الاش بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايسىز قازاق مەملەكەتىن قالاي قۇردى؟

1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن سوڭ بۇرىنعى وتارشىل يمپەريانىڭ تاعدىرىن بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى شەشەدى دەگەن زور ءۇمىت بولدى. 1917 جىلعى قازاق وبلىستىق سيەزدەرى مەن ءبىرىنشى جالپىقازاق قۇرىلتايى ءبىراۋىزدان الدا شاقىرىلۋعا ءتيىس بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايدان رەسەيدى فەدەراتيۆتىك دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا دەپ جاريالاۋدى جانە قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋعا دەگەن وشپەس قۇقىن مويىنداۋدى تالاپ ەتتى. بىراق سول جىلدىڭ قازان (قاراشا) ايىندا بالشەبەكتەردىڭ قىلمىستىق جولمەن رەسەي بيلىگىن باسىپ الۋى سالدارىنان «الاش» پارتياسى جەتەكشىلەرى قۇرىلتايدىڭ شاقىرىلۋىن توسپاي-اق ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ شاڭىراعىن قايتا تىكتى.

ءاليحان بوكەيحان باستاعان «الاش» زيالىلارىنىڭ ۇلكەن توبى اقپان توڭكە­رى­سىن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزى سوعىسىنىڭ مينسكى ىرگە­سىندەگى تىلىندا قارسى الدى. ءاليحان بوكەيحان، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، ءنازىر تورەقۇلۇلى، ت.ب. قول قويىپ، مينسكىدەن دالا مەن تۇركىستان ولكەلەرىندە تۇراتىن 25 الاش ازاماتىنا 16 ناۋرىز كۇنى جولداعان جەدەلحاتتا بىلاي دەلىندى:

«رۋسياداعى بارشا حالىققا اعايىندىق، تەڭدىك، بوستاندىق كۇنى تۋدى. جاڭا قۇ­رىل­عان حۇكىمەت دۇكەنىن سۇيەۋ ءۇشىن قازاققا ۇيىمداسۋ كەرەك... ۋشرەديتەلنوە سوبرانيە سايلاۋىنا قازاق بولىپ قامدانۋ كەرەك. جارامدى، جاقسى ادامدارىن اۋىزعا الا بەرۋ كەرەك. ەندى ارازدىق، وشتىك، داۋ، جانجال، تالاس، پارتيالىق سيىسپاۋلاردى تاستاۋ كەرەك. كوكسەرلىك جۇمىستارىڭ – بىرلىك، ادىلدىك بولسىن! جەر ماسەلەسىن دە قوزعاپ، تەزىرەك قولعا الا بەرىڭدەر. بىز قالايتىن پاتشالىق ءتۇرى – دەموكراتيشەسكايا رەسپۋبليكا، ياعني مال ءوسىرىپ، ەگىن سالىپ، جەرگە يە بولارلىق ءتۇرى. قۇدايدان باسقا ەشكىمنەن قورىقپاڭدار!»

بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي سايلاۋىنا دايىندىق ماڭىزدى ەكى سەبەپپەن 9 ايعا سوزىلدى. ونىڭ ءبىرى – رەسەيدىڭ جاڭا ۋاقىتشا ۇكىمەتىنە ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ۇلتتىق سىندى اسا كۇردەلى دە وزەكتى ماسەلەلەردى قاراما-قارسى شەشۋگە تۋرا كەلدى. وعان حالىقتىڭ جاپپاي ساۋات­سىز­دىعى (¾), سايلاۋعا قاجەتتى قۇقىق­تىق جانە تەحنيكالىق قۇرال-جابدىق پەن ءتيىسىلى مەكەمەلەردىڭ جوقتىعى، بيلىكتىڭ تۇراق­سىز­دىعى، ودان دا زورى – 4 جىلعا سوزىل­عان دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جانە تاعىسىن تاعى سەبەپتەر تەجەۋ بولدى.

ەكىنشى سەبەپ. ۋاقىتشا ۇكىمەت ەڭ ۇزدىك جانە مەيلىنشە جەتىلگەن سايلاۋ زاڭىن (ەرەجەسىن) جاساۋعا تىرىستى. 25 ناۋرىزدا قۇرىلتاي دەپۋتاتتارىن سايلاۋ ەرەجەسىن جاسايتىن ەرەكشە ءماجىلىس جاساقتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. ەرەكشە ءماجىلىس 1917 جىلدىڭ 25 مامىرىندا جۇمىسقا كىرىستى. ونىڭ قۇرامىندا 82 مۇشەسى بولدى. ءماجىلىس مۇشەلەرىنىڭ قاتارىنا قازاقتان 2 كاسىبي زاڭگەر شاقىرىلدى. ولار – جا­ھانشا دوسمۇحامەدۇلى مەن ءۋاليتحان تاناشۇلى ەدى. بولاشاق الاش وردا ۇكى­مە­تىنىڭ كوميسسارى جاھانشا 1910 جىلى ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن، الاش وردانىڭ تاعى ءبىر مۇشەسى ءۋاليتحان – قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن 1912 جىلى تامامداعان ەدى.

