ەردوعاننان كەيىنگى تۇركيا: ءۇش ستسەناري...
رەجەپ تايىپ ەردوعاننىڭ مالىمدەۋىنشە، تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قولدانىستاعى زاڭناماسىن ەسكەرە وتىرىپ، 31 ناۋرىزداعى مۋنيتسيپالدى سايلاۋ ءوزى ءۇشىن سوڭعى بولادى.
الدا بولاتىن مۋنيتسيپالدى سايلاۋ ەردوعاننىڭ بيلەۋشى ادىلدىك جانە دامۋ پارتياسىنىڭ ء(ادپ) باسشىسى رەتىندەگى سوڭعى ەلەكتورالدى كەزەڭى عانا ەمەس، تۇركيا پرەزيدەنتى رەتىندە دە سوڭ،ىسى بولۋى مۇمكىن.
ەكىنشى جاعىنان، ەردوعان 2023 جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ تۇركيانىڭ قولدانىستاعى زاڭناماسىنا سايكەس ءوزى ءۇشىن سوڭعىسى بولادى دەپ ايتقان بولاتىن.
ەردوعاننىڭ مۇراسى:
رەجەپ تايىپ ەردوعان قالدىراتىن باستى مۇرا - تەحنولوگيالىق تۇرعىدان دامىعان ونەركاسىپتىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسى، مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسى جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ قۇرالدارىن قالىپتاستىراتىن تۇرىك ينجەنەرلىك يدەياسى.
سۋرەت: bbc.com
ميراسقور كىم؟
سونىمەن قاتار رەجەپ تايىپ ەردوعاننىڭ بولاشاق قادامدارىن ءتۇسىندىرۋدىڭ ناقتى اۋقىمى بار. ونىڭ قازىرگى پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىگى 2028 جىلى، ەردوعان 75 جاسقا تولعاندا اياقتالادى.
ءبىزدىڭ زامانىمىزشا، كەزەكتى قۋاتتى سەرپىلىس جاساۋدى جوسپارلاعان ساياساتكەر ءۇشىن ارەكەت ەتۋگە قابىلەتتى جاستان اسقان.
تاعى ءبىر ماسەلە -2028 جىلعا قاراي باقىلاۋشىلارعا پارتياداعى كوشباسشىلىقتى تاپسىرۋ اياسىندا ەردوعاننىڭ كىم دايارلايتىنى تۇسىنىكتى بولادى. نەمەسە كەم دەگەندە تۇركيا پرەزيدەنتى ساياسي كوشباسشىلىق ەستافەتاسىن بەرگىسى كەلەتىن (نەمەسە كەرىسىنشە، باس تارتاتىن) ادامداردىڭ ىشىنەن شورت-پاراق انىقتالادى.
بىراق 2028 جىلعا دەيىن تاعى دا بەس جىل بار. وعان دەيىن ۋكرايناداعى اسكەري ءىس-قيمىلداردىڭ بەلسەندى كەزەڭى اياقتالۋى مۇمكىن.
رەسەيدىڭ ناتو-مەن تىكەلەي سوقتىعىسۋ قاۋپىنەن نەمەسە وسىنداي سوقتىعىسۋ فاكتىسىنەن كەيىن قاۋىپسىزدىك ايماقتارىن (نەمەسە وككۋپاتسيانى) ءبولۋدى رەسىمدەيتىن قانداي دا ءبىر قۇجاتقا شىعۋ مۇمكىندىگى بار.
بەس جىلدان كەيىن سوعىس ەكونوميكاسىنا تارتىلعان گەرمانيا مەن فرانتسياداعى ەكونوميكالىق جاعداي تۇسىنىكتى بولادى. رەسەيدىڭ جاعدايى، قىتايداعى وزگەرىستەر، اتاپ ايتقاندا، ونىڭ تايۋانعا قاتىستى ساياساتى ايقىن بولادى. سونداي-اق بەيجىڭنىڭ تەك الەمدىك كوشباسشى ەكونوميكا عانا ەمەس، ازيا، افريكانىڭ ءبىر بولىگى جانە ەۋرازيانىڭ بىرقاتار وڭىرلەرى ءۇشىن ترانسوڭىرلىك «جاندارم» بولا الاتىنى تۇسىنىكتى بولادى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن ساياسي ساحنادا ترامپ تا، بايدەن دە قالمايدى. 2028 جىلى اقش-تا ترامپ پەن بايدەننىڭ ء(بىرى 82 جاستا، ەكىنشىسى 86 جاستا) ەمەس، دەموكراتيالىق جانە رەسپۋبليكالىق پارتيالاردىڭ لاگەرلەرىنىڭ جاڭا ادامدارىنىڭ قاتىسۋىمەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ ناۋقانى قىزۋ جۇرەدى. بىراق 2028 جىلى دا اقش باتىس الەمىنىڭ تاعدىرىن انىقتايتىنىنا كۇمان جوق.
وسى كەزدە رەسەيدە ونىڭ اسكەري ەكونوميكاسى دامىعان (2024 جىلعا رف بيۋدجەتىندەگى اسكەري شىعىستاردىڭ ۇلەسى رەكوردتىق 29 پايىزعا جەتتى، ياعني ءجىو-ءنىڭ شامامەن 6 پايىزى) «ساياسي تۇراقتىلىق» ساقتالادى، سەبەبى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىگى 2030 جىلدىڭ مامىرىندا عانا اياقتالادى...
سۋرەت: bbc.com
تۇركيا ءۇشىن ءۇش ستسەناري:
ءبىرىنشى ستسەناري - ەۋروپاعا باعىت
2028 جىلعا قاراي تۇركيانىڭ ەۋرووداققا رەسمي كىرۋى تاقىرىبى وزەكتىلىككە يە بولادى. نەگە فورمالدى؟ سەبەبى، ءىس جۇزىندە گەرمانيا مەن ەۋروپانىڭ باسقا دا ەلدەرىندەگى ميلليونداعان تۇرىك دياسپوراسىن ەسكەرسەك، تۇركيا ەۋرووداقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كارتاسىندا ءوز ورنىن بۇرىننان العان.
بۇل جاعدايدا انكارانىڭ ەو-عا رەسمي تۇردە كىرۋى نە ءۇشىن كەرەك دەگەن سۇراق تۋىندايدى؟ تۇركيا ەۋرووداققا رەسمي مۇشە رەتىندە كەرەك پە؟ ماسەلەن، بريۋسسەلدىڭ ساياسي ەليتاسىنىڭ انتاگونيزمىنە قاراماستان، تۇركيانىڭ ەو-عا كىرۋ نۇسقاسى جالپىەۋروپالىق ينتەگراتسيا داعدارىسىنان شىعۋدىڭ بەلگىلى ءبىر ستسەناريى سياقتى كورىنەدى.
انكارانىڭ ەو-عا مۇشەلىگى بريۋسسەلدىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ ءستيلىن كونفرونتاتسيادان ساياسي ساۋدا-ساتتىققا جانە ساحنا سىرتىنداعى كەلىسسوزدەرگە دەيىن وزگەرتۋى مۇمكىن. بۇل سوعىستان كەيىنگى 1990-2000 جىلدارعا ورالۋ نۇسقاسى.
بۇگىندە اراب ەلدەرى مەن مۇسىلمان افريكاسىنان، سونداي-اق پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەن كوشى-قوننىڭ جيناقتالعان الەۋەتى ساياسي كوشباسشىلىقتى نەمەسە وكىلدىكتى قاجەت ەتەدى. مىسالى، فرانتسيانىڭ 68 ميلليون تۇرعىنىنىڭ 19 ميلليونى يسلام ءدىنىن ۇستاناتىن شەتەلدىكتەر. سوندىقتان 2030 جىلدارى ەو قۇرامىنا ەنگەن تۇركيا ەۋرووداقتا مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ وكىلى بولا الادى.
