ءبىر ءتاڭىردىڭ اياسىنداعى كوشپەلى ءومىر قازاق حالقىنىڭ وزىندىك سالت-ءداستۇرىن قالىپتاستىردى. وسىلاي قورشاعان ورتامەن ۇيلەسىمدىلىك، ەلگە سۇيىسپەنشىلىك، ادالدىق، جاۋانمارتتىك ءتارىزدى حالىقتىڭ اسىل قاسيەتتەرى پايدا بولدى.  كوشپەندى ءومىر قالىپتاستىرعان قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى وتە كوپ. سولاردىڭ كەيبىرىنە قىسقاشا توقتالايىق.

اق قۇيىپ شىعارۋ. حالقىمىزدا: «ۇيگە كىرگەن جىلانعا دا اق قۇيىپ شىعارادى» دەگەن ماتەل بار. قازاقتىڭ اق دەپ اتايتىنى: ءسۇت، قىمىز، شۇبات، ايران. ۇيىنە كەلگەن جاۋىنا دا جاماندىق جاساماي، قوناق رەتىندە قابىلداۋ قازاقتىڭ مەيىرىمدىلىگىن تاربيەلەگەن.

ات تەرگەۋ. ۇلتتىق بولمىس بويىنشا ايەلدەر اتاسىنا، قايناعاسىنا، قاينىسىنا، قايىن-سىڭىلىسىنە اتىن اتاماۋ ءۇشىن قوسىمشا ات قويادى. مۇنى ات تەرگەۋ دەپ اتايدى. مۇندايدا قويىلاتىن اتتاردىڭ كەيبىرى مىنانداي: «مىرزا قايناعا»، «باي اتام»، «بي اعا»، «تەنتەگىم»، «ەركەجان»، «شەبەر شەشەي»، «اق اجە»، «سىرعالىم»، «شاشباۋلىم». جەڭگەلەرى قاينىلارىنا ازىلدەپ، بويلارى تاپال بولسا «سۇڭعاقتىم»، جايباسار بولسا «جۇيرىگىم» دەپ تە ات قويادى.

سونىمەن قاتار، «جەزدەلەر مەن بالدىزدار»، «قاينىلار»، «قايناعالار»، «قايىنبيكەلەر»، «ابىسىندار»، «ەنەلەر»، «اتالار» - قازاقتار اراسىنداعى ەت-جاقىن تۋىسقاندىقتى انىقتايتىن ادامدار. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ قازاق قوعامىندا ءوزىنىڭ ورنى، نەسىبەسى، جول-جورالعىلارى بولدى. ايەلدەر ءۇشىن كۇيەۋىنىڭ تۋعان-تۋىسقاندارى مىزعىماس بەدەلگە، قۇرمەتكە يە بولعان. جاس كەلىندەر كۇيەۋىنىڭ اكەسىن «اتا»، اناسىن «ەنە»، اعالارىن «قايناعا»، ولاردىڭ ايەلدەرىن «ابىسىن»، ىنىلەرىن «قاينى»، قارىنداستارىن «قايىنسىڭلى»، اپالارىن «قايىنبيكە» دەپ اتاپ، ولاردىڭ ارقاشاندا بابىن تابۋعا تىرىسقان. اسىرەسە، اتاسى مەن قايناعالارىن، قاينىلارىن ەرەكشە قۇرمەتپەن، ولاردىڭ اتتارىن اتاماي، وزدەرى ات قايعان. ءاربىر قازاق ازاماتىنىڭ ءۇش جۇرتى - ءوز جۇرتى، ناعاشى جۇرتى، قايىن جۇرتى بولعان. ول ءۇش جۇرتىن بىردەي قۇرمەتتەپ قاستەرلەگەن

ەر ادامدار دا وزىنەن ۇلكەندەردى ماكە، ساكە دەپ قۇرمەتتەيدى. تۋىستار اراسىنداعى، وتباسىنداعى ءوزارا سيلاسۋدى وسىلاي قالىپتاستىرعان.