قۇرىلتاي دەپۋتاتىن سايلاۋ زاڭىنىڭ جوباسىن جاساۋ 1917 جىلدىڭ تامىزىندا اياقتالدى. ءناتي­جە­سىن­دە، الەمدەگى ەڭ ۇزدىك سايلاۋ زاڭى دۇنيەگە كەلدى. جالپىعا ورتاق، بارشانىڭ قۇقى تەڭ، قۇپيا تۇردە تىكەلەي داۋىس بەرەتىن سايلاۋ بولدى.

قابىلدانعان سايلاۋ ەرەجەسى باتىس ەۋروپا مەن اقش-تىڭ سايلاۋ زاڭناما­لا­رى­نىڭ دامۋىنان ايتارلىقتاي وزىق بولىپ شىقتى. اتاپ ايتقاندا، رەسەي تاريحىندا ايەل بالاسى مەن اسكەري قىزمەت­كەر­لەر تۇڭعىش رەت سايلاۋ قۇقىنا يە بولدى، 20-عا تولعان ازاماتتارعا سايلاۋ قۇقى بەرىلدى (انگليا، يتاليا، اقش، فرانسيادا 21-گە تولعاندار، بەلگيا، گەرمانيا، گوللانديا، يسپانيادا – 25-كە تولعاندار).

وعان قوسا قۇرىلتاي سايلاۋىنىڭ ەرە­جەسى دۇنيە-مۇلكىنىڭ بار-جوقتىعىنا، سا­ۋات­تىلىعىنا، دىنىنە، ۇلتىنا جانە جار­تىلاي كوشپەلى حالگە جەتكەن قازاق حالقى ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلە – كوشپەلى نە وتى­رىق­شى تۇرمىسىنا دەگەن شەكتەۋ جويىلدى. سايلاۋ ەركىن، ءادىل جانە بالامالى بولىپ بەكىتىلدى.

مىنە، وسى زاڭمەن قۇرىلتاي سايلاۋى العاشقىدا قىركۇيەك ايىنا بەلگىلەندى. الايدا كەزەكتى ءۇشىنشى ۇكىمەت داعدارىسى سالدارىنان ۋاقىتشا ۇكىمەت سايلاۋدى 12 (25) قاراشادا وتكىزۋ، ال قۇرىلتايدى 28 قارا­شاعا (11 جەلتوقسانعا) شاقىرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى.

قۇرىلتاي سايلاۋى ناۋقانى كەزىندە سايلاۋ زاڭىن 1917 جىلدىڭ 25 قازانىندا (7 قاراشا) قارۋلى بۇلىكپەن ۋاقىتشا ۇكىمەتتى قۇلاتىپ، پەتروگرادتاعى ورتالىق بيلىكتى باسىپ العان كەڭەس وكىمەتىنىڭ اتاسى، حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ءتورا­عاسى ۆ.ي.لەنيننىڭ ءوزى وركەسكەل بۇزدى. ول ءوزىن قۇرىلتاي دەپۋتاتتىعىنا ءبال­شەبەكتىك رسدجپ پارتياسىنان ۇسى­نىلعان ۇمىتكەرلەردىڭ پەتروگراد، پەتروگراد گۇ­بەر­نەسى، ۋفا، بالتىق تەڭىز فلوتى جانە سول­تۇستىك مايداننىڭ جانە ماسكەۋدىڭ سايلاۋ ايماقتارى، ياعني 6 سايلاۋ ايماعى ءتىزى­مىنە قوستى. وسىلايشا، «دۇنيە ءجۇزى جۇمىسشىلارىنىڭ كوسەمى» ۆ.ي.لەنين 5 سايلاۋ ايماعىنان داۋىسقا ءتۇسۋ قاراستىرىلعان سايلاۋ زاڭىن اياققا تاپتادى.

وعان قوسا بالشەبەكتەر وكىمەتى ازاماتتاردىڭ قۇقىن زاڭ جۇزىندە شەكتەۋ ء(باسپاسوز تۋرالى دەكرەت، ياعني تسەنزۋرا), مەرزىمدى باسىلىمداردى جاپپاي جابۋ، گازەت تاراتۋشىلاردى تۇتقىنداۋ، وپپو­­زي­تسيالىق باسپاحانالاردى جويۋ ارقىلى سايلاۋشىلارعا قىسىم كورسەتۋمەن بولدى. قارۋلى اسكەردى جۇمساپ، سايلاۋشىلاردى ءبال­شەبەك پارتياسىنىڭ تىزىمدەرىنە داۋىس­قا بەرۋگە كۇشتەگەن جايتتار دا كەڭ قول­داندى.

