تاۋىپتى. جەتى اتانى ۇستانادى ەكەن دەگەن. وسىندا قازاقتىڭ قىرىق ءۇش رۋىنىڭ قانىن تەكسەرگەندە، الگى قىرىق ءۇش رۋدىڭ قانى ءبىر اكەنىڭ قانىنداي بولىپ شىققان. بۇل – جەتى اتانىڭ قاسيەتى. جەتى اتانى ۇستايتىن قازاقتان وزگە ەل جوق. مىنا ۇيعىر حالقى نەمەرەسىن الادى. وزبەك نەمەرەسىن الادى. تاتارىڭ مەن تۇرىكمەن دە نەمەرەسىن الادى. نەمەرە دەگەنىمىز – تۋىس. نەمەرەنى العانىمەن ادامنىڭ قانى بۇزىلادى دا، ءتۇرلى اۋرۋلار كوبەيەدى. ءناسىل وزگەرەدى (بەگمانوۆ ق. كورسەتىلگەن ەڭبەك. 98-ب.).تاجىك دەپۋتاتتارى دا بۇل ماسەلەنى ەندى-ەندى مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىپ جاتىر.

2 .     «سۇڭقاردان سۇڭقار تۋار ساڭقىلداعان،

قارعادان قارعا تۋار قارقىلداعان...»

باي بالاسى بايعا ۇقسار،

بايلاۋلى تۇرعان تايعا ۇقسار.

بي بالاسى بيگە ۇقسار،

التى قانات ۇيگە ۇقسار.

حان بالاسى حانعا ۇقسار،

بيىك-بيىك شىڭعا ۇقسار.

قۇل بالاسى قۇلعا ۇقسار،

مال تاپتاعان گۇلگە ۇقسار.

سىپىرا جىراۋ ( ءحىىى-ءحۇ عاسىرلار)

حالىق اۋىز ادەبيەتى نە دەيدى؟

جىلدار بويى ۇستەم تاپتىڭ وكىلى سانالعان «باي» تۋرالى تۇسىنىگىمىزدىڭ سولعىن تارتقانى سونداي، سوڭعى كەزگە دەيىن قازاقتىڭ باتىرلار جىرىنداعى باس كەيىپكەرلەر ياعني، ەل قورعايتىن ۇلى ماقساتتاعى ەرلەر نەگىزىنەن بايدىڭ نە حاننىڭ ۇلى بولىپ كەلەتىندىگىنە مۇلدە ءمان بەرگەنىمىز جوق.[1]

باتىرلار جىرىنىڭ سيۋجەتىنە ءتان نەگىزگى ەرەكشەلىك – الدىندا مىڭعىرعان مالى بار ءارى اقىل-پاراساتىمەن حالقىنا وتە سىيلى، كەمەلىنە كەلگەن جاننىڭ ءفاني دۇنيەدە ءبىر پەرزەنتكە زار بولىپ (قوبىلاندى باتىردى اكەسى توقتاربايدىڭ، الپامىستى اكەسى ءبايبورىنىڭ، قامبار باتىردى اكەسى ءالىمباي حاننىڭ ت.ب.), ء«تاڭىر مەن پىرگە سىيىنىپ»، «اۋليە قويماي قىدىرىپ»، عۇمىر بويى اڭساعان شاراناسىن قارتايعان شاعىندا زارىعىپ كورۋگە قۇرىلۋى – تەكتىدەن تۇياق كورۋدى اڭساعان حالىقتىڭ ارمان-تىلەگىنەن تۋعان ءتاسىل ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون.

بىزدىڭشە، وسى تۇستا ماسەلەنىڭ ءمانىن تەرەڭىرەك اشۋ ءۇشىن ءسال ايالدايتىن بەكەت بار. حيسسا-داستانداردان گورى شىنايى ومىردە جاعداي باسقاشالاۋ. ولاي دەيتىنىمىز، جاراتۋشىعا قانشا جالبارىنعانىمەن مىرزا قۇداي تىلەكتى بەرمەسە تەكتىدەن دە تۇقىم ۇزىلەتىندىگىن دالەلدەيتىن دەرەك جەتكىلىكتى. «پالەنشەنىڭ ۇرپاعى جوق»، «تۇگەنشەنىڭ تۇقىمى وسىمەن ءبىتتى» دەگەن ءسوز قازاقتىڭ ەڭ اۋىر قاسىرەتى بولاتىن. «ات تۇياعىن باسار تايدىڭ بولماۋى» قازاق تۇسىنىگىندە رۋحاني قايعى. ۇلى ادام دا پەندە. تەكتىدەن تۇياق قالماۋدىڭ سىرى نەدە؟ ۇلىلاردا نەگە ۇل بولمايدى؟ ومىردەن ءبىر پەرزەنتكە زار بوپ وتكەن ساڭلاقتار (ش.ءۋاليحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.شوقاي، ج. دوسمۇحامەدوۆ، د.قوناەۆ، ت.ب.) قانشاما؟! بۇل – جاراتىلىستىڭ ادام ساناسى جەتە قويمايتىن كوپ تىلسىمدارىنىڭ ءبىرى ءھام پەندەلەرگە جۇمباق تەكتىلىك فەنومەنىنىڭ اشىلماعان قۇپياسى. ءبىر كەم دۇنيە. وسى ورايدا، پايعامبارلىق قاسيەت قونعان جاننىڭ سوڭىنان ۇرپاق ەرمەيدى دەگەن اڭىز-ءافسانا بار ەكەنى ەسكە تۇسەدى. قازاق مۇندايدا «تۇياعى ءبۇتىن تۇلپار جوق، قاناتى ءبۇتىن سۇڭقار جوق» دەگەن. سايىپ كەلگەندە، مۇنىڭ ءبارى تەكتىدەن تۇقىم قالۋدىڭ وڭاي نارسە ەمەس ەكەنىن اڭعارتادى.

باعاناعى وي-سورابىن ءارى قاراي جالعاساق، حالىق اراسىنا كەڭ تاراعان قازاق ەرتەگىلەرىندەگى نەگىزگى كەيىپكەرلەردىڭ شىققان تەگىنىڭ دە ونەگەلى تۇقىم بولىپ كورسەتىلۋى كەزدەيسوق ەمەس. ماسەلەن، باستاۋىش سىنىپ وقۋشىسىنان باستاپ، جاقسى بىلەتىن ەرتەگىلەرىمىزدىڭ ءبىرى «ەر توستىكتىڭ» اقىلدى، تاپقىر، باتىل، ت.س.س. بولىپ ەرجەتكەندىگىن سيپاتتاعاندا اكەسى ەرنازار بايدان دا تابيعي جاراتىلىس جاعىنان وعان كوپتەگەن قاسيەت دارىعانىن ويلاپ جاتپادىق. مۇقىم قازاققا ءماشھۇر «اياز بي» ەرتەگىسى بۇگىن ءبىز كوتەرىپ وتىرعان تاقىرىپتىڭ تامىرى عاسىرلار تەرەڭىنە كەتەتىنىنە جارقىن مىسال. ەرتەگىنىڭ جەلىسى ەرتەدە مادان دەگەن حان بولىپتى دەپ باستالادى، ول ءوزىنىڭ قىرىق ءۋازىرى ارقىلى تاپتىرعان جەر بەتىندەگى ەڭ جامان (بولاشاق اياز بي) ادامنىڭ سىنشىلىق قاسيەتىنە ءتانتى بولىپ، وعان مەنىڭ ءوزىمدى سىناشى، مەن نەشە اتامنان بەرى حان ەكەنمىن؟ - دەيدى. جامان:

- جاقسى! – دەپ، تاقتا وتىرعان حاننىڭ الدى-ارتىنا شىعىپ، الدىنا كەلىپ، حاننىڭ بەتىنە تىكە قاراپ تۇرىپ:

- تاقسىر حانىم! اقىل-ويىڭ ەشكىمنەن كەم ەمەس، بىراق حاندىق قارا باسىڭدا، قارادان تۋىپ حان بولعانسىز، اتاڭدا حاندىق جوق،- دەيدى. جامان ءسوزىن بىتىرمەي، حان ءسوزىن ءبولىپ:

- جوق، قاتە ايتاسىڭ! مەن جەتى اتامنان بەرى حانمىن. ءوزىمدى قويعاندا  التى اتامدى قايدا جىبەرەسىڭ؟ – دەپ زەكىرەدى. جامان ساسپايدى.

- جوق، تاقسىر! ءسىزدىڭ قارا باسىڭىزدان باسقا تەگىڭىزدە حاندىق جوق. ءسىز ناعىز ناۋبايدىڭ بالاسىسىز، - دەيدى. حان نە دەرىن بىلمەي، حالىققا قاراپ، اناسىن الدىرىپ، شىندىقتى ايتۋىن سۇرايدى. اناسى بولعان جايدىڭ اقيقاتىن ايتىپ، ونىڭ شىن مانىندە حاننىڭ ۇلى ەمەس ەكەنىن، وزىنە دەيىنگى ون توعىز ايەلدى اكەسى ءزارلى حاننىڭ كىلەڭ قىز تۋعانى ءۇشىن جارىپ ولتىرگەندىگىن، قۇرساعىنا كوتەرگەنى قىز ەكەنىن تاۋىپتەر ارقىلى بىلگەسىن، شىبىن جانىن ساقتاۋ ماقساتىندا وزىمەن ءبىر مەزگىلدە ۇل كوتەرگەن سارايداعى ناۋبايشىنىڭ ايەلىمەن جاسىرىن كەلىسىپ، كەيىن كۇنى جەتكەسىن نارەستەلەردى الماستىرىپ، سودان بەرى ەكەۋىنىڭ بۇل جونىندە ەشكىمگە ءتىس جارماعاندارىن تاپتىشتەيدى. حان:

- اپىرماي، مەنىڭ ناۋبايدىڭ بالاسى ەكەنىمدى قايدان ءبىلدىڭىز؟ – دەيدى. سوندا جامان:

- مەن جامان-جاقسى بولسام دا ۇيىڭىزگە كەلگەن قوناق ەدىم. حانداردىڭ ىشەر اسى – جال مەن جايا اۋزىڭىزعا تۇسپەي، نان، كوجە ءتۇسىپ، مەنى كەلىسىمەن اسپازعا جىبەردىڭىز. سالتىڭىزعا تارتتىڭىز. ءسىزدىڭ شونجارلى، اتاۋلى حان ەمەس ەكەنىڭىزدى سودان بايقادىم، - دەيدى.

كەلتىرىلگەن مىسالدار، جاس ۇرپاق بويىنا ۇلتتىق قۇندىلىقتار حالقىمىزدىڭ باي اۋىز ادەبيەتى ارقىلى عاسىرلار بويى ءۇزىلىسسىز ءسىڭىرىلىپ كەلگەنىن دايەكتەيدى. سونىمەن، قازاق حالقىنىڭ شىعارماشىلىق ءداستۇرى ەرتەگىلەر، باتىرلار جىرى، اڭىز اڭگىمەلەر، ليرو-ەپوستىق جىرلاردىڭ، ت.ب. مازمۇنىن جان-جاقتى سارالاۋ تەكتىلىك فەنومەنىنىڭ ۇلت تامىرىنا باعزى زامانداردا-اق بايلانعانىن ايشىقتايدى.

«كوپ قارعا تەڭ كەلمەيدى ءبىر سۇڭقارعا،

كوپ جىلقى تەڭ كەلمەيدى ءبىر تۇلپارعا...»

«... جاقسىنىڭ ارقاشاندا ءجونى بولەك، جامان ادام جاراماس ءبىر قىمتارعا» نەمەسە «جابى جۇيرىك بولمايدى بايلاعانمەن، جاسىق بولات بولمايدى قايراعانمەن» دەپ ج.جاباەۆ شالقىسا، ۇلى ويشىل اباي قۇنانباەۆ جەكە تۇلعانىڭ قالىپتاسۋى بارىسىندا ونىڭ وسكەن ورتاسى مەن العان تاربيەسىنەندە بۇرىن، ونىڭ قانىنداعى، تەگىندەگى قاسيەتتەردىڭ باسىمدىققا يە بولاتىنىنا ەرەكشە توقتالعان. اباي سىندى الىپ وي يەسىنىڭ تامىرى توبىقتىنىڭ ىشىندەگى شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس تۇقىم ەكەنىنە دە كەزىندە كوپ كوڭىل بولىنبەگەنى راس. اكەسىنىڭ: ء«اي، اباي! ماقتاعىش بولساڭ، الدىمەن مەنى – قۇنانبايدى ماقتا! وزىمنەن اسىرىپ مەن سەنى تۋدىردىم. ال، سەن مىقتى بولساڭ، وزىڭنەن اسىرىپ ۇل تۋدىر. سودان كەيىن ماقتانارسىڭ، شىراعىم»، - دەپ شيرىعا ءتىل قاتۋىندا ۇلت تانىمىنداعى تەك تۋرالى تۇسىنىكتىڭ تەرەڭ ماعىناسى جاتىر. كەڭەستىك تاريحي ادەبيەتتە اۋىزعا الدىمەن ىلىگەتىن، قازاقتىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ ءۇش الىبى – شوقان، اباي، ىبىراي باستاعان قازاق كەمەڭگەرلەرىنىڭ قاي-قايسىسى دا تەكتى اۋلەتتەردەن شىققان-تۇعىن. قاي زاماندا بولماسىن قازاقتىڭ ءبىلىمدى، زيالى، ەل تىزگىنىن ۇستاعان دەگدار ازاماتتارى نەگىزىنەن اۋقاتتى، بەلدى، داۋلەتتى وتباسىلاردا تۋىپ-وسكەندىگى نازار اۋدارارلىق نارسە. دەمەك، داۋلەت پەن تەكتىڭ اراسىندا كوزگە كوپ كورىنە بەرمەيتىن ءبىر نازىك بايلانىس بار ەكەنىن اڭعارماۋ مۇمكىن ەمەس. وسى رەتتە بىلىكتى زاڭگەر ن.شايەكەنوۆتىڭ وي-تۇجىرىمى ەسكە تۇسەدى: «تابيعاتتاعى ەۆوليۋتسيانىڭ سەبەبى – بيولوگيالىق تۇقىم قۋالاۋشىلىق. ال قوعامداعى ەۆوليۋتسيالىق ساباقتاستىقتىڭ تەتىگى – مۇرا قالدىرۋ قۇقىعى. مەنشىككە يە بولعاننان كەيىن ادام ءوزى جيناقتاعان يگىلىكتى وزىنەن كەيىنگە قالدىرۋدى قامداي باستايدى. ول ەندى مۇرا جايىندا ويلانادى. تاريحي تۇرعىدان قاراعاندا مۇنىڭ ءوزى بولاشاق جايىندا ويلاۋ دەگەن ءسوز. مەنشىك يەسى بار جەردە ادامنىڭ ءتۇپ-تەگى تۋرالى ۇعىم بار! ولاي بولاتىنى – تەك مەنشىك قانا ءوزىڭنىڭ ءتۇپ-تەگىڭدى قادىرلەۋگە ۇيرەتەدى. شاركەيىن سۇيرەتكەن سالتاڭباي تەكتىلىك دەگەندى ويلاپ قايتسىن» (ابدراحمانوۆ س. رىتسار // ەگەمەن قازاقستان، 2006. 25 قازان). بۇقار جىراۋدىڭ «ەرگە داۋلەت بىتپەسە، شۇلدىرەگەن قىزىل تىلدەن نە پايدا» دەگەنى دە وسىمەن ۇندەس. وسى ورايدا، قازاق حالقى مال بىتكەن بايدىڭ ءبارىن تەكتى دەپ ەسەپتەمەگەنىن، تەكسىزگە دە حارامنان مال بىتەتىنىن، بىراق ونىڭ قايىرى بولمايتىنىن زەردەلەگەنىن ايتا كەتۋ قاجەت. قازاقتىڭ اۋىز جانە جازبا ادەبيەتىندە بەينەلەنگەن قاراۋ بايلاردىڭ ءتىزىمى قاراباي، شىعايباي، يتباي، ت.س.س. بولىپ جالعاسا بەرەدى. «داۋلەت ساۋاپتان بولسا قايىرلى» دەگەن ۇستانىممەن ءومىر سۇرگەن حالقىمىز اسىلى مەن ناسىبىنە ارام ارالاستىرماعان جاندى عانا تەكتى دەپ ەسەپتەگەن.

«كىمنەن كىم تۋادى؟»

اتالعان سۇراققا مايقى بي بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن:

تۇلپاردان تۇلپار تۋادى،

سۇڭقاردان سۇڭقار تۋادى،

اسىلدان اسىل تۋادى،

جالقاۋدان ماسىل تۋادى،

ماسىلدان مال باقپاس تۋادى،

ءتىلازاردان قىلجاقپاس تۋادى،

تازدان جارعاقباس تۋادى،

ساراڭنان بەرمەس تۋادى،

سوقىردان كورمەس تۋادى،

مىلجىڭنان ەزبە تۋادى،

قىدىرمادان كەزبە تۋادى.

تەكتىلىك فەنومەنى حاقىندا پايىمدالعان اسىل سوزدەردىڭ استارىندا تەرەڭ وي، عاسىرلىق ءومىر تاجىريبەسى، گەنەتيكالىق ىلىمگە دانالىق كوزقاراس جاتىر. بۇدان قان ارقىلى بەرىلەتىن قاسيەتتى ەش نارسەمەن الماستىرۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنى انىقتالا تۇسەدى. وعان ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ قويناۋىندا پايدا بولعان «الما ساباعىنان الىس تۇسپەيدى»، «تۇبىنە قاراي بۇتاعى، تەگىنە قاراي ۇرپاعى»، «تەكتەن ءنار العان توزبايدى»، «شۇعانىڭ قيقىمى دا شۇعا»، «تۇلپاردىڭ تۇياعى، سۇڭقاردىڭ قياعى»، «تەگىندە بار تەكتىلىك»، «تەكتىلىك تۇقىم قۋادى»، «تەكتى جەردىڭ تۇلپار ۇلى»، «تەگى مىقتى»، «تەگى تازا»، «تەگىنە تارتقان»، «اسىلدىڭ قيىعى»، «تەكتىنىڭ تۇياعى»، «جاقسىنىڭ كوزى»، «اسىلدىڭ سىنىعى» دەگەن ىلكىدەن كەلە جاتقان ناقىل سوزدەر دە دالەل بولا الادى. كەرىسىنشە، بۇعان انتيپود ماعىناداعى «جەتەسىز»، «جۇگەنسىز»، «پارىقسىز»، «كورگەنسىز»، «تەكسىز»، «تاربيەسىز»، «ۇياتسىز»، «نامىسسىز»، «ەشتەڭە كورمەگەن»، «قارعىس اتقان»، ت.ب. نالەتتى سوزدەردە جايدان-جاي ايتىلا سالماعان. باعزى بابالاردان جەتكەن «بارىمتاشىدان ۇرى، ۇرىدان قارى، قارىدان ءبارى شىعادى» دەگەن ۇلتتىق دۇنيەتانىم كەي كەزدە ء«وزى بولعان جىگىتتىڭ – اتا-تەگىن سۇراما»، «جاماننان جاقسى تۋسا – تەڭى بولماس، جاقسىدان جامان تۋسا – ەمى بولماس» دەگەن پايىممەن الماسقان. وسى سارىن شالكيىز جىرىندا تەرەڭدەي تۇسەدى:

ايىردان تۋعان جامپوز بار

جۇگىن نارعا سالعىسىز،

ارعىماقتان تۋعان بۋدان بار

كۇنىندە كورىنىم جەردى العىسىز،

جاماننان تۋعان جاقسى بار

ادام ايتسا نانعىسىز،

جاقسىدان تۋعان جامان بار

كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا

ءبىر اياق اسقا العىسىز.[2]

ويدىڭ ورايىندا، نەگىزگى نارسەنىڭ باسىن اشىپ الساق دەيمىز، «جاقسىنىڭ» ءھام جەكە تاريحي تۇلعانىڭ ءبارىن تەكتىگە جاتقىزۋ بىرجاقتى. تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، اتا-باباسىندا نە ءوزىنىڭ كەيىنگى ۇرپاعىندا كەمەڭگەرلىك قاسيەتتەرى بايقالماعان تالاي جارقىن تۇلعالار وتكەن. بىزدىڭشە، ونداي جاندار بار بولعانى – تاريحي تۇلعا، قازاق مۇندايدا «قارادان شىعىپ حان بولعان، ايىردان شىعىپ نار بولعان» دەيدى. كەرەك بولسا ويناستان تۋعان شاتالاردان دا تالايدى تاڭقالدىرعان مىقتىلار شىققان. قىسقاسى، تالانتتىڭ ءبارىن تەكتىگە تەلۋ اقيقاتتان الشاق، سىناي قاراعان جانعا تەكتىلىكتىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە جاتىر. وسى تۇرعىدان كەلگەندە نە نارسەنى دە استارلاپ، ادەمى جەتكىزە بىلەتىن قازاق فولكلورىنا تاعى ءبىر مارتە ۇڭىلگەن ءجون. ماسەلەن، بۇقار قالقامانۇلىنىڭ:

تاۋدان اققان تاس بۇلاق،

تاسىسا قۇيار تەڭىزگە.

قانشا مالدى  بولسا دا،

باي قۋانار ەگىزگە.

جاماننان جاقسى تۋسا دا،

جاقسىدان جامان تۋسا دا،

تارتپاي قويماس نەگىزگە، - دەگەن جىر جولدارىنان ايگىلى جىراۋدىڭ كوزقاراسى شالكيىزبەن تۇتاستاي قابىسپايتىندىعىن بايقايمىز. كوتەرىلگەن ماسەلەنى تالداپ-تارقاتۋدا قازاق جىراۋلارىنىڭ كوزقاراسىندا قاراما-قايشىلىق، پىكىر الشاقتىعى بار ەكەنى «سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي» كورىنىپ تۇر. كۇنى بۇگىننىڭ وزىندە كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ادامنىڭ بولمىسىنا تەك تەگى اسەر ەتەدى دەگەن قاتىپ قالعان تۇسىنىك بولماۋى ءتيىس، ءار جاقسىنىڭ بالالارى جاقسى، ءار جاماننىڭ بالالارى دا جامان دەگەن قاعيدا جوق دەگەن پىكىردى ۇستانسا، كەلەسى ءبىر عالىمداردىڭ سارالاۋىنشا ادام جامان بولايىن دەمەيدى، اسىلىندەگى كۇنا جىبەرمەيدى. ماسەلەن، اتا-باباسى كيەلى قۇس اققۋ اتقاندىقتان ۇرپاقتارى «اققۋ اتقان» اۋرۋىنا ۇشىراعان كەمىس جانداردى كۇندەلىكتى ومىردەن كەزدەستىرۋگە بولادى. بۇل ارعى اتاسىنىڭ كۇناسى ءۇشىن ۇرپاعى جاۋاپ بەرەدى دەگەن ءسوز. دەمەك، بارلىق نارسەنىڭ جاڭعىرىعى بولادى، بۋمەرانگ زاڭى بويىنشا لاقتىرعان زاتىڭ اينالىپ ءوزىڭدى كەلىپ سوعادى. وسى پايىمعا يەك ارتساق، ۋاقىتىندا كەڭەس وكىمەتى ۇرانداعان «اكەسى ءۇشىن بالاسى كۇيمەيدى» دەگەن ءسوز جاراتىلىس زاڭىنا قايشى. مۇنىڭ ءبارى ءار ادام ءوز جاراتىلىسىنان اسا المايدى دەگەن ۇعىمعا كەلىپ سايادى. قازىرگى تاڭدا ماماندار پەندەنىڭ ءفاني دۇنيەدە ءبىلىپ-بىلمەي جاساعان بەيادەپ ىستەرىنە جاۋاپ بەرۋ، ونىڭ ۇمبەتىنە جۇكتەلەتىن جاراتىلىس قۇدىرەتىنىڭ سىرىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلۋدە. حالال نەمەسە حارام بولىپ ەسەپتەلىپ، العىس نە قارعىس ارقالايتىن ىستەردىڭ قاي-قايسىسى دا اتادان بالاعا ميراس بولىپ، تۇقىم قۋالاۋى تەك فەنومەنىنىڭ عارىشتىق ەۆوليۋتسيالارمەن بايلانىسى بار عاجاپ قۇبىلىس ەكەندىگىن اڭعارتادى. قازاقتىڭ «قۇداي پەيىلگە بەرەدى» نەمەسە «قارا نيەتتىنىڭ دە جازاسىن اللا تاعالا بەرەدى» دەگەن سوزدەرى ومىرلىك تاجىريبەدەن الىنعان.

ءسوزىمىزدى تۇيىندەسەك، تىرشىلىكتە بىردە-ءبىر وسىمدىكتىڭ تامىرسىز وسپەيتىنى، وركەن جايمايتىنى سياقتى، ادام بالاسى دا ءوزىنىڭ اتا-بابالارىمەن كوزگە كورىنبەيتىن تامىرلار ارقىلى جالعاسقان. قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە جەتى اتاسىنا دەيىن تاۋىپتىك، كورىپكەلدىك، سىنىقشىلىق، كۇيشىلىك، انشىلىك، اڭشىلىق، ۇستالىق، قۇسبەگىلىك، ساياتشىلىق، ت.ب. ونەرلەردى قۋىپ وتكەن اۋلەتتەر ءجيى كەزدەسەدى. قازاق قوعامىندا ايرىقشا قۇرمەتكە بولەنىپ، جەتى اتاسىنان «قاراكوك» ۇزىلمەي، ەرەكشە مارتەبەگە يە بولعان سۇلتاندار، بيلەر، باتىرلار اۋلەتى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. بەلگىلى عالىم ت.جۇرتباي: «بەكزادالىقتىڭ، مىرزالىقتىڭ، شەكسىز وكتەمدىكتىڭ، باق-داۋلەتتىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىسىپ، وزدەرىن ەرەكشە جاراتىلعان تۇقىم ەسەبىندە ماراپاتتايتىن «قاراكوكتىڭ» بالاماسى وزگە ۇلتتا دا ۇشىراسادى. شىڭعىسحاننىڭ اتا-باباسىنىڭ نۇردان جارالۋى، ەۋروپاداعى اسىل تەكتىلەردىڭ «گولۋبايا كروۆ» دەپ اتالۋى سوعان سايادى. «قاراكوك ۇزىلمەگەن تۇقىمنىڭ» بيلىگى ماڭگىلىك ۇستەمدىككە اينالعان. اسىرەسە، رۋ-رۋ بولىپ تىرشىلىك قۇرىپ، ءومىر سۇرەتىن كوشپەلى جۇرت ءۇشىن بۇل قاتىپ قالعان قاعيدا»، - دەيدى (جۇرتباي ت. قۇنانباي. – الماتى: الاش، 2004. 29-ب.). «جەتى اتاسى بي بولعان، جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر» دەگەن اتالى سوزدەر وسىنداي تەكتى اۋلەتتەرگە قاتىستى ايتىلعان. تەگى اسىلدىڭ ۇرپاعى دا كەمەل. بۇعان قازاق تاريحىنداعى جەتى اتاسىنان قۇت ۇزىلمەگەن ءۋاليحانوۆتار، شورمانوۆتار، باباجانوۆتار، كەنەساريندەر، بوكەيحانوۆتار، قاراتاەۆتار، سەيداليندەر، ت.ب. تاريحي اۋلەتتەر مىسال بولا الادى. بۇلار ءبىرىن-ءبىرى قايتالامايتىن، ارقايسىسى ايرىقشا بولەك دارالىققا يە ۇلت گەنوفوندىنىڭ ارنالى سالالارى.

Abai.kz