تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..» (جالعاسى)

جوعارىدا اتى اتالعان، كەنەسارى مەن كەنەسارىشىلارعا قارسى مايداننىڭ باس جاۋىنگەرى جانە ول پىكىرىنەن كوزى جۇمىلعانشا قايتپاعان، «پراۆدانىڭ» قازاقستانداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى ا.چەرنيچەنكوعا يدەيا بەرىپ جانە سونى ءبىر جىل بويى قاداعالاپ، تابىسپەن جۇزەگە اسىرعان ت.شويىنباەۆتىڭ «كەنەسارى قاسىموۆ قوزعالىسىنىڭ فەودالدىق-مونارحيالىق سيپاتى تۋرالى» ماقالاسى («سوتسياليستىك قازاقستان»، 1951 جىل، 27 ماۋسىم) جاريالانىپ، وندا قازاقى قىلمىستاردى بىلاي قويىپ، كەنەسارىنى اعىلشىننىڭ شپيونى، ە.بەكماحانوۆتى (سۋرەتتە) سولاردىڭ جانسىزى ەتىپ شىعاردى. دالىرەك ايتساق، وندا:
«ءدال وسى كەزدە انگليانىڭ دۇنيەگە ۇستەم بولۋعا ۇمتىلۋى شەكتەن تىس ەدى، ونىڭ بۇل باسقىنشىلىعى بىرقاتار شىعىس ەلدەرىن قۇلداپ العانىنان، ورتا ازياعا، قازاقستانعا، شىعىستىڭ باسقا اۋداندارىنا كوپ بارلاۋشىلار مەن ەكسپەديتسيالار جىبەرگەنىنەن ايقىن كورىنەدى. كابۋلدا، عيراتتا، كانداعاردا اعىلشىن شپيوندارىنىڭ ورتالىعى قۇرىلدى. سول كەزدەگى ارحيۆتەگى ماتەريال: «اعىلشىنداردىڭ قىرعىزدارعا (قازاقتارعا) دا باسا كوكتەپ كەلە جاتقانىن» باياندايدى.
كەنەسارى قوزعالىسىنىڭ اقىرى جاقىنداعان كەزدىڭ وزىندە، قىرعىز حالقىنا قارسى اگرەسسيالىق سوعىس ازىرلەپ، ءوز جاعىنا ءۇش ءجۇزدىڭ سۇلتاندارىن تارتۋعا تىرىسىپ، ورىس حالقى مەن قازاق حالقىن بىرىنە-ءبىرىن قارسى قويۋداعى ءوزىنىڭ سۇيگەن ادىسىنە قايتا ورالدى. سوندا ول سۇلتاندار مەن بيلەرگە ۇندەۋىندە بىلاي دەپ جازادى: «سىزدەردىڭ حۇزىرلارىڭىزعا ءمالىم بولسىن، اللانىڭ امىرىمەن، كاپىردىڭ قىسىمىمەن كىشى ءجۇز بەن ورتا جۇزدەن كوشىپ، ۇلى ءجۇزدىڭ شۋ، ىلە توڭىرەگىندەگى جەرلەرىنە كەلدىك. ءبىز اتا-بابامىزدىڭ زاماندارىنان بەرى سىزدەردىڭ رۋ باسىلارىڭىز بولىپ كەلدىك. سىزدەر قاشاندا ءبىزدىڭ ايتقانىمىزدان شىقپاي كەلدىڭىزدەر، سول ءۇشىن سۇلتاندار دا سىزدەردى وزىنە قوسىلۋعا شاقىرىپ، «كاپىرلەرگە» (ورىستارعا) قارسى كۇرەسۋگە شاقىردى».
مىنە، وسىنداي ورىس، قازاق، قىرعىز حالىقتارىنىڭ قاس دۇشپانى كەنەسارى قوزعالىسى شەكتەن تىس ماداقتالىپ، جالعان تاريحشى بەكماحانوۆ بۇل بۇلىنشىلىك ارەكەتتى «قالىڭ بۇقارانى ساياسي تاربيەلەۋدىڭ تاماشا مەكتەبى» دەپ جاريالادى.