وسى سياقتى كەلەڭسىز جايتتارمەن قا­تار جەرگىلىكتى سايلاۋ كوميسسيالارىنا قاعاز، قالامساپ، كىلەگەي جانە ت.ب. قاجەتتى قارا­پايىم قۇرالداردىڭ جەتىسپەۋى دە دە­پۋتاتتار ءتىزىمىن جاساۋعا ايتارلىقتاي تەجەۋ بولدى. سونىڭ سالدارىنان بىرقاتار ساي­لاۋ ايماعىندا، ونىڭ ىشىندە اقمولا مەن سەمەي وبلىستارىن بىرىكتىرگەن دالا ايماعىنداعى سايلاۋ وتپەي قالدى نەمەسە 12-14 قاراشادان جەلتوقساننىڭ 26-30-ىنا ىسىرىلدى.

وسىلايشا، الەمدەگى ەڭ ۇزدىك سانالعان رەسەيدىڭ سايلاۋ زاڭى سايلاۋ ءۇردىسىن شيە­لەنىستىرىپ، سايلاۋ­شى­لاردىڭ تىم سەلقوس داۋىس بەرۋىنە زور ىقپال ەتتى.

جالپى العاندا قۇرىلتاي سايلاۋى 3 ايعا دەيىن سوزىلدى. بىرقاتار سايلاۋ ايما­عىندا، مىسالى دالا ايماعىندا (اقمولا جانە سەمەي وبلىستارى) سايلاۋ 1917 جىل­دىڭ 26-30 جەلتوقساننان (1918 جىل­دىڭ 11-13 قاڭ­تارى) تاعى دا 1918 جىل­دىڭ اقپان ايىنا ىسىرىلدى. ال قۇ­رىلتاي جي­نالىسى 1918 جىلدىڭ 5 قاڭ­تارىنان 6 قاڭ­تارعا قاراعان ءتۇنى كەڭەس وكىمەتى كۇشتەپ تاراتىپ ءۇل­گەرگەن ەدى.

1917 جىلعى 16 ناۋرىزدا مينسكىدەن جول­داعان جەدەلحاتتا ايتىلعانداي، ءاليحان بوكەيحان باستاعان «الاش» زيالىلارى مەن قازاق حالقى بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي سايلاۋىنا تياناقتى دايىندالدى. ءساۋىر ايىنان 1918 جىلدىڭ قاڭتار ايىنا دەيىن دەرلىك جالعاسقان قازاق وبلىستىق جانە 1917 جىلدىڭ 21-26 شىلدەسىندە وتكەن ءبىرىنشى جالپىۇلتتىق قۇرىلتاي ءبىراۋىزدان الدا شاقىرىلاتىن بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايعا رەسەيدى دەموكراتيالىق فەدەراتيۆتىك رەس­پۋبليكا دەپ جاريالاسىن دەگەن جولداۋ قا­بىل­دا­دى. كەشەگى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارى بولعان بۇكىل باسقا حالىقپەن قاتار قازاق حالقى مەن ۇلت كوسەمدەرى دە بۇكىل­رە­سەي قۇرىلتايى قازاقتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋگە دەگەن وشپەس قۇقىن مويىنداپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىگىنىڭ تۋىن قايتا كوتەرۋىنە اق باتا­سىن بەرەدى دەگەن زور ءۇمىت ارتتى. «الاش» پار­تيا­سىنان قۇرىلتايعا سايلان­عان بىزدەرگە، – دەپ مالىمدەدى اتالعان پار­تيا­نىڭ اتاسى ءارى ساياسي جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحان، – قازاق اۋتونومياسىن جاريالاۋعا قول جەتكىزۋ مىندەتى جۇكتەلدى. اۋتونوميا ءۇشىن كۇرەس باسقا ۇلتتىق وبلىستاردا دا باستالدى. ءبىزدىڭ «الاش» پارتيامىز وزگە ۇلتتىق پارتيالارمەن (تاتارستان، باشقۇرستان جانە ت.ب.) وداقتاستى. ول وداقتىڭ باس ماقساتى: رەسەيدىڭ […] پارتيالارىمەن ۋاعدالاسۋ جولىمەن قۇرىلتاي جينالىسىنان رەسەي […] مەملەكەتى قۇرامىنداعى ۇلتتىق وبلىس­تارعا اۋتونوميا بەرۋدى بىرلەسىپ تالاپ ەتۋ بولدى. «الاش» ۇلتتىق پار­تيا­سىنىڭ جانە وزگە ۇلتتىق پارتيا­لاردىڭ وكىلى رەتىندە (28 پ.) مەنىڭ ءوزىم وسى ماسەلەلەر بو­يىنشا كەرەنسكي ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرىمەن تىكە­لەي كەلىسسوز جۇرگىزدىم».