انتتاسۋ. جاۋدان كەك قايتارۋ ءۇشىن، ادامدار ءبىر-بىرىنە دەگەن ادالدىقتان اينىماۋ ءۇشىن، ەلارالىق تاتۋ كەلىسىمدى ساقتاۋ ءۇشىن انت ايتاتىن سالت-ءداستۇر بار. حالىق انتىن بۇزعان ادامدى «انت اتقان» دەپ جەك كورىپ، «ۋا، ايتىلعان انت، سەرتتەسكەن ۋادە، الىسقان قول قايدا؟»» – دەپ، كىنالاسادى. نامىس وسىلاي شىڭدالعان.

اراشا ءتۇسۋ. داۋلاسقان، جانجالداسقان ادامدارعا باسۋ ايتىپ، اجىراتۋ، ساباسىنا ءتۇسىرۋ – اراشا ءتۇسۋ دەپ اتالادى. بۇرىندارى مۇنداي جانجالدا اۋىلدىڭ، ەلدىڭ ابىرويلى ابىزى «اراشا!» اراشا! دەپ ايقايلاپ، وت شىققالى تۇرعان ورتاعا بارىپ، اعايىنعا اراشا تۇسكەن. وسىلاي قانداي جانجال بولسا دا وڭاي شەشىلىپ وتىرعان.

ارىزداسۋ. بۇل ومىردەگى تاتاتىن ءدام-تۇزى تاۋسىلىپ، ومىردەن ءوتىپ بارا جاتقان ادام وتباسىمەن، تۋعان-تۋىستارىمەن، كورشى-كولەم، دوس-جاراندارىمەن سوڭعى رەت تىلدەسىپ، حوش ايتىسادى. مۇنى ارىزداسۋ دەپ اتايدى. ارىزداسۋدا باقيلىق بولعالى جاتقان پەندە ءبىلىپ، بىلمەي جاساعان قاتەلىك، كۇنا، كىنالارى ءۇشىن جينالعانداردان، ال ولار ودان كەشىرىم سۇرايدى. بۇل ولاردىڭ كورنەۋ الەم مەن الداعى كورىنبەيتىن الەممەن تىعىز بايلانىسى بارىن جاقسى بىلگەندەرىن كورسەتەدى. وسىلاي بۇل ومىردەگى جاساعان قاتەلىكتەرىن، قايتارىلماعان قارىزدارىن مويىنداپ، كەشىرىم سۇراپ، ءوزىن رەنجىتكەندەردى كەشىرىپ، جاساعان كۇنالارىنەن ارىلۋعا ۇمتىلعان.

اسار جاساۋ. ۇي سالۋ، قوي قىرقۋ، تاي تاڭبالاۋ، كيىز باسۋ، ەگىن ورۋ، ءشوپ شابۋ ءتارىزدى قاۋىرت جۇمىستاردى كوپتىڭ كۇش-قايراتىمەن، كومەگىمەن تەز اتقارۋ ءۇشىن رۋ باسىنىڭ، ءۇي يەسىنىڭ اۋىلداستارىن، تۋعان-تۋىستارىن شاقىرىپ، بىرلەسە قيمىلداۋىن اسار جاساۋ دەپ اتايدى. ونىڭ ەكىنشى اتاۋى – ۇمە، سەرنە. ءۇي يەسى جاردەمدەسۋگە كەلگەندەرگە تاماق دايىنداپ، سىي-قۇرمەتىن كورسەتەدى. اسارعا كەلگەندەر اتقارعان جۇمىسىنا، كومەگىنە اقى المايدى. وسىلاي ءوزارا كومەك، قامقورلىق جاساۋ ادامنىڭ مەيىرىمدىلىگىن تاربيەلەدى.

اساتۋ. داستارقان باسىندا ەت جەپ وتىرعاندار تويا باستاعانىندا، توردە وتىرعان اقساقال قالعان ەتتى قولىمەن قوناقتارعا، جاس بالالارعا اساتادى. قوناقجايلىقتىڭ ءبىر كورىنىسى.

اۋناتۋ. قازاقتار ۇيىنە كەلىپ قوناق بولعان، قونىپ كەتكەن ادامداردىڭ وتىرعان، جاتقان جەرىنە «بالامىز وسى اتاسىنا تارتسىن، بويىنا وسى اتاسىنىڭ قاسيەتتەرى قونسىن» دەپ بالالارىن اۋناتىپ الاتىن بولعان. ەلگە، اعايىنعا سىيلى ازامات كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرىنە كەلگەنىندە حالىق، تۋعان-تۋىستارى، دوس جاراندارى ونى سول جەردىڭ توپىراعىنا اۋناتىپ العان. ءاربىر جان يەسىنىڭ نازىك بولمىسى جۇرگەن جەرىندە ءىز قالدىرىپ وتىرادى. اۋناتقان كەزدە سول نازىك بولمىسپەن بايلانىس ورنايدى.