ورىس پاتشاسى قازاق بۇقاراسىنىڭ ءۇنىن ءوشىرىپ، قاناپ باقتى، بىراق وسىلاي بولا تۇرسا دا، كەنەسارى، ەگەردە پاتشالىق ۇكىمەت ونىڭ بارلىق حاندىق ارتىقشىلىق حالدەرىن ساقتاۋعا كەپىل بولسا، وندا قازاق حالقىن تالاۋ ءۇشىن كەنەسارىنىڭ پاتشالىق ۇكىمەتتىڭ دە يتارشىسى بولۋعا دايار ەكەندىگى بەلگىلى ەدى»،–دەپ اتاپ كورسەتتى.
بۇدان سوڭ سول تۇستاعى جازۋشى-دراماتۋرگ ءارى تاريحشى مۇساتاي اقىنجانوۆ تا شەت قالمادى. شەت قالا المايتىن دا. سوندىقتان دا ول «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ 1951 جىلعى №6 سانىندا «قازاقستان تاريحىنداعى بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدىققا قارسى» ماقالاسىن جاريالادى. مۇندا تەك قازاقى تاريح تاپسىرلەندى:
«سوعىس كەزىندە سوۆەت تاريحشىلارىنىڭ ەداۋىرى وتان قورعاۋ جۇمىسىنا اتسالىسىپ جۇرگەن كەزدە، ە.بەكماحانوۆ الدەقاشان تاريحتان الىنىپ تاستالىنعان سودىرلى كەنەسارى قاسىموۆتى «ءتىرىلتىپ»، جات پىكىردى قايتا سونىلاماق بولدى. بىراق ونىڭ بۇل ارەكەتىن قازاقستان جۇرتشىلىعى وتە سۋىق قابىلدادى. ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ورگانى «پراۆدا» بەكماحانوۆتىڭ ۇستاعان جولىنىڭ قاتە ەكەنىن، باعىتىنىڭ بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلدىق ەكەنىن اشكەرەلەدى.
... جۇرتشىلىققا بەلگىلى قازاقستاندا XIX عاسىردىڭ العاشقى جارىمىنداعى ۇستەم تاپ – «اقسۇيەكتەر» مەن باي-فەودالدار بولعان. ولاردىڭ وزدەرىنشە «اق سۇيەكتىك جانە دۆورياندىق ۇلت ماسەلەسى» بولدى. قازاق «اقسۇيەكتەرى» قازاقستان روسسياعا قوسىلعاننان كەيىن حاندار تۇسىنداعى ارتىقشىلىعى مەن قۇدىرەتتىلىگىنەن ايىرىلدى. سوندىقتان ولار قازاقستاندى ورىس مەملەكەتىنەن ءبولىپ الۋدى تىلەدى. مۇنىسىمەن ولار قازاق ەلىنىڭ باسىنا حانداردى – «اقسۇيەكتەردى» قويعىسى كەلدى. ءسويتىپ قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىن حاندارعا تاپسىرۋعا تىرىستى. مىنە، وسىنى ستالين جولداس فەودالدىق-مونارحيالىق «ۇلتشىلدىق» دەپ اتايدى.
... حاندىق ۇكىمەتتىڭ جويىلۋى قازاق حالقى ءۇشىن، ءسوز جوق، جەڭىلدىك بولدى. ويتكەنى ماركستىڭ ايتۋىنشا 700-800 جىلعا سوزىلعان شىڭعىس حان تۇقىمدارىنىڭ «جەكسۇرىن قانسوقتالىعىنا» از دا بولسا تيىم سالىناتىن ەدى. ارينە، ونى ورىس پاتشاسى قازاق ەڭبەكشىلەرىنە جانى اشىعاندىقتان ەمەس، ءوز قۇلقى ءۇشىن، حانسىز قازاق ەلىن چينوۆنيكتەر ارقىلى جەكە بيلەپ، جەكە قاناۋ ءۇشىن ىستەدى. سولاي بولا تۇرسا دا، بۇل ءبىر ادىم ىلگەرى باسقاندىق ەدى. ويتكەنى ەكى قاناۋشىنىڭ ءبىرى، اسىرەسە، 800 جىلعا سوزىلعان «جەكسۇرىن قانسوقتالىق» كەميتىن ەدى. ەكىنشىدەن، ورتاعاسىرلىق حاندىق قۇرىلىس كازاق ىشىنە كاپيتاليزمنىڭ كىرۋىن بوگەپ، ەكونوميكادا ناتۋرالدىق قالىپتى ساقتاپ وتىراتىن ەدى. سوندىقتان حاندىق ينستيتۋتىنىڭ جوعالۋى قازاق حالقى ءۇشىن دۇرىس قادام بولدى.