سايلاۋ ەرەجەسىنە سايكەس، قۇرىلتايعا 200 مىڭ حالىقتان ءبىر دەپۋتات سايلاناتىن. «الاش» كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسەبى بويىنشا، 9 وبلىس پەن 1 گۇبەرنەدە، ونىڭ ىشىندە جەتىسۋ مەن سىرداريا وبلىس­­تارىندا، سونداي-اق تۇركىستان ولكەسىنە قارا­عان سامارقاند، فەرعانا جانە كاس­پي جاعالاۋى وبلىستارىنىڭ قازاق ويازدارىنداعى قازاقتىڭ سانى مىناداي: «دەپۋتات سانى ادام سانىنا بايلاۋلى. ەكى ءجۇز مىڭنان ءبىر دەپۋتات سايلانباق. 1897-ءشى جىلعى ەسەپتە قازاق ءتىلىن انا ءتىلىم دەگەن ادام 4 ميلليون 84 مىڭ ەدى. ءبىر جىلداعى ادام بالاسىنىڭ تازا ءوسىمى ەكى جۇزگە 3 ادام بولادى. وسى ەسەپكە سالسا، ءبىزدىڭ 9 وبلىس، ءبىر گۇبەرنەدەگى قازاق بيىل 5 ميلليون 400 مىڭ بولسا كەرەك. بۇلاي بولسا، قازاق دەپۋتاتى 27 بولماق. بۇلارعا 13-14 كانديدات ساي­لانباق. سوندا ءبىزدىڭ بار دەپۋتاتىمىز 40-41 بول­ماق».

ءاليحان «قازاق دەپۋتاتتارى» اتتى وسى ماقالا­سى­ن­دا 1917 جىلدىڭ 21-16 ءشىل­دەسىندە ورىن­بوردا وتكەن ءبىرىن­شى ۇلتتىق قۇرىلتاي­دىڭ تال­قى­سىنا ءبۇ­كىل­رەسەيلىك قۇرىلتاي دەپۋتاتتىعىنا لايىق دەپ ساناعان 43 ۇمىتكەردىڭ ءتىزىمىن ۇسىندى. قىر بالاسى – ەل اعاسى ءاليحان بۇل ماقالاسىن: «قارا جارىستا وزعاندى جۇرت قالاپ بايگەگە قوسار. ءبىزدىڭ ىزدە­گە­نىمىز – الاشتىڭ اتى بايگەدەن كەلگەنى. ءتىرى بولساق، الدىمىز – ۇلكەن توي. الاشتىڭ بالا­سى بۇل جولى بولماسا، جاقىن ارادا ءوز تىزگىنى وزىندە بولەك مەملەكەت بولار. بۇل بولىپ تۇرعان زامان – الاشتىڭ ازا­ماتىنا زور جۇك. ءبىزدى بىرلىك بولىپ، ءىس قىلا بىلەتىن شەبەر تابىلسا، الاشتىڭ بالاسى باقىت جولىنا ءتۇستى. كەيىنگى ءۇرىم-بۇتاق نە العىس، نە قارعىس بەرە جۇرە­تىن الدىمىزدا زور شارتتار بار. وسىنى اڭعار، جۇرتىم قازاق!» دەپ قورىتتى.

قازاقتىڭ ءبىرىنشى ۇلتتىق قۇرىلتايى ۇلت كوسەمى ۇسىنعان ءتىزىمدى تۇتاس ماقۇلداپ، «قازاق» گازەتىندە جاريالاندى.

بىرقاتار ايماقتا سايلاۋدىڭ اياقتال­ماۋىنا قارا­ماس­تان، بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جاساقتالدى دەپ شەشىلدى. ءبىر مالىمەت بو­يىنشا وعان 347 ورىس ەسەرى («پارتيا سوتسياليست-رەۆوليۋتسيونەر» ءسوزىنىڭ باس ارىپتەرىنەن ەس-ەر دەپ قۇراستىرىلعان قىسقاشا اتاۋى), 180 بالشەبەك، 81 ۋكراين ەسەرى، 16 مەنشەبەك، 15 كادەت، 11 ۋكراين الەۋمەتشىل-دەموكراتى (سوتسيال-دەموكرات), 62 مۇسىلمان دەپۋتاتى وتكەن. ونىڭ ىشىندە ەسەر دەپۋتاتتارىنىڭ سانى 450-گە جاقىن. باستاپقىدا جوسپارلانعان 808 دەپۋتاتتان سايلانعانى 703-تەن 766-عا دەيىن كورىنەدى.