اۋىز تيۋ. الىس ساپارعا اتتاناردا سول ادام اۋىلىنداعى نەمەسە اۋلەتىندەگى ۇلكەن ۇيگە كىرىپ ءدام تاتىپ، جولعا شىققان. سوندا ول «وسى قارا شاڭىراقتىڭ كيەسى قولدايدى» دەپ سەنگەن. وتباسى تاماقتانىپ وتىرعاندا داستارقان ۇستىنە كەلگەن ادام ونداعى دامنەن اۋىز تيۋگە ءتيىس. اسىرەسە، تاڭعى استان اۋىز تيمەۋگە بولمايدى. استان اۋىز تيۋ – ءۇي يەلەرىنىڭ قوناققا، قوناقتىڭ داستارقانداعى اسقا دەگەن ىستىق ىقىلاسىنىڭ ءبىر بەلگىسى بولىپ سانالادى. استى وسىلاي قادىرلەپ، قۇرمەت تۇتقان.

اياعىنا جىعىلۋ. كەشىرىم سۇراۋدىڭ ەڭ ۇلكەن، كىشىرەيۋدىڭ ەڭ اۋىر ءتۇرى – وسى عۇرىپ. ونى ورىنداعاندا ايىپتى ادام جانىنا ابىرويلى، قادىرلى كىسىلەردى ەرتىپ الىپ، ءتيىستى ادامنىڭ ۇيىنە رۇقسات سۇراپ كىرىپ، كەشىرىم سۇرايدى. ايىبى ۇلكەن بولسا، ايىپكەر ءوزى كىنالى بولعان ادامنىڭ اياعىنا جىعىلىپ، ونى قۇشاقتاعان قالپى جىلاپ، كەشىرىم سۇراپ، جالىنعان. «اياعىنا جىعىلۋ» – ءارى عۇرىپ، ءارى جازانىڭ ءبىر ءتۇرى. جاساعان قىلمىس كەشىرىلىپ، الاۋىزدىق وسىلاي وڭاي شەشىلىپ وتىرعان.

بايعازى بەرۋ. ۇلكەننىڭ كىشىگە، ياعني بالاعا بەرەتىن سىيى. جاس ۇل-قىز، بويجەتكەن، بوزبالا جاڭا كيىم كيگەندە، جاڭا زات العاندا اعا، اپا، اتا-اجەسىنەن، تۋعان-تۋىستارىنان وعان بايعازى سۇرايدى. ولار بايعازىعا اقشا، مال، مۇلىك، ايتەۋىر ءبىر زات بەرىپ، قۇتتى بولسىن ايتادى.

بازارلىق اكەلۋ. الىس ساپارعا شىققان، قىدىرىپ قايتقان، ساۋدا جاساپ كەلگەن ادامدار تۋعان-تۋىسقاندارىنا، كورشى-قولامدارىنا، دوس-جاراندارىنا ءىرىلى-ۇساقتى سىيلىقتار اكەلىپ بەرەدى. مۇنى بازارلىق دەپ اتايدى. ول مەيىرىمدىلىكتىڭ، جاقسى كورگەننىڭ، سىيلاعاننىڭ بەلگىسى.

باستاڭعى جاساۋ. ۇيدەگى ۇلكەندەر جولاۋشىلاپ كەتكەنىندە قالعان جاستار وزدەرى باس قوسىپ (كەلىندەر، ابىسىندار، كۇيەۋلەر، بالدىزدار بولىپ), نەمەسە زامانداستارىن شاقىرىپ ويىن-سۋىق وتكىزەدى، اڭگىمە-دۇكەن قۇرادى، ءار ءتۇرلى ءدامدى تاعامدار جاساپ ىشەدى. بۇل ادەت-عۇرىپتى باستاڭعى جاساۋ دەپ اتايدى. وزدەرىنىڭ قالىپتى تۇرمىسىنان ءبىر مەزگىل ارىلىپ، وسىلاي كوڭىل كوتەرگەن.