مۇنداي جاعدايدا تۇركيا دا بىرىككەن ەۋروپانىڭ پۋتيندىك رەسەيگە قارسى انتاگونيزم دەڭگەيىن تومەندەتە الار ەدى. بۇل ەۋرووداق ءۇشىن دە، وپپوزيتسيا ەۋروينتەگراتسيا ماسەلەلەرىنە باسا نازار اۋداراتىن تۇركيا ءۇشىن دە جامان ناتيجە بولماس ەدى.
ەردوعان ورتاشىل وڭشىل كونسەرۆاتيۆتىك ۇستانىمداردان شىعىپ، قازىرگى تاڭدا زايىرلى يسلام قۇندىلىقتارىنا باعدار ۇستانۋدا. سونىمەن قاتار انكارانىڭ وڭ كونسەرۆاتورلىق كوزقاراسى ەۋرووداق ەلدەرىندە دە بارعان سايىن تۇسىنىستىككە يە بولۋدا. سوندىقتان كەلەشەكتە ەۋروپانىڭ جاڭا ساياسي تۇعىرناماسىن قالىپتاستىرۋ اياسىندا يسلامدىق جانە حريستياندىق تاسىلدەردىڭ بەلگىلى ءبىر سينتەزىن ەلەستەتۋگە بولادى.
ەۋروپا تەرەڭ وزگەرىستەردىڭ جەتەك بەلبەۋلەرىن ەلەمەي، «تەاترلىق» جانە باسقا دا جاعداياتتارعا تىم اۋەستەندى... تۇركيانىڭ ەۋروپاعا كىرۋى، ءسوزسىز، ەۋروپالىق ساياساتتى ساۋىقتىرىپ قانا قويماي، كوبىنەسە تەرەڭ وزگەرتە الار ەدى، وعان بريۋسسەلدە ءبارى دە دايىن ەمەس. الايدا، ۆيكتور وربان سياقتى ساياسي كوشباسشىلار تۇركى ينتەگراتسياسى جاعىندا بولاتىنى انىق.
كوللاج: Abai.kz
ەكىنشى ستسەناري - اۆتاركيالىق مودەلى
ەۋروپالىق ينتەگراتسيا ستسەناريىنە بالاما - بۇل تۇركيانىڭ «ەۋروپالىق ەمەس» ەۋرازيانىڭ ءوز كۇشتەرى مەن رەسۋرستارىنا باسىم سۇيەنۋى. ياعني، شەكتەس مەملەكەتتەر ءۇشىن، سونداي-اق تۇركى الەمىنىڭ ءبىر بولىگى ءۇشىن (ازەربايجانمەن وداقتاستىق قاتىناستاردى نىعايتۋ) جەكە تارتۋ ورتالىعىن قۇرۋ.
بۇل سونداي-اق تمد/ەاەو مەملەكەتتەرىنىڭ ءوڭىرى ارقىلى رەسەيمەن نەعۇرلىم تىعىز ەكونوميكالىق قاتىناستاردى ساقتاۋ جانە دامىتۋ نۇسقاسى. اقىرىندا، اۆتاركيالىق، ياعني ءوزىن-ءوزى قاناعاتتاندىراتىن ستسەناري، «ەۋروپالىق» ستسەناري تۇركيانىڭ ىرگەلەس نەگىزگى مەملەكەتتەرى - يران جانە مىسىرمەن كورشىلەستىك ساياساتىن نىعايتۋدى، وڭتۇستىك كاۆكازدا گرۋزيا جانە ارمەنيامەن قارىم-قاتىناستى نىعايتۋدى، سونداي-اق ۋكراينانى تۇركيانىڭ اسكەري-ەكونوميكالىق ىقپال ەتۋ ايماعىندا ساقتاۋدى كوزدەيدى.
مۇنداي ستسەناريدى رەسۋرستاردى قىسقارتۋ، جاھاندىق كوممۋنيكاتسيالاردى تەجەۋ جانە توقتاتۋ، اقش-تىڭ ەۋروپالىق ىستەرگە باسىمدىق بەرۋىمەن بايلانىستى الەمدىك قاۋىپسىزدىكتىڭ ەسكى مودەلىنىڭ جالپى وسالدىعى سياقتى الەمدىك ەكونوميكانىڭ اعىمداعى سىن-قاتەرلەرى مەن ۇردىستەرىنە جاۋاپ دەپ ساناۋعا بولادى. مۇنداي ستسەناريدە تۇركيا ءوزىنىڭ ازىق-تۇلىك، ەنەرگەتيكالىق جانە تەحنولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىن دامىتۋدى جالعاستىرادى.
ساياسي-ەكونوميكالىق بەلگىسىزدىك جاعدايىندا ناقتى اكتيۆتەرگە، ياعني جەرگە، سۋعا، تىڭايتقىشتارعا، ازىق-تۇلىككە، مينەرالدىق شيكىزات پەن ەنەرگيا كوزدەرىنە ەڭ جاقسى قولجەتىمدىلىگى بار ەلدەر نەعۇرلىم ۇتىمدى جاعدايدا ەكەنىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى. ءىس جۇزىندە تۇركيا ءۇشىن بۇل اكتيۆتەر رەسەيدە جانە تمد/ەاەو وڭىرىندە شوعىرلانعان.
ءۇشىنشى ستسەناري - «سينتەتيكالىق» كوپ ۆەكتورلى
انكارانىڭ ەۋروپالىق جانە اۆتاركيالىق دامۋ جەلىسىن ءۇشىنشى جولعا بىرىكتىرۋگە بولا ما؟
تاجىريبە كورسەتكەندەي، انكارا ءۇشىن «گالسامەن ءجۇرۋ» قول جەتىمدى بولىپ قانا قويماي، ونى ماسكەۋ مەن ۆاشينگتون بەلگىلى ءبىر جاعداي رەتىندە قابىلدايدى. ارينە، جاڭا ۇزاق مەرزىمدى بلوكتىق توسقاۋىلدار مەن «اقپاراتتىق-ساۋدا شىمىلدىقتارى» پايدا بولاتىن كۇردەلى الەمدىك كونفرونتاتسيا كەزەڭىندە مۇنى جاساۋ الدەقايدا قيىن.
الايدا ەردوعان بيلىكتە بولعان جىلدارى ەڭ باستىسى - تۇرىك ازاماتتارىنىڭ جاس ۇرپاعىنىڭ الەۋەتى مەن امبيتسياسىنىڭ دەڭگەيىن كوتەرە الدى. ەندى قازىرگى تۇرىك قوعامى تۋرالى اڭگىمەنىڭ ارتىندا ءبىز بۇل ەلدە ءتۇرلى دەڭگەيلەردەگى «ارمان كومانداسىنىڭ» بەلسەندى قالىپتاسۋىن ءاردايىم كورىپ وتىرعانىمىز نورماعا اينالدى، سوندىقتان دا تەحنيكانىڭ پەرسپەكتيۆالى ۇلگىلەرىن ازىرلەۋشىلەردىڭ ماماندىقتارى - ەلەكتر كولىكتەرىنەن باستاپ اسكەري ۇشقىشسىز ۇشاقتار مەن عارىش تەحنيكاسىنا دەيىن، جۇيە ينجەنەرلەرى مەن باعدارلاماشىلارعا دەيىن جانە ت.ب. قانشالىقتى سۇرانىسقا يە ەكەنىن كورىپ وتىرمىز.
رەجەپ تايىپ ەردوعان قالدىراتىن باستى مۇرا - بۇل ءوزىنىڭ تەحنولوگيالىق دامىعان ونەركاسىپتىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىن، مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسىن جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ قۇرالدارىن قالىپتاستىراتىن تۇرىك ينجەنەرلىك يدەياسى.
ەگەر قازىرگى زامانعى الەم ۇردىستەرىن نەگىزگە الاتىن بولساق، تۇركيانىڭ ارسەنالى مەن «ءوز تىرەگى» قۇرالدارىنىڭ جيىنتىعى وسى ەلدىڭ اينالاسىندا بولاشاقتىڭ ماكرووڭىرلەرى قالىپتاسا باستاۋىنا ىقپال ەتەدى.
Abai.kz