رەسەي ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى (وسك) جانىن­دا­عى رەسەيدىڭ سايلاۋ تەحنولوگيالارىنا وقىتۋ ورتالىعىنىڭ (رستوو – روسسيسكي تسەنتر وبۋچەنيا يزبيراتەلنىم تەحنولوگيام – رتسيوت) ساراپ­تاماسى دۇرىس سانالادى. ونىڭ ەسەبىنە سايكەس، 766 دەپۋتات سايلانعان، ونىڭ 374-ءى ەسەر پارتياسىنان، 180-ءى بالشەبەك، 24-ءى كادەت، 22-ءسى مەنشەبەك، 81-ءى ۋكراين ەسەرى، 10-ى مۋساۆات، 25-ءى – فەدەراليستەر مەن اۋتو­نو­ميستەر، 12-ءسى عانا «الاش» پار­تيا­سىنان ساي­لانىپتى.

وسى مالىمەتتەردەن بايقايتىنىمىز: سايلانعان دەپۋتاتتاردىڭ جالپى سانى، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە «الاش» پارتياسى دەپۋتات­تارىنىڭ سانى وتە كۇماندى كورىنە­دى. ونىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، كەشەگى يمپەريا ينفراقۇرىلىمىنىڭ مەشەۋلىگى رەسەيدىڭ وسك-سى مەن الىس ازياداعى سايلاۋ ايماقتارى اراسىنداعى بايلانىستى جاقسى قامتاماسىز ەتە المادى. ەكىن­شى­دەن، بالشەبەكتەردىڭ قازان ايىندا بيلىكتى باسىپ الۋى مەن قىس ماۋسىمى دا سايلاۋعا زور بوگەت بولدى. مىسالعا، رەسەي وسك-سى جانىنداعى رستوو مالىمەتىنشە، «الاش» پارتياسىنان 12 دەپۋتات وتكەن بولسا، سايلانعان دەپۋتاتتاردىڭ leninism.su پورتالىندا بەرىلگەن تىزىمىندە فەرعانا وبلى­سىندا «الاش» پارتياسى اتىنان دەپۋتات بولىپ جالعىز مۇستافا شوقايدىڭ عانا ەسىمى تۇر.

دەگەنمەن دە تاعى كەمىندە 10-12 قازاق دەپۋتاتى سايلانۋى كەرەك بولعان، بىراق سايلاۋ وتپەي قالعان سىرداريا جانە كاس­پي جاعالاۋى وبلىستارىن جانە ساي­لاۋ كەيىنگە ىسىرىلعان دالا ايماعىن (اقمولا جانە سەمەي وبل) ايتپاعاندا، قالعان 7 وبلىستان (سايلاۋ ايماعىنان) 12 ەمەس، كەم دەگەندە 17 دەپۋتات سايلانۋى كەرەك-ءتى. بۇل جورامال رەسەيدىڭ تاريحشى عالىمى، پروفەسسور لەۆ پروتاسوۆتىڭ «ليۋدي ۋچرەديتەلنوگو سوبرانيا: پورت­رەت ۆ ينتەرەرە ەپوحي» كىتابىندا تولىق راستالادى. ل.گ. پروتاسوۆتىڭ وسى كىتابىن سىلتەپ كورسەتكەن «حرونوس. ۆسەميرنايا يستوريا ۆ ينتەرنەتە» پورتالى بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايعا سايلانعان بار­لىق دە­پۋتات­تى ءتىزىپ كەلتىرىپ، الىپپە ءتار­تىبى بويىنشا ولار­دىڭ اتى-ءجونىن جانە قىسقاشا ءومىربايانىن بەرەدى. «حرونوس» پورتالىنىڭ ل.گ. پروتاسوۆ جاساعان تىزىمدە قازاقتان قۇرىلتايعا سايلانعان 12 ەمەس، 20 دەپۋتاتتىڭ اتى-ءجونى ءجۇر. بىراق ەسكەرتە كەتۋ كەرەك، بۇل پورتال 20 دەپۋتاتتىڭ ءبارى «الاش» پارتياسى تىزىمىمەن سايلانعانىن كورسەتپەيدى. مىسالعا ابدىراحمانبەك ورازايۇلى، سەرىكباي اقايۇلى (1880-1937) جانە مۇستافا شوقاي قۇرىلتايعا فەرعانا وبلىسى (ايماعى) مۇسىلماندارىنىڭ ورتاق №2 ءتىزىمى بويىنشا، مۇحامەتجان تىنىشبايۇلى (1880-1937) جەتىسۋ وبلىس­تىق ايماعىنىڭ الەۋمەتشىلەر (سوتسيا­ليس­تەر) بلوگىنىڭ № 2 ءتىزىمى بويىنشا، ال سادىق امانجولۇلى (1889-1941) مەن ىبىرايىم جايناقۇلى، جەتىسۋ كازاگى ستەپان شەندريكوۆ (1885-1936) جانە ءداۋىر ساۋرامبايۇلى «الاش» پارتياسى بلوگىنىڭ ورتاق № 3 ءتىزىمى بو­يىنشا سايلانىپتى.

بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي دەپۋتات­تى­عىنا «الاش» پارتياسى تىزىمىمەن سايلان­عان­داردىڭ ىشىندە «الاش» قوزعا­لىسى مەن پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى ءاليحان بوكەي­حان­نىڭ ەسىمى جوق. «الاش» كوسەمى پارتيا ءتىزىمى بويىنشا تورعاي وبلىستىق اي­ماعى مەن اقمولا جانە سەمەي وبلىس­تارىن بىرىكتىرگەن دالا ايماعىنان ۇسىنىلعان بولاتىن. دالا ايماعىنداعى سايلاۋ كەيىنگە ىسىرىلعانى ايتىلدى. ال تورعاي سايلاۋ ايماعىندا «الاش» پارتياسى 12-14 قاراشا كۇندەرى وتكەن سايلاۋدا سوتسيال-دەموكرات (مەنشەبەكتەر) پەن ەسەر پاريالارىن ويسىراتا جەڭگەن بولاتىن. مىسالعا تورعاي ويازىنداعى 68 مىڭ سايلاۋشىنىڭ 55 مىڭ 127-ءسى داۋىس بەرسە، ونىڭ 54 مىڭ 976-سى «الاش» پارتياسىنىڭ №1 تىزىمىنە، 110 داۋىس ەسەرلەردىڭ №2 تىزىمىنە، 41-اق داۋىس – سوتسيال-دەموكراتتاردىڭ №3 تىزىمىنە بەرىلگەن; ىرعىز ويازىنداعى 70 مىڭ سايلاۋشىنىڭ 55 مىڭ 349 داۋىس №1 تىزىمگە («الاش»), 181 - №2 تىزىمگە (ەسەرلەر), 1516 داۋىس – №3 تىزىمگە (س.د. مەنشەبەكتەر) بەرىلىپتى.

دالا ايماعىندا سايلاۋ بولماسا دا، ءاليحان بوكەيحان قۇرىلتاي دەپۋتاتتىعىنا تورعاي وبلى­سى­نان وتسە كەرەك.

ءاليحاننىڭ بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي­عا دەپۋتات بولعانىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى: 1918 جىلدىڭ قىر­كۇ­يەگىندە ۋفا قالا­سىندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى «ۋفا ديرەكتورياسى» دەگەن اتاۋمەن بۇكىل­رە­سەيلىك زاڭ­دى ۇكىمەتتى سايلاعان مەم­لە­كەتتىك ماجىلىسكە تەك قانا قۇرىلتاي دەپۋتاتتارى عانا شاقى­رىل­­­­­­­دى. ماجىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ تىزىمىندە ءا.بوكەيحان، ح.دوسمۇحامەدۇلى، ي.الىمبەكۇلى جانە ب.جاھاندامۇلى قازاقتىڭ الاش وردا ۇكى­مە­­تى­نىڭ وكىل­­دەرى رەتىندە ءجۇر. ەگەر وسى 4 «الاش» قاي­رات­كە­رىنىڭ قولىندا قۇرىلتاي دەپۋتاتىنىڭ مانداتى بول­ماسا، مەملەكەتتىك ماجىلىسكە جىبەرىلمەس ەدى.

الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى ەمەس ا.بايتۇرسىنۇلى، س.شەندريكوۆ، ا.ورازايۇلى ءماجى­لىسكە قۇرىلتاي دەپۋ­تا­تى رەتىندە قاتىسسا، ا.ءبىرىمجان، س.دوسجانۇلى، ج.دوسمۇحامەدۇلى، ۋ.تاناشۇلى، م.تىنىشبايۇلى، م.شو­قاي­لار – الاش وردا كوميسسارلارى ءارى قۇرىلتاي دەپۋتاتتارى رەتىندە قاتىستى.

وسىلايشا، ل. پروتاسوۆ پەن «حرونوس» تىزىمىندەگى 20 قازاق دەپۋتاتىنا ءا.بوكەيحان مەن ي.الىمبەكۇلى جانە ب.جاھاندامۇلىن قوسقاندا، «الاش» پارتياسىنان جانە جالپى قازاق حالقىنان بۇكىلرەسەيلىك قۇرىل­تايعا كەم دەگەندە 23 دەپۋتات سايلان­عان بولىپ شىعادى.

قۇرىلتايعا 12-اق دەپۋتات سايلاعان كۇندە دە (رەسەيدىڭ وسك-سى جانىنداعى رستوو مالىمەتى) «الاش» پارتياسى سايلاۋعا قاتىسقان بۇكىلرەسەيلىك 13 جانە 34 ۇلتتىق پارتيانىڭ ىشىنەن 8 ورىنعا تابان تىرەپتى. 23-25 دەپۋتات سايلاعان بولسا، «الاش» پارتياسى رەسەيدىڭ 1906-1917 جىلدارداعى ەڭ ءىرى ءارى ەڭ ىقپالدى پارتياسى بولعان كادەتتەرمەن 5-6 ورىندى بولىسكەن ەكەن. ال باس-اياعى 13-14 دەپۋتات سايلاۋ جوسپارلانعان دالا (اقمولا، سەمەي وبل), سىرداريا جانە كاسپي جاعالاۋى ايماقتارىندا سايلاۋ قايتا وتكەندە، «الاش» پارتياسى 374 مانداتى بار سولشىل ەسەر، 180 مانداتى بار بالشەبەك جانە 81 ماندات العان ۋكراين ەسەرلەرىنەن كەيىن 4-ورىن العان بولار ەدى.

الايدا بالشەبەكتەردىڭ رەسەيدەگى ورتالىق بيلىكتى باسىپ الۋىنا، اسىرەسە قۇرىلتاي سايلاۋىندا ولاردىڭ ويسىراي جەڭىلۋىنە بايلانىستى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قايتا قۇرۋى، ياعني اۋتونوميالىق دەربەستىك الۋ-الماۋى قۇرىل­تايداعى قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ سانى­نا ەمەس، كەرىسىنشە سايلاۋدا جەڭىلگەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ كوڭىل-كۇيىنە بايلانىپ قالدى.

ۇزاق كۇتتىرگەن بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي تاۆريا سارايىندا (پەتروگوراد) 1917 جىل­دىڭ 28 قارا­شاسىندا (11 جەلتوقسان) جينالدى. قۇرىلتايدىڭ ءبىرىنشى وتىرىسى بالشەبەك دەپۋتاتتارىنىڭ وعان بويكوت جاريالاپ كەلمەۋى سالدارىنان كۆورۋم جيناي الماي تارقادى. ءبىرىنشى سەسسياعا ءتۇرلى دەرەك بويىنشا سايلانعان 708-دەن 808-گە تارتا دەپۋتاتتىڭ 400-گە جەتپەيتىنى قا­تىسقان. «الاش» دەپۋتاتتارىنىڭ قاتىس­قان-قاتىسپاعانى بەلگىسىز.

بالشەبەكتەردىڭ قۇرىلتايعا كەلمەۋى «الاش» پارتياسىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل رەسەي حالىقتارىنىڭ سوڭعى ءۇمىتىن ءۇزدى دە، بۇرىنعى يمپەريا حالىقتارىنىڭ اۋتونوميا جاريالاۋ شەرۋىنە كەڭ جول اشتى. قا­زاقتىڭ دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىندەگى اۋتو­نوميالانۋ ۇردىسىنە دەم بەرگەن تاعى ءبىر جايت بولدى. زاڭدى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قۇلاۋىنىڭ ىزىنشە 26 قازاندا ۋفا، 28 قازاندا تاشكەنت بالشەبەكتەردىڭ قولىنا ءوتتى.

ءاليحان بوكەيحان باستاعان «الاش» قايرات­كەر­لەرى بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي قاشان شاقىرىلادى دەپ بولجاپ تاعى اۋرە بولماي، 5-13 (18-26) كۇندەرى ورىنبوردا ءىى جالپىۇلتتىق قازاق-قىرعىز قۇرىل­تايىن وتكىزدى. ۇلتتىق قۇرىلتاي كەشەگى ۇلىق ۇلىس پەن ونىڭ تاريحي مۇراگەرى بولعان قازاق حاندىعىنىڭ جەر اۋماعىندا الاش ۇلتتىق جەرلى اۋتونوميالىق رەس­پۋبليكاسىن قۇرىپ، ونىڭ جوعارعى مەم­لەكەتتىك اتقارۋشى بيلىك تەتىگى – الاش وردا بۇكىل قازاق-قىرعىز (بۇگىنگى قىرعىز حالقى) حالىق كەڭەسىن (ۇكىمەتىن) جانە 3 بالاما ۇمىتكەردىڭ ىشىنەن ونىڭ توراعاسى ەتىپ ءاليحان بوكەيحاندى سايلادى.

اراعا 3 جەتى سالىپ 1918 جىلدىڭ 5 (18) قاڭ­تا­رىندا پەتروگرادتا بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي سەس­سياسى اشىلىپ، جۇمىسىنا كىرىستى. بىراق سايلاۋدا وي­سىراي جەڭىلگەن قىلمىسكەر بالشەبەكتەر مەن ولاردىڭ كەڭەس وكىمەتى ءوز دەگەنىنە جۇرمەگەن قۇرىلتايدى كۇشتەپ قۋاتىنىن انىق سەزگەن «الاش» دەپۋتاتتارى وعان قاتىسپاۋدى دۇرىس ساناعان سياقتى. ولاردىڭ كۇدىگى قۇرىلتاي اشىلعان ءبىرىنى كۇنى-اق تولىق اقتالدى.

5 (18) قاڭتاردا قۇرىلتاي، 1917 جىلعى بۇكىل كازاق وبلىستىق جانە شىلدە ايىنداعى ءى جالپىۇلتتىق قۇرىل­تايلار ءبىراۋىزدان ۇندەگەندەي، رەسەيدى فە­دە­راتيۆتىك-دەمو­كرا­تيالىق رەسپۋبليكا دەپ جاريا­لادى، ياعني پاتشالىق بيلىكتەن باس تارتتى. وعان قوسا ءاليحان بوكەيحان 1906 جىلدان بەرى تالاپ ەتىپ كەلگەن جانە 1917 جىلدىڭ جازىندا كادەت پارتياسى قاتارىنان شىعۋىنا تۇرتكى بولعان 3 وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى بول­عان جەردى جەكەمەنشىككە ساتۋعا قارسى قارار قابىلدادى. بۇكىل رەسەي حالقى، ءاسى­رەسە «الاش» جەتەكشىلەرى كۇتكەندەي، قۇرىلتاي جۇمىسشىلار مەن شارۋالار دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەسىنىڭ مەملەكەتتىك بيلىگىن (كەڭەس وكىمەتىن) زاڭدى ەتەتىن «ەڭبەكشىلەر مەن ەزىلگەن حالىقتىڭ قۇقى دەكلاراتسياسىن» قاراۋ­دان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى.

مىنە، وسى ارەكەتى ءۇشىن كەڭەس وكىمەتى رەسەيدەگى قالعان ەڭ سوڭعى زاڭدى بيلىك – بۇكىل حالىق سايلانعان قۇرىلتايدى 5 قاڭتاردان 6-سىنا قاراعان ءتۇنى كۇشتەپ قۋىپ تاراتىپ، ۋاقىتشا ۇكىمەتتى قارۋمەن قۋىپ تارات­قان 1917 جىلدىڭ 25 قازاننان (7 قاراشادان) كەيىن وسىمەن ەكىنشى قىلمىستىق مەملەكەتتىك ءتوڭ­كە­رىس جاسادى. رەسەي مەملەكەتتىك بيلىكسىز قالدى.

«رەسەي بيلىكسىز قالعان وسى جاعدايدا ءىى جالپى­­ۇلتتىق قازاق-قىرعىز قۇرىلتايىندا بولا­شاقتا جاريالانۋعا ءتيىس فەدەراتيۆتىك رەسەي رەس­پۋب­لي­كا­سى­نىڭ وزگەلەرمەن تەڭ قۇقىلى اۋتو­نو­مياسىنىڭ ءبىرى، ياعني سۋبەكتىسى رەتىندە جاريالانعان الاش وزىنەن جوعارى تۇرعان فەدەراتيۆتىك بيلىك ورگانى جوق، بۇكىل مەملەكەتتىك بيلىك قۇزىرى ءوز قولىنا تيگەن ەگەمەن رەسپۋب­ليكاعا اينالدى».

بالشەبەكتەر قۇرىلتايدى قۋىپ تاراتۋى­نىڭ سالدارى – كەشەگى وتارشىل يمپەريانىڭ فەدە­­را­تسيا بولا الماۋىنا جانە ىدىراۋىنا اكەلىپ سوقتى. رەسەي فەدەراتسيا بولا الماعان سوڭ، ۇلتتىق جەرلى اۋتونوميا جاريالاعان ۋكراينا، گرۋزيا، ارمەنيا، الاش، باشقۇرت جانە باسقا ۇلتتىق جانە وبلىستىق اۋتونوميالار تۇگەل ەگەمەن مەملەكەتكە اينالدى ەمەس پە؟ ال اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن اۋتونوميا جاريالاعان حالىقتار دايىن رەسەي فەدە­­راتسياسىنا كىرمەي، ولار ءوز ىقتيارىمەن رەسەي فەدەراتسياسىن قۇراستىرۋ كەرەك بولعان. مىنە، سونى كەش تۇسىنگەن لەنين مەن كەڭەس وكىمەتى 1918 جىلدىڭ 18 (31) قاڭتارىندا رەسەيدى فەدەراتسيا دەپ جاريالاپ، ەگەمەن ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ بارىنە سوعىس ينتەرۆەنتسياسىن باستاعان جوق پا؟ ءبىز ونى كەڭەستىك جالعان يدەولوگيامەن «ازامات سوعىسى» دەپ كەلەمىز. بالشەبەكتەردىڭ ول سوعىسى ازامات سوعىسى ەمەس، ينتەرۆەنتسيا بولاتىن. الاش وردا كەڭەس وكى­مەتىن 1919 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن مويىنداعان جوق. وعان قوسىلامىز دەپ ەلدى شاقىرمادى دا.

سۇلتان حان اققۇلى،

PhD, الاشتانۋشى

دەرەككوزى: ەگەمەن قازاقستان

Abai.kz