ەرۋلىك بەرۋ. اۋىلعا باسقا جاقتان ءبىر ءۇي كوشىپ كەلسە، باۋىرلارىنىڭ ءبىرى تۋعان-تۋىستارىنا جاپسارلاس كەلىپ قونسا، كورشى-قولامى نەمەسە جاقىندارى جاڭا ۇيگە «ەرۋلىك» دەپ اس پىسىرەدى، تاباق تارتىپ، قوناقاسى بەرەدى. بۇل سالتتى ەرۋلىك دەپ اتايدى. وسىلايشا قازاقتار جاڭا قونىس جاساعانداردى وزدەرىنە جاقىن تارتىپ، تانىسىپ، ءاۋ باستان جاقسى قارىم-قاتىناس ورناتا بىلگەن. كورشىلەرىن سيلاي بىلگەن.

جول بەرۋ. قازاقتا ۇلكەن ادام كەلە جاتقانىندا الدىن كەسىپ وتپەيدى، وعان جول بەرەدى، ۇيگە كىرگەنىندە ورنىنان تۇرىپ تورگە وتىرعىزادى. اڭ اۋلاعاندا دا جاسى ۇلكەن ادام ءبىرىنشى بولىپ وق شىعارادى، ولجانىڭ العاشقىسىن يەمدەنەدى. الىستان كەلگەن قوناققا دا، قىزمەتى مەن شەنى ۇلكەن ادامدارعا دا ءار ىستە جول بەرەدى. مۇنىڭ ءبارى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ادەت-عۇرىپتارىنداعى ۇلكەندى سيلاۋ جورالعىسى.

كورىمدىك بەرۋ. نارەستەلى بولعانىندا، كەلىن تۇسىرگەنىندە «قۇتتى بولسىن» ايتا كەلگەندەردەن ءسابيدى، كەلىندى كورسەتپەي تۇرىپ «كورىمدىگىن بەرمەسەڭدەر كورسەتپەيمىز» دەپ كادەسىن سۇرايدى. قىز ۇزاتىلاردا ۇل جاعىنان كەلگەن قۇدالارعا بولاشاق كەلىندەرىنىڭ جاساۋىن كورسەتىپ تە كورىمدىك سۇرايتىن ادەت-عۇرىپ بار. قازىر جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ ديپلوم العان جاستار دا تۋعان-تۋىستارىنان كورىمدىك سۇراپ جاتادى. قۋانىشتى ءبولىسۋدىڭ بۇل ءبىر ءتۇرى.

تۋىسقاندىق قاتىناستار. تۋىسقاندىق تىعىز قاتىناستار قازاقتار اراسىندا بەرىك ساقتالدى. كۇندەلىكتى ومىردە ولار ءبىر-بىرىنە ۇنەمى رۋحاني جانە ماتەريالدىق كومەك كورسەتىپ وتىردى. قىزدارىن تۇرمىسقا بەرەردە، ۇلدارىن ۇيلەندىرگەندە، جاقىن-جۋىقتارى قايتىس بولعاندا نەمەسە توتەنشە تابيعات اپاتتارى بولعاندا، قولدارىنان كەلگەن كومەكتەرىن ايامادى. بۇنداي كومەكتەردى «جىلۋ»، «نەمەۋرىن»، «ۇمە»، «اسار» دەپ اتاعان.

بۇلاردان باسقا دا جىلۋ جيناۋ، كورىسۋ، كوگەنتۇپ بەرۋ، قايىرلى بولسىن ايتۋ، قالاۋ ايتۋ، سالاۋات ايتۋ، ساۋىن ايتۋ، ءسۇيىنشى سۇراۋ، سالەمدەمە، سۇيەك جاڭعىرتۋ، دامەتۋ، قالىڭ مال ءتارىزدى كوپتەگەن سالت-ءداستۇر تۇرلەرى بار. بۇلاردىڭ بارلىعى قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ادەت-عۇرپى، مەيرامدارىنىڭ قانداي مول جانە دۇنيەتانىمىنىڭ وتە كەڭ بولعانىن كورسەتەدى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz