بولاتبەك تولەپبەرگەن: «قازاققا ازاتتىق الىپ بەرگەن بۇل كوتەرىلىس تولىق زەرتتەلدى دەپ ايتۋعا بولمايدى»
بولاتبەك تولەپبەرگەن، قازاق راديوسى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، قر پرەزيدەنتى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جەلتوقسان كوتەرىلىسىن زەرتتەۋشى:
بولاتبەك تولەپبەرگەن، قازاق راديوسى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، قر پرەزيدەنتى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جەلتوقسان كوتەرىلىسىن زەرتتەۋشى:
– ءسىز جەلتوقسان وقيعاسىن ءبىراز جىلداردان بەرى زەرتتەدىڭىز. وسىعان قاتىستى بىرنەشە كىتاپ شىعارىپ، تىڭ دەرەكتەر تابۋعا تىرىستىڭىز. جالپى، سىزگە بۇل وقيعانى زەرتتەۋگە نە تۇرتكى بولدى؟
– مەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان ەمەسپىن. ول كەزدە مەن مەكتەپ وقۋشىسى بولاتىنمىن. بىراق 2006 جىلى ەلىمىزدە 1986 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا بولعان جاستاردىڭ جاپپاي نارازىلىق شارالارىن زەرتتەۋگە ارنالعان عالىمدار مەن قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرىنەن تۇراتىن ارنايى زەرتتەۋ توبى قۇرىلدى. مەن سول توپتىڭ قۇرامىندا بولدىم. وسىلايشا بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋگە مۇمكىندىك الدىم. جەلتوقسان ءىسى بويىنشا كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ 15 تومنان تۇراتىن ماتەريالدارى بار. مۇندا كوتەرىلىس قالاي باستالدى، نەدەن تۋىندادى، بۇعان قانشا ادام قاتىستى، جالپى، وسى وقيعاعا قاتىستى ىستەردىڭ بارلىعىنىڭ قۇجاتتارىنىڭ كوشىرمەلەرى ساقتالعان. ماعان وسى جازبالارمەن تانىسۋدىڭ ءساتى تۋدى. وسىلايشا بۇل ماتەريالدارعا سىلتەمە جاساۋ ارقىلى ءبىز «جەلتوقسان-86» دەگەن اتپەن ون تومدىق ەستەلىكتەر، قۇجاتتار، ماقالالار جيناعىن شىعاردىق. بۇل التىنبەك سارسەنباەۆ قورىنىڭ قولداۋىمەن جارىققا شىقتى. ونىڭ ىشىندە تىڭ دەرەكتەر، سۋرەتتەر، قۇجاتتار، ناقتى ىسكە قاتىستى كۋاگەرلەردىڭ ەستەلىكتەرى، جەلتوقسانعا قاتىسقان ادامداردىڭ ايتقاندارى جازىلعان. مەندە وسىدان كەيىن بۇل وقيعانى تەرەڭ زەرتتەۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىق ارتتى. سوسىن بۇل وقيعانى تىڭعىلىقتى زەرتتەي باستادىق.
– زەرتتەۋ بارىسىندا جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەردى اشا الدىڭىز با الدە بۇل مۇمكىن بولمادى ما؟
– كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ ماتەريالدارىندا كوپتەگەن تىڭ دۇنيەلەر بار. وسى قۇجاتتاردى عىلىمي، رۋحاني اينالىمعا قوستىق دەپ ايتا الامىن. ەندى بۇل كوپشىلىككە ارنالماعانىمەن، كوزى قاراقتى، تاريحقا قىزىعۋشىلىعى جوعارى ازاماتتار ءۇشىن وتە قاجەت دۇنيە دەپ ەسەپتەيمىن. ول ەندى اركىمنىڭ ءوزىنىڭ تانۋىنا، زەرتتەۋىنە بايلانىستى، جالپى، كەز كەلگەن ادام بۇل شىعارمادان وزىنە قاجەتتى مالىمەتتەرىن تابا الادى. ودان كەيىن 2006 جىلى ء«بىز بىلمەيتىن جەلتوقسان» دەگەن كىتاپ شىعاردىم. ارادا ءۇش-ءتورت جىل وتكەن سوڭ، «جەلتوقسان قارلىعاشتارى» اتتى ەڭبەگىم جارىق كوردى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىن كوتەرگەندە ءبىز ءبىر نارسەنى ەرەكشە ەسكەرۋىمىز كەرەك. ول كەزدەگى قازاق قىزدارىنىڭ قايسارلىعىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. جەلتوقسان جەندەتتەرى الاڭداعى اشىق ايقاستا ۇل، قىز دەپ جاناشىرلىقپەن قاراعان جوق. جانتالاس قۋعىندا قىزىل جاعالىلار ءنوپىردىڭ ارتىندا قالىپ قويعان نازىك جانداردى شالىپ قۇلاتىپ، شاشتان سۇيرەپ، كولىككە توعىتىپ وتىرعىزدى. وسىنداي كەزدە كەيبىر جىگىتتەر اسكەريلەردىڭ تۇزاعىنان قىزداردى قۇتقارۋ ءۇشىن قايتا كەلىپ جاتتى. بۇل جەردە الاڭدا جىگىتتەردى قايراۋ ءۇشىن، نامىس وتىن جانشۋ ءۇشىن قىزدارىمىز الاڭنان كەتپەي، قايسارلىق كورسەتكەن. الاڭدا قازاق قىزدارىن ۇرىپ-سوعىپ جاتىر دەگەندى ەستي سالا جەتىپ، اتوي سالعان ەر جىگىتتەر از بولمادى. سونىڭ ءبىرى – حالىق قاhارمانى قايرات رىسقۇلبەكوۆ. ول ءوزىنىڭ تۇرمەدە وتىرىپ جازعان حاتىندا اتالعان جايت تۋراسىندا تومەندەگىشە سىر شەرتەدى. «...مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، ەر ادامدار تۇرماق، اڭ ەكەش اڭدار دا ۇرعاشىسىنا ءمۇيىز يا بولماسا تۇياعىن كوتەرمەيدى. ال ءبىز ءبارىمىز اڭ ەمەس، ادامزاتتىڭ ۇلى ادامبىز، سوندىقتان ەر ادام ايەل زاتىنا قول كوتەرىپ، قول جۇمساۋعا ءتيىس ەمەس، اۋەلى، ەش قۇقىعى جوق. مىنە، قىسقاشا ايتقاندا، وسىنداي تۇسىنىكپەن، ايەل زاتىنا ەر بولىپ ءوز قول ۇشىمدى بەرىپ، كومەكتەسۋ ءۇشىن بارعانىم راس. سول جەردە قولىمنان كەلگەنشە كومەكتەسكەنىم دە راس. ول ءۇشىن ءالى كۇنگە دەيىن وكىنبەيمىن، كەرىسىنشە، ۇلكەن ماقتانىش تۇتامىن. بىراق ءبىر قۇداي ءوزى – كۋا، ادام بالاسىن ەشقاشان ولتىرگەنىم جوق. مۇنداي ايۋاندىق جاساۋ مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى. ەشقاشان... ەش ۋاقىتتا!.. ال ايەل زاتىنا ايۋاندىقپەن قول كوتەرىپ، شاشىنان تارتىپ، كوكپارشا سۇيرەگەنى ءۇشىن ءبىر ميليتسيانى ۇرىپ-سوققانىم دا راس. ول ادام كۇنى بۇگىنگە دەيىن امان-ەسەن، زىر جۇگىرىپ ءجۇر. ءوز قولىممەن جاساعان بار تەرىس قىلىق، بار قىلمىسىم – وسى عانا!..» – دەپ ءوزىنىڭ تۇرمەدە وتىرىپ جازعان حاتىندا قايرات اعىنان اقتارىلادى. سوندىقتان قازاق قىزدارىنىڭ قايسارلىعىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ ءۇشىن «جەلتوقسان قارلىعاشتارى» دەگەن كىتاپ شىعاردىم. ارينە، قايراتتار اراشا تۇسكەنىمەن، تاعدىر تالايىمەن جەندەتتەردىڭ تالاۋىنا تاپ كەلگەن قىزداردىڭ بارلىعىن قۇتقارۋ مۇمكىن بولمادى. ءلاززات اسانوۆا، ءسابيرا مۇحامەدجانوۆا جانە كەنجەگۇل مولدانازاروۆا سىندى بىرقاتار قازاقتىڭ قايسار قىزدارى قاپيادا، ءتۇرلى جاعدايلاردا كوز جۇمدى. كوتەرىلىستەن كەيىن «كىنالىلەر» جەدەل ىزدەستىرىلىپ، تەز ارادا تۇرلىشە دەڭگەيدە جازالارىن الدى. ەڭ اۋىرى، ەكى ادام ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. ءبىرى – قايرات رىسقۇلبەكوۆ، ەكىنشىسى – مىرزاعۇل ابدىقۇلوۆ. سوڭعى ازاماتتىڭ ءىسى قايتا قارالىپ، 20 جىل باس بوستاندىعىنان ايىرۋمەن الماستىرىلدى. ءولىم جازاسىن كۇتىپ اباقتىدا وتىرعان قايرات رىسقۇلبەكوۆ قۇپيا جاعدايدا كوز جۇمسا، الاڭدا العان سوققىدان ءتىل تارتپاي كەتكەن قىرشىن جاس ەربول سىپاتاەۆ بولاتىن. ون تومدىق «كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى» ىسىندەگى دەرەكتەر بويىنشا سوتتالعانداردىڭ سانى 100 ادامنان اسادى. ال ولاردىڭ 22-ءسى – قىزدار. ياعني 20 جاس ارۋ باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان، ەكەۋى ەڭبەكپەن تۇزەۋ جازاسىنا كەسىلگەن، بىرەۋى قارا جۇمىسقا جىبەرىلگەن. بىلتىر 2012 جىلى «قاسيەتتىم – جەلتوقسان» دەگەن كىتابىم شىقتى. بۇل ءماجىلىس دەپۋتاتى نۇرتاي سابيليانوۆتىڭ دەمەۋشىلىگىمەن جارىق كوردى.
– قاراپ تۇرساڭىز، جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى قانشاما كىتاپتار شىعىپ جاتىر. كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ دەرەگى بويىنشا ون تومدىق قۇجاتتار، ەستەلىكتەر، ماقالالار جيناعى جارىق كوردى. ودان كەيىن ء«بىز بىلمەيتىن جەلتوقسان»، «جەلتوقسان قارلىعاشتارى»، «قاسيەتتىم – جەلتوقسان» ت.ب. دا وسىعان قاتىستى ءتۇرلى تۋىندىلار شىعىپ جاتىر. جەلتوقسان وقيعاسى تاقىرىبىن جەتكىلىكتى زەردەلەپ بولدىق دەي الامىز با؟
– جوق. جەلتوقسان كوتەرىلىسى ءالى تولىق زەرتتەلىپ ءبىتتى دەپ ايتا المايمىن. ءبىز تەك شەتىن عانا شولىپ شىقتىق. تالعات ايتبايۇلى، كولباي ادىربەكۇلى سەكىلدى جازۋشىلار جەلتوقسانعا قاتىستى ءبىراز زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. سونىمەن بىرگە بىرقاتار جۋرناليستەر دە بۇل تاقىرىپتا قالام تەربەدى. بىراق مۇنىمەن قازاققا ازاتتىق الىپ بەرگەن بۇل كوتەرىلىس تولىق زەرتتەلدى دەپ ايتۋعا بولمايدى. شىنىن ايتقاندا، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن بۇل وقيعانىڭ اينالاسىندا ءتيىپ-قاشىپ ءجۇرمىز. تەك 16 جەلتوقسان كەلگەندە عانا جاپپاي وسى تاقىرىپتا جازامىز دا، ودان كەيىن توقتاپ قالامىز. بۇعان ارنايى ۋاقىتىن ءبولىپ، وسىنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ زەرتتەيتىن بولسا، ءالى دە كوپتەگەن تىڭ دۇنيەلەر تابىلاتىنى ءسوزسىز. كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ ماتەريالدارى نەگىزىندە ءبىراز دۇنيەلەر جاساۋعا بولادى. قازىر ءبىز بۇل وقيعاعا قاتىستى تەك پۋبليتسيستيكالىق سارىنداعى ماتەريالدار جازىپ ءجۇرمىز. بۇل ازدىق ەتەدى. سوندىقتان عىلىمي-مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر جازۋىمىز كەرەك. جەكە ادامنىڭ باستاماسىمەن جەلتوقسان وقيعاسىن تولىق زەرتتەۋ مۇمكىن ەمەس. نەگە وسىعان قاتىستى مەملەكەت تاراپىنان ارنايى باعدارلاما قابىلداماسقا؟ قارجى ءبولىنىپ، كەشەندى جۇمىستار جاسالىناتىن بولسا، ءبىز بۇل وقيعانىڭ قىر-سىرىن ءالى دە تەرەڭىرەك اشار ەدىك. بيىلعى جىلى قازاق تاريحىن ۇلتتىق مۇددەگە ساي، ۇلتتىق تۇرعىدان قايتا جازۋعا قاتىستى ارنايى «تاريح تولقىنىنداعى حالىق» باعدارلاماسىن قابىلدادىق. بۇل وقيعانى زەرتتەۋدى نەگە وسى جوباعا ەنگىزبەسكە؟ قالاي دەسەك تە جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىستى سۇبەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋى قاجەت. ويتكەنى جەلتوقسان وقيعاسى اياق استىنان بولعان كوتەرىلىس ەمەس. وسىدان ءبىراز بۇرىن 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا ارنالعان «جەلتوقسان – ازاتتىق رۋحى، تاۋەلسىزدىك تاڭى!» اتتى جيناق ديسكىلەردى جارىققا شىعاردىق. ءۇش ديسكىدەن تۇراتىن جيناقتىڭ ءبىرىنشى ديسكىسىنە الاڭدا شىرقالعان اندەر مەن جەلتوقساندى جىرلاعان اندەر مەن كۇيلەر، ەكىنشى ديسكىگە «جەلتوقسان الاۋى» دەرەكتى ءفيلمى مەن حالىق قاhارمانى قايرات رىسقۇلبەكوۆتى ەسكە الۋ كەشى، ءۇشىنشى ديسكىگە «اللاجار» كوركەمسۋرەتتى ءفيلمى، جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ ەستەلىكتەرى، تاقىرىپقا ساي كىتاپتار، كوركەم شىعارمالار مەن فوتو مالىمەتتەر توپتاستىرىلعان. بۇل جيناق ديسكىلەرىنە كەزىندە جەلتوقسان الاڭىندا شىرقالعان «مەنىڭ قازاقستانىم»، بۇگىندە ول ەلىمىزدىڭ ءانۇرانىنا اينالدى، «اتامەكەن»، «جەلتوقسان تاعىلىمى»، «جەلتوقسان جەلى»، «بوستاندىقتىڭ بويتۇمارى – جەلتوقسان»، «قارا باۋىر قاسقالداق»، «جەلتوقسان مارشى» جانە «جەلتوقسان جاستارى مارشى» سىندى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ارنالعان اندەر ەنگىزىلگەن. نەگىزى، بۇگىنگى جاس ۇرپاقپەن قاتار، جەلتوقسان وقيعاسىن جۇرەگىنەن وتكىزگەن قايسار ۇل-قىزدارىمىز ءۇشىن بۇل جيناق – وتە قۇندى دۇنيە. كىسىنى ويعا جەتەلەيدى، نامىسىڭدى وياتادى، جىگەرىڭدى جانيدى. سوندىقتان جەلتوقسان وقيعاسىن ءتۇرلى-ءتۇرلى قىرلارىنان ناسيحاتتاۋعا بولادى. ماسەلەن، كىتاپ شىعارۋ جاعىنان كەلەتىن بولساق، ارينە، كىتاپ شىعارۋ ءىسى وڭاي ەمەس. بىراق 300-400 دانامەن شىققان كىتاپ كىمگە جەتەدى؟ سوندىقتان ءبىز «جەلتوقسان – ازاتتىق رۋحى، تاۋەلسىزدىك تاڭى!» اتتى جيناق ديسكىسىنە ون شاقتى كىتاپتىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىن ەنگىزدىك. وندا بەلگىلى جازۋشى تۇرىسبەك ساۋكەتاەۆتىڭ «اي قاراڭعىسى» رومانىنان باستاپ، جۋرناليست جاقسىباي سامراتتىڭ «بىتەۋ جارا» دەرەكتى رومانىنا دەيىن ورنالاستىرىلعان. ودان بولەك، جەلتوقسانعا قاتىستى ەستەلىكتەر، جەكەلەگەن اۆتورلاردىڭ شىعارعان كىتاپتارىنىڭ ءبارىنىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىن شىعاردىق. سونىمەن بىرگە سول كەزدە الاڭدا تۇسىرىلگەن فوتولاردى كىرگىزدىك. وسىنى ناسيحاتتاۋ بارىسىندا الماتى قالاسىنىڭ ءبىراز مەكتەپتەرىندە بولدىق، جوو-لاردا، كىتاپحانالاردا ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋلەر وتكىزدىك. جالپى، قالام ۇستاعان قاۋىم جەلتوقساندى بىلەمىز دە، بىراق بۇقارا قاۋىمنىڭ ول تۋرالى ماعلۇماتى از. سوندىقتان جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ناسيحاتتاۋدىڭ باسقا دا فورمالارىن تابۋىمىز كەرەك. ەگەر دەرەكتى فيلمدەر تۇسىرىلسە، كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە قالاتىن ەدى. وتكەندە جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ەڭ العاش باستاعان جىگىتتەردىڭ ءبىرى قۇرمانعازى ايتمىرزاەۆتىڭ تۋعان جەرى اقتوبەگە بارىپ، حالىقپەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىردىق. اقتوبە ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جاستار سارايىنا مىڭنان اسا ادام جينالدى. ديسكىلەردى كورسەتتىك. سوندا بايقاعانىم، وبلىس وڭىرىندەگى جاستاردىڭ كوپشىلىگى جەلتوقسان وقيعاسىن جەتىك بىلمەيدى. ارينە، 16 جەلتوقساندا الماتى مەن استانادا جەلتوقسانشىلارمەن كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرىلىپ جاتادى. ال وبلىستاردا مۇنداي شارالار مۇلدەم از جۇرگىزىلەدى. اقتوبەدە ستۋدەنتتەرگە دەرەكتى فيلمدەردى كورسەتتىك. سوندا جاستاردىڭ كوبى «اللاجار» ءفيلمىن كورمەگەن بولىپ شىقتى. ەندى بۇل فيلم دە الماتىدا ءبىرلى-جارىم ادامداردىڭ قولىندا ديسكىلەردە ساقتاۋلى تۇرعان شىعار. بىراق ونى نەگە وتاندىق تەلەارنالاردا كورسەتپەسكە؟ سوندىقتان، شىنىن ايتقاندا، جەلتوقسان وقيعالارىنا قاتىستى دەرەكتەردىڭ بارلىعى ءالى كۇنگە دەيىن رۋحاني اينالىمعا تولىق تۇسكەن جوق دەپ ەسەپتەيمىن. مىسالى، مەن «جەلتوقسان-86» دەگەن سايت اشىپ وتىرمىن. ەندى جەلتوقسانعا قاتىستى كىتاپ بولسىن، ديسكى بولسىن، فيلم – بارلىعىن وسىعان ەنگىزەتىن بولامىن. اقتوبەدەگى جىگىتتەر «جەلتوقسانعا قاتىستى كىتاپتاردى كىتاپحانالاردان تاپپايمىز، ينتەرنەتتە دە بۇعان قاتىستى مالىمەتتەر از» دەيدى. ەگەر سايت اشىپ، وسى دۇنيەلەردىڭ بارلىعىن توپتاستىرىپ قويساق، كوپشىلىك سايتقا ەركىن كىرىپ، ماتەريالدارمەن تانىسىپ، ونى ارى قاراي ناسيحاتتار ەدى. ونىمەن قوسا وبلىستاردا، اۋدانداردا قولدارىندا جەلتوقسانعا قاتىستى تىڭ دەرەكتەرى بار ازاماتتار بار. ولار دا سايتقا كىرىپ، وزدەرىنىڭ قولدارىنداعى مالىمەتتەردى قالدىرا الادى. سونىمەن بىرگە تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى اندەر مەن كۇيلەر ورىندالاتىن كونتسەرتتەر ۇيىمداستىرىلسا، بۇل جاستارعا كەرەمەت رۋح، كۇش بەرەتىن ەدى.
– مۇراعاتتاعى دەرەكتەرگە قول جەتكىزۋگە قانداي دا ءبىر كەدەرگىلەر كەزدەستى مە؟
– جاسىراتىنى جوق، وتكەن زاماننىڭ قولجازبا ەسكەرتكىشتەرىن ساقتاۋمەن، جۇيەلەۋمەن جانە سيپاتتاۋمەن شۇعىلداناتىن مۇراعات مەكەمەسىنە كىرەردە ءبىراز قيىندىق بولدى. الماتىداعى مۇراعاتتاردا جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى ءبىراز دەرەكتەر بار. ءبىز 2006 جىلى قۇزىرلى ورگانعا رەسمي حات جىبەردىك. سول كەزدە قالا پروكۋرورىنىڭ كومەكشىسى: «سىزدەر قانداي ماقساتتا مۇراعاتتى اقتارماقسىزدار؟ نە ءۇشىن زەرتتەمەكشىسىزدەر؟» دەپ سۇرادى. العاشىندا ولار «جارايدى، كومەكتەسەمىز» دەدى دە، بىراق مۇراعاتقا كىرۋگە، قانداي دا ءبىر قۇجاتتاردى الۋعا، تانىسۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. نەگىزى، مۇنداي مەكەمەلەرگە كىرۋ ءۇشىن ەرەكشە رۇقسات كەرەك. قۇزىرلى ورگاندارمەن بىرگە بارىپ، ارنايى رۇقساتپەن عانا مۇراعاتتاعى قۇجاتتارمەن تانىسا الاسىڭ. ونسىز مۇمكىن ەمەس ەكەن. دەگەنمەن ءوزىمىز تاپقان بار مالىمەتتەردى كىتاپقا ەنگىزگەندە كەدەرگىلەر كەزدەسكەن جوق.
– ەندى بۇل وقيعانىڭ قاشان تولىق باعاسىن الارىن ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. دەگەنمەن جەكە ازامات رەتىندە بۇعان قاتىستى پىكىرىڭىز قالاي؟
– قالاي دەسەك تە، بۇل وقيعاعا قاتىستى دەرەكتەردىڭ بارلىعىن بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن حالىق ءبىلۋى كەرەك. جۇرتشىلىقتىڭ ساياسي ساناسى ساقايعان كەزدە عانا بۇل وزدىگىنەن اشىلاتىن بولادى. بۇقارا قاۋىم «نەگە بۇل وقيعاعا ءالى تولىق ساياسي باعا بەرىلمەي وتىر؟» دەپ سۇراعاندا عانا ءبىر ناتيجەگە قول جەتكىزەتىن بولامىز. شىنىندا دا، بۇل وقيعاعا قاتىستى سول كەزدە كەڭەس ۇكىمەتىن جاقتاعان كەيبىر ازاماتتار ءالى دە بار بولعاندىقتان، ولار مۇنىڭ ساياسي باعاسىن الۋىنا ىقىلاستى ەمەس. وسىنداي كەدەرگىلەر ءالى كۇنگە دەيىن بايقالىپ كەلەدى.
– قازىر جەلتوقسانشىلاردىڭ ءبىر ەمەس، جەتى-سەگىز ۇيىمى بار. «جەلتوقسان اقيقاتى»، «جەلتوقسان-86»، «جەلتوقسان جاڭعىرىعى»، «جەلتوقسان قىراندارى»، «جەلتوقسان رۋحى»، «ناعىز جەلتوقسان» سەكىلدى كەتە بەرەدى. ولار كوبىنە جينالا قالسا، وتىرىستارىنىڭ اياعى داۋمەن، ايقايمەن اياقتالادى. نەگە ولاي؟ جالپى، وسى كوتەرىلىسكە بايلانىستى جەلتوقساندىقتاردىڭ كوزقاراسىن ءبىر ارناعا توعىستىرۋ مۇمكىن بە؟
– ولاردى بىرىكتىرۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايمىن. ويتكەنى 1986 جىلى بويىندا مىسى بار، نامىسى بار جاستار الاڭعا شىقتى. قازىر دە بۇل كىسىلەردىڭ بويىنان سول ورشىلدىكتى بايقايمىن. مۇنى ەندى زاڭدى دەپ قابىلداۋعا بولادى. ءبىر جاعىنان، ولاردىڭ كەيبىر وتىرىستاردا قىزبالىققا سالىنۋىنا قۇزىرلى ورگانداردىڭ دا كىناسى بولۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە ولار بىرىكپەي، جان-جاقتا شاشىراپ جۇرسە، وزدەرىنىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا، وزدەرىنە لايىقتى مارتەبەسىن تالاپ ەتۋگە ىقپالى بولمايدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە بۇل قايسىبىرەۋلەرگە قاجەت سەكىلدى. بىراق جەلتوقسان ۇيىمدارى باسشىلارىنىڭ بارلىعىمەن مەن جاقسى ارالاسامىن. ولاردىڭ ويلارىندا ءالى دە بولسا، بيىل جەلتوقسان وقيعاسىنا 27 جىل تولسا دا، ساياسي باعا بەرىلمەي كەلە جاتقانىنا ىشتەي قىنجىلادى. ەندى ولاردى ءبىر يدەياعا، ءبىر ارناعا توعىستىرۋ الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى ماسەلە دەپ ويلايمىن.
– كەيدە قايسىبىر ساياساتكەرلەر «قازاققا تاۋەلسىزدىك وڭاي كەلدى، شىعىنسىز بولدى» دەگەن سەكىلدى پىكىرلەرىن ايتىپ قالىپ جاتادى. ءسىز بۇعان نە دەر ەدىڭىز؟
– البەتتە، بۇل – جاڭساق پىكىر. مىسالى، 1986 جىلعى وقيعانى الىپ قارايتىن بولساق، قالايشا حالىق اياق استىنان كوتەرىلىپ كەتتى، نەگە بىردەن بۇرق ەتىپ اتىلدى؟ ويلانىپ قاراساق، مۇنىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە جاتىر. قازاقتىڭ باسىنداعى تراگەديا ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلگەن. ماسەلەن، جەلتوقساندىق جىگىت قۇرمانعازى ايتمىرزاەۆتىڭ اتالارى رەپرەسسيا كەزىندە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان. مىنە، وسىنى اكەلەرى ىلعي بالالارىنا ايتىپ وتىرعان. ء«بىز قالايدا تاۋەلسىزدىككە جەتۋىمىز كەرەك، ازاتتىققا قول جەتكىزۋىگە ءتيىسپىز» دەگەن سەكىلدى ۇرپاق بويىنا دەربەستىك الۋدى ۇعىندىرعان. كوپ قازاقتىڭ وتباسىندا ازاتتىقتىڭ اق تاڭى ايتىلدى دەپ ەسەپتەيمىن. مىنە، بالا كەزىنەن وسىنداي تۇسىنىك قالىپتاسقان قۇرمانعازى سەكىلدى جىگىتتەر شىن مانىندە جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىردى. وسى سەكىلدى اشتىقتى كورگەن، رەپرەسسيانى كورگەن، نەبىر زۇلماتتاردى كورگەن، ءتىپتى 50-60-جىلدارى دا رەپرەسسسيا جالعاستى، وسىدان كەيىن جاستاردىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسىلىعى رەتىندە جاسىرىن ۇيىمدارى قۇرىلدى، وسىلايشا حالىقتىڭ بويىنداعى ازاتتىققا دەگەن يممۋنيتەت ساقتالىپ ءجۇرىپ، اقىرى 1986 جىلى بىردەن بۇرق ەتە ءتۇستى. سوندىقتان مۇنىڭ ءبارىن ءالى دە زەرتتەپ، وعان شىنايى ساياسي باعاسىن بەرۋگە ءتيىسپىز. قالاي دەسەك تە، تاۋەلسىزدىك قازاققا وڭاي كەلگەن جوق. 1986 جىلى جاستار قانشا زارداپ شەكتى، الاڭ قانعا بوكتى. اتىلدى، سوتتالدى. سوندىقتان ازاتتىققا ادام شىعىنىنسىز جەتتىك دەۋ دۇرىس ەمەس.
– جەلتوقسان رۋحىن جاس ۇرپاققا ءوز دارەجەسىندە ۇعىندىرا الىپ ءجۇرمىز بە؟
– جوق. ەلىمىزدە جەلتوقسان وقيعاسىن جاستارعا ناسيحاتتاۋ جۇمىستارىنا كوڭىلىم تولمايدى. مىسالى، 5-سىنىپتىڭ وقۋلىعىندا جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى ءبىر عانا ابزاتس بەرىلگەن. جەلتوقسان جاقىنداعان كەزدە عانا ءبىرلى-جارىم مەكتەپتەردە اشىق ساباقتار ءوتىپ جاتادى. از ۋاقىتتا بالا نەنى ۇعادى؟ سوندىقتان بۇعان قاتىستى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇيەلى تۇردە جۇرگىزۋىمىز قاجەت. جەلتوقسان وقيعاسىنا ارنالعان سايت اشىلسا، كوتەرىلىسكە قاتىستى ماعلۇماتتار مەكتەپ وقۋلىقتارىنا كەڭىرەك ەنگىزىلسە، كينو تۇسىرىلسە، تەاترلاردا وسى تۇرعىدا ءتۇرلى قويىلىمدار ءجۇرىپ جاتسا، كونتسەرتتەر وتكىزىلسە، قۇبا-قۇپ بولار ەدى. وسىلاردىڭ بارلىعى كەشەندى تۇردە جۇرگىزىلگەندە عانا جاس ۇرپاق جەلتوقسان رۋحىن ءوز دەڭگەيىندە ۇعىناتىن بولادى. ال ازىرگە بۇلاي ايتۋ – بىزگە ەرتە. شىنداپ كەلگەندە، قازىر وتاندىق تاريحتى زەردەلەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ وتىرمىز. سوناۋ باعزى زامانعى دەرەكتەردى ىزدەپ، ەلىمىز تۇرماق، شەتەلدىك مۇراعاتتارعا شاپقىلاپ كەتتىك. بىراق بەرگى تاريحىمىز – جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى ءبىر ماقالا جازىلدى ما؟ تاريحشىلار قاتىسقان جينالىستاردا وسى ماسەلە كوتەرىلدى مە؟ جوق. مەن ءوز باسىم ونى ەستىگەن ەمەسپىن. شىن مانىسىنە كەلگەندە، ەلىمىزدە ورىن العان اشتىق، رەپرەسسيانىڭ ءوزى دۇرىس زەرتتەلىپ وتىرعان جوق. سوندىقتان ءالى 30 جىلعا تولماعان جەلتوقساندى حالىققا جۇيەلى تۇردە ءتۇسىندىرىپ وتىرمىز دەۋ ارتىق ايتقاندىق بولار ەدى. باسقا-باسقا، بۇعان قاتىستى ەلىمىزدەگى مۇراعاتتارعا كىرۋدىڭ وزىنە ۇلكەن تالاپ قويىلعان، ال ەندى 70-80 جىل ءوتىپ كەتكەن 31-37-جىلعى زۇلماتتارعا بايلانىستى مۇراعاتتارعا كىرىپ زەرتتەۋدە دە كەدەرگىلەر كەزدەسەدى دەپ ويلايمىن. ماسەلەن، ءبىز شەتەلدىڭ مۇراعاتتارىن اقتارامىز، بىراق ءوزىمىزدىڭ مۇراعاتتار تولىق زەرتتەلىپ جاتقان جوق. وعان كىرۋ ءۇشىن توسقاۋىلدار قويىلعان. ەرەكشە رۇقسات كەرەك.
الاشقا ايتار داتىم...
ۇلتجاندى ازاماتتار ءتىل، ءدىن، تاريح ماسەلەلەرىنە قاتىستى ويلارىن ايقايلاپ، شۋ شىعارىپ ايتۋىنىڭ كەرەگى جوق. مۇنى ناقتى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىسپىز. ماسەلەن، جەلتوقساندىقتار، عالىمدار، تاريحشىلار، اقىن-جازۋشىلار، جۋرناليستەر جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ناسيحاتتاۋدىڭ ءتۇرلى فورمالارىن تابۋى قاجەت. بۇعان قاتىستى اندەر شىعارىپ، فيلمدەر كورسەتىپ، كىتاپتار جازىپ، ءتىپتى ايماقتاردا كونتسەرتتىك شارالار ۇيىمداستىرۋعا بولادى. مۇنىڭ بارلىعىن بيلىك شەشۋى كەرەك دەپ، ولارعا قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. ءتىپتى شەنەۋنىكتەر ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزبەدى دەپ رەنجۋدىڭ دە كەرەگى جوق. ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ ءوزى بىرىگىپ، ناقتى جوبالاردى قولعا الۋى ءتيىس. ەگەر تىنىمسىز قيمىلداي بەرسەك، ونىڭ ناتيجەسى شىعادى. قازاق تاريحىنا قاتىستى مەملەكەت تاراپىنان بولىنەتىن قارجىنىڭ ءبىر بولىگىن جىلدىڭ باسىندا ۇسىنىستار ايتىپ، جەلتوقسان وقيعاسىن تولىق زەرتتەتۋگە بولدىرۋگە بولادى. وسىلايشا جەلتوقسان وقيعاسىن «تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسىنا ەنگىزۋىمىز كەرەك. تەك وسىنداي باستاما كوتەرىپ، جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزگەندە عانا جەلتوقسان وقيعاسىنا ساياسي باعا بەرىلەدى.
اۆتور: سەرىك جۇماباەۆ
"الاش ايناسى" گازەتى