قازاق حالقىنىڭ كەنەسارى سوڭىنا ەرمەي، روسسيامەن بىرگە بولۋدى تىلەۋىنىڭ تاريحي زور ءمانى بار ەدى: 1) كەنەسارىعا ەرىپ كەتكەندە، قازاق ەڭبەكشىلەرى ورتا عاسىردىڭ شىرماۋىندا، قول-اياعىن جازا الماي وتىرعان، قاۋساعان شىرىك حاندىقتاردىڭ بىرەۋىنە تاۋەلدى بولىپ، اقىرى اعىلشىن جىرتقىشتارىنىڭ قۇلدىعىنا تۇسەتىن ەدى. 2) قازاق ەلىنىڭ بىت-شىت بولىپ توزۋ قاۋپى بولدى. ويتكەنى، كىشى ءجۇز قاي جاعىنان بولسا دا روسسيامەن بىرىككەن. ول، ءسوز جوق، ودان ايىرىلمايتىن ەدى. ولاي بولسا، تۇتاس قازاق ەلى بىرنەشە حاندىقتارعا ءبولىنىپ، قىتايدىڭ، ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ، روسسيانىڭ قول استىنا بىتىراپ كەتىپ، حالىقتىعىنان ايرىلاتىن ەدى. 3) شارۋاشىلىق تۇرمىس قۇرۋ جونىنەن شىعىس حاندىقتارى قازاق حالقىنىڭ وتىرىقشىلانۋىنا، ەگىنشىلىك كاسىبىنە اينالىسۋىنا جول بەرمەيتىن ەدى. ويتكەنى، ونىڭ ءوزى ەسكى ورتاعاسىرلىق تۇرمىستا بولدى. ال بۇل كەزدە قازاق ەلىنىڭ ۇلى جۇزدەن باسقاسىندا روسسياعا قوسىلۋ ارقىلى ەگىن، وتىرىقشىلىق، ساۋدا قاتىناسى كۇشەيدى. 4) روسسيا تەك پاتشالىق روسسيا ەمەس ەدى، حالىقتىق-بۇقارالىق روسسيا دا بار بولاتىن. ورىستىق حالىقتىق-بۇقارالىق مادەنيەتى دە ءوستى. بۇقارالىق روسسيا وزىمەن وتىرعان ەلدەردىڭ بولاشاق اباي، ىبىراي، شوقاندارىن تۋعىزۋعا اسەر ەتىپ وتىردى.
... كەنەسارى گەنەرال گورچاكوۆقا جازعان ءبىر حاتىندا: «ورتا جۇزدەن كەتىپ بارامىن، ويتكەنى باستىقتاردان دا، قول استىندا وتىرعان حالىقتاردان دا ەشبىر مەيرىم تاپپادىم، ءبارى دە جاۋلىق ەتەدى»،– دەپ مويىنداعان. بۇدان شىعاتىن كورىتىندى: كەنەسارى ورتا جۇزگە سيا الماي، حالىق قاھارىنا قارسى تۇرا الماي، زىتىپ وتىرعان.
بىراق، ونىڭ ورتا جۇزدەن كىشى جۇزگە اۋىسۋى تەگىن ەمەس. ءوزىنىڭ ەسكى دوستارى حيۋا، بۇقار حاندىقتارىنا جاقىنداپ كومەك الۋ بولعان. ويتكەنى، ول ورىس پاتشاسىنا قارسى حالىقتىق ازاتتىق كۇرەسىنە باسشىلىق ەتەم دەسە، سول كەزدە شىڭىنا جەتكەن ناعىز حالىق قوزعالىسى يساتاي – ماحامبەتتىڭ كۇرەسىنە قوسىلۋى كەرەك ەدى. كەرىسىنشە، ول – وعان جاۋ بولعان. جاپپاستىڭ ىشىندە ناۋرىزباي توبى ماحامبەتكە قارسى وق اتقان. ال ونىڭ كەرىسىنشە ەل تالاۋشى جانعوجامەن بىرىگىپ كەتكەن. جانعوجا ەكەۋى تىزە قوسىپ الىپ، بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قازاق اۋىلدارىن سوزاق، سايرام قالالارىن شاپقىنشىلىققا ۇشىراتقان.
كەنەسارى كىشى ءجۇزدىڭ جەرىنە كەلىپ ورنالاسقاننان كەيىن ءوزىنىڭ «اسكەري كۇشىن» مولايتىپ الۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى سۇمدىق ايلا-امالدار ىستەگەن. ورىنبوردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى پەروۆسكيمەن، حيۋا، كوقان حاندىعىمەن جانعوجا نۇرماعامبەتۇلى سىقىلدى ەل توناۋشىلارمەن جاقسى قارىم-قاتىناس جاساعان. پەروۆسكيگە جازعان ءبىر حاتىندا:«باستىقتارعا قارسى كەلە المايمىن، قارسى تۇرعىم دا كەلمەيدى...»،– دەپ جاعىمپازدانا كەلىپ، وسى كەلىپ وتىرعان جەرىنەن قوزعاماۋىن تىلەيدى»،– دەپ بايان ەتتى.
ءدال وسى ماقالاداعى تاريحي شىندىققا جاقىن پىكىر – ەگەر سول تۇستاعى ساياسي، شەكارالىق قۇرىلىم ساقتالىپ قالسا، وندا قازاق حالقى تەلىمدەنىپ، ۇشكە ءبولىنىپ، قۇرىپ كەتەدى – دەگەن پىكىر. بۇل قاۋىپ، قاشان «الاشوردا» كوسەمدەرى 1920 جىلى تامىزدا قازاقستاننىڭ بۇگىنگى تەرريتورياسىن انىقتاپ، لەنين قول قويعانعا دەيىن ءتونىپ تۇردى.
ال كەنەسارىنىڭ رۋحاني سالاداعى كەلتىرگەن كەسىرى «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» باسىلىمىنىڭ 1951 جىلعى №8 سانىنداعى «ادەبيەتىمىزدىڭ يدەيالىعى ءۇشىن» اتتى رەداكتسيالىق باس ماقالادا اشكەرەلەندى. وندا:
«كوركەم ادەبيەتىمىزدىڭ وركەندەۋ جولىندا قولىمىز جەتكەن وسىنداي تابىستاردى ايتۋمەن قاتار، ءبىز بۇل سالادا سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن ورىن الىپ كەلگەن يدەولوگيالىق بۇرمالاۋشىلىقتاردى، ورەسكەل قاتەلىكتەر مەن ەلەۋلى كەمشىلىكتەردى دە ەشبىر جاسىرا المايمىز. وتكەن جىلدىڭ دەكابرىندە «پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان «قازاقستان تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان باياندالسىن» دەگەن ماقالا جانە بۇل ماقالاعا بايلانىستى قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ وسى جىلعى 10 اپرەلدەگى قاۋلىسى جالعان تاريحشى بەكماحانوۆتىڭ «قازاقستان XIX عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا» دەگەن كىتابىندا قازاقستان تاريحى ماسەلەلەرىن بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق تۇرعىدان بايانداعانىن، حالىق بۇقاراسىنىڭ قاس دۇشپانى سۇلتان كەنەسارىنىڭ فەودالدىق-مونارحيالىق قوزعالىسىن «حالىقتىق»، «بوستاندىق» قوزعالىسى بولىپ ەدى دەپ دارىپتەگەنىن اشكەرەلەدى. بۇل ماسەلەنى تالقىلاۋ ۇستىندە قازاقستاننىڭ كەيبىر تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كەيبىر ادەبيەتشىلەرى مەن اقىن-جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارىندا دا بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق بۇرمالاۋشىلىقتاردىڭ، ورەسكەل ساياسي قاتەلىكتەردىڭ ورىن الىپ كەلگەندىگى انىقتالدى.
قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1947 جىلعى «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى جۇمىسىنداعى ورەسكەل ساياسي قاتەلىكتەر تۋرالى» قاۋلىسىندا، ادەبيەتشىلەر ە.يسمايىلوۆ پەن X.جۇماليەۆتىڭ بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق باعىتتاعى قاتەلەرى اتاپ كورسەتىلگەنىنە قاراماستان، بۇلار وزدەرى جونىندە بولعان قاتاڭ سىندار مەن ەسكەرتۋلەردەن ساباق الا بىلمەدى، سوڭعى كەزگە دەيىن ولار ادەبي زەرتتەۋلەرىندە، ماقالالارىندا كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى جەر-كوككە سىيعىزباي دارىپتەۋمەن بولدى، حالىقتىڭ بۇل دۇشپاندارىن ماقتاپ ولەڭ جازعان حان ماڭىنداعى اقىندار مەن جىرشىلاردىڭ زياندى شىعارمالارىن بارىنشا ناسيحاتتاپ، ولارعا وقۋ كىتاپتارىنان، وقۋ پروگراممالارىنان، ادەبيەت تاريحىنا ارنالعان ەڭبەكتەردەن كەڭ ورىن بەرىپ وتىردى. جازۋشى م.اۋەزوۆ قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ ءبىرىنشى تومىندا، «حان كەنە» دەگەن ارناۋلى پەساسىندا كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى، ولاردىڭ ماڭىنداعى فەودالداردى ۇنەمى ماقتاۋمەن، ولاردى بۇقارانىڭ «كوسەمدەرى» ەتىپ كورسەتۋمەن بولدى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ پرەدسەداتەلى س.مۇقانوۆ تا سۇلتان كەنەسارىنى دارىپتەۋشىلەردىڭ بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق پىكىرلەرىنە كەزىندە تويتارىس بەرۋدىڭ ورنىنا، قايتا ونداي زياندى پىكىرلەردى ءوزى قوستاپ وتىردى.
بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ورگانى «پراۆدا» گازەتى وسى جىلعى 2-يۋلدەگى «ادەبيەتتەگى يدەولوگيالىق بۇرمالاۋشىلىقتارعا قارسى» دەگەن رەداكتسيالىق ماقالاسىندا جانە 16-يۋلدەگى «سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ماڭىزدى مىندەتى» دەگەن باس ماقالاسىندا كەيبىر جازۋشىلار مەن اقىنداردىڭ شىعارمالارىنان ۇلتشىلدىقتىڭ سارقىنشاعى بايقالاتىنىن كورسەتتى، بۇل جونىندە اقىن ۆ. سوسيۋرانىڭ «ۋكراينانى ءسۇي» دەگەن ۇلتشىلدىق سارىندا جازىلعان ولەڭىن مىسالعا الدى. ۇلتشىلدىقتىڭ ءمانىسى،– دەپ جازدى «پراۆدا» – وقشاۋلانۋعا جانە ۇلتتىق تار ءورىستى شەڭبەردە توماعا تۇيىقتانۋعا تىرىسۋشىلىقتا، سوۆەت وداعىنداعى ۇلتتاردىڭ ەڭبەكشىلەرىن جاقىنداستىراتىن جانە بىرىكتىرەتىن ىستەردى كورمەۋشىلىكتە ەكەنى ءمالىم. قازىرگى زاماننىڭ تاقىرىپتارىنان قاشىقتاپ، الىستا ەتكەن زامانعا بوي ۇرۋ، ەسكىلىكتى دارىپتەۋ – ۇلتشىلدىقتىڭ جەكە جازۋشىلاردا كەزدەسەتىن ەرەكشە ءبىر ءتۇرى»،– دەپ اتاپ ءوتىلدى.
كەنەسارى تۋرالى داۋ-داماي مەن جاۋلىق ىزدەۋ مۇنىمەن دە توقتالمادى. قازاقستان كومپارتياسى بۇل كەزدە ۇلكەن ساياسي قارار دايىنداپ ۇلگەردى. تاريحشى ءا.تاكەنوۆتىڭ ماعلۇماتى بويىنشا:
«1951 جىلى 14-تامىزدا قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى «قازاقستان سوۆەت جازۋشىلارى وداعى جۇمىسىنداعى ءىرى قاتەلىكتەر مەن كەمشىلىكتەر جانە ولاردى جويۋ شارالارى تۋرالى» قاۋلى الدى. تەك 1951 جىلدىڭ كوكەك-قازان ايلارى ارالىعىندا 30 پەسا مەن 174 ءان تەكستەرى رەپەرتۋاردان شىعارىلدى».
تاريحتا كوركەم شىعارمانىڭ سوتتالعان جايلارى كەزدەسكەن، ال ءاننىڭ سوتتالۋى تەك كەڭەس تۇسىندا عانا ورىن الدى. سول اندەردىڭ سازى قالعانىمەن دە، سوزدەرى ۋاقىتپەن بىرگە تىلسىمعا ءسىڭىپ كەتتى. ۇمىتىلدى. ونىڭ ءوزى جەكە ءبىر دەربەس اڭگىمە.
مىنە، وسى «جازۋشىلار وداعىنىڭ جۇمىسىنداعى ءىرى قاتەلىكتەر مەن كەمشىلىكتەرگە جانە ولاردى جويۋ شارالارىنا» بايلانىستى 1951 جىلى 24-تامىزدا ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆ قاتىسقان جازۋشىلار وداعىنىڭ قالالىق جينالىسى ءوتتى. ونى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ىسقاقوۆ باسقارىپ وتىردى. وداقتىڭ توراعاسى س.مۇقانوۆ «قازاقcتان جازۋشىلار وداعىنداعى ورەسكەل قاتەلەر مەن كەمشىلىكتەر تۋرالى جانە قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى بيۋروسىنىڭ 1951 جىلعى 14-تامىزداعى قارارىنا بايلانىستى مىندەتتەر» اتتى بايانداما جاسادى. ەكى-ءۇش اۋىز سوزبەن ادەبيەت جەتىستىكتەرىنە جەدەلدەتە توقتالىپ، سول ءبىر قىزىلوڭەش كەزەڭنىڭ داستۇرىنە سايكەس بىردەن ساياسي-يدەولوگيالىق اشكەرەلەۋگە كوشتى. ارينە، تاعى دا «ءداستۇر بويىنشا» الدىمەن مۇحتار اۋەزوۆ جانە ونىڭ «حان كەنەسى» نىساناعا الىندى. قارا داۋىلدىڭ دەمىمەن «ءۇش بايتەرەك» ءبىرىن-ءبىرى تاعى دا تامىرلارىن سولقىلداتا ىرعادى.
س.مۇقانوۆ: «الايدا قازاق سوۆەت ادەبيەتىندە، سونداي-اق كەيبىر جەكە اقىن-جازۋشىلاردىڭ تۆورچەستۆوسىندا ورەسكەل ساياسي قاتەلەر، بۇگىنگى ءومىرىمىزدىڭ شىندىعىن بۇرمالاۋ، سوۆەت حالقىنىڭ مۇددەسىنە زياندى ۇلتشىلدىق سارىندار ورىن الىپ كەلدى. قازاقتىڭ كوپتەگەن اقىن-جازۋشىلارى وزدەرىنىڭ شىعارمالارىندا قازاق حالقى مەن ورىس حالقىنىڭ قاس جاۋى سۇلتان كەنەسارى قاسىموۆتىڭ مونارحيالىق، كەرىتارتپا باعىتتاعى كوتەرىلىسىن ۇلت-ازاتتىق جولىندا بولعان كۇرەس دەپ دارىپتەدى. جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ ءبىر كەزدە «حان كەنە» اتتى پەسا جازىپ، وندا قانىشەر كەنەسارىنىڭ باۋىرلاس قىرعىز حالقىنا جاساعان زۇلىمدىعىن، جىرتقىشتىعىن ونىڭ ەرلىگى ەتىپ كورسەتتى. ءسويتىپ، بۇل زياندى شىعارمانى جازۋ ارقىلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ سۇلتان كەنەسارى قاسىموۆتى دارىپتەۋمەن تىنبادى، ول جۇزدەرى جاراسقان باۋىرلاس قازاق، قىرعىز حالىقتارىنىڭ دوستىعىن بۇرمالاپ، ولاردىڭ اراسىندا ۇلت ارازدىعىن قوزدىرۋعا ارەكەتتەندى. بىراق، وكتيابر رەۆوليۋتسياسى ارقىلى قايتا تۋعان، لەنين-ستالين پارتياسىنىڭ ۇلت ساياساتى نەگىزىندە تاربيەلەنگەن قازاق ەڭبەكشىلەرى م.اۋەزوۆتىڭ بۇل جات ويمەن جازىلعان، زياندى شىعارماسىن قابىل المادى.
حالقىمىزدىڭ مۇددەسىنە وپاسىزدىق جاساعان كەنەسارىنى دارىپتەۋدە جازۋشى اۋەزوۆتەن باسقا كەيبىر اقىن، جازۋشىلارىمىز دا قالىسا قويمادى. اقىن قاليجان بەكحوجين كەنەسارىنىڭ باسكەسەر ءىنىسى، قانىشەر ناۋرىزبايدى ماداقتاپ «باتىر ناۋان» دەگەن پوەما جازدى. بۇل پوەماسىندا ول قازاق حالقىنىڭ قاس جاۋلارى كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى ازاتتىق تۋىن كوتەرگەن، ەركىندىك اڭساعان، حالىق قامىن جەگەن كوسەمدەر، ەل ءۇشىن ەڭىرەپ تۋعان ەرلەر ەتىپ سۋرەتتەدى. ءسويتىپ، ق.بەكحوجين سوۆەت اقىنى دەگەن اتتى بەتكە ۇستاپ، حالقىمىزدىڭ مۇددەسىنە وپاسىزدىق جاسادى، حالىقتىڭ قاس جاۋلارىن دارىپتەۋدەن ول تايسالمايدى. كەنەسارى قاسىموۆتى دارىپتەۋ باسقا دا كوپتەگەن ادەبيەتشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە، وقۋ قۇرالدارى مەن حرەستوماتيالاردا، سونداي-اق قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ پروفەسسورى م.اۋەزوۆتىڭ باسقارۋىمەن شىققان ءبىرىنشى تومىندا دا ورىن الدى. پروفەسسور ح.جۇماليەۆ پەن ە.يسمايىلوۆ جولداستار وزدەرىنىڭ «عىلىمي-زەرتتەۋ» ەڭبەكتەرىندە ماركستىك-لەنيندىك مەتودولوگيادان قول ءۇزىپ، ورەسكەل قاتەلىكتەرگە ۇرىندى»،– دەپ قىزىلكەڭىردەك ايتىستىڭ تاماعىن قىرناپ بەردى.
قاتارلاستارىنىڭ اراسىندا اسا ساق ءارى اڭعال: «ءوزىم دە قۋمىن. ون جەتىنشى جىلعىدان ارىگە اياق باسپايمىن»،− دەگەن ءسوزى ماتەلگە اينالىپ كەتكەن تايىر جاروكوۆ تا وسى ناۋقاننىڭ تۇسىندا اتوي سالىپ شىقتى. ەركىمەن شىقتى ما، جوق، توبىرعا ىلەستى مە، قايدام، الايدا ونىڭ ءسوزىنىڭ استارى ءسابيت مۇقانوۆتان باستاپ قاسىم امانجولوۆ پەن حاليجان بەكحوجين سياقتى قازاق پوەزياسىنىڭ مايدانگەر اقيىقتارىن نايزانىڭ ۇشىنا ءىلىپ بەردى.
تايىر جاروكوۆ (مازمۇنى): «بك(ب)پ وك-ءنىڭ جازۋشىلار وداعىنداعى ۇيىمدىق جانە شىعارماشىلىق جۇمىستارداعى وسى ۋاقىتقا دەيىن جىبەرىلىپ كەلگەن ورەسكەل ساياسي قاتەلەر تۋرالى قارارى وتە ورىندى جانە ونىڭ ءتۇپ تامىرى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلارىنىڭ ۇيىمداستىرۋدا جىبەرگەن سەلسوقتىعىندا جاتىر. ونىڭ باستى سەبەبى، مۇقانوۆ، اۋەزوۆ، مۇسىرەپوۆ جانە باسقالار سياقتى اعا جازۋشىلار ۇيىمدىق جانە شىعارماشىلىق جۇمىستان وزدەرىن شەت ۇستايدى. ءبىرىن-ءبىرى ءىش تارتقان تانىستىق قارىم-قاتىناستار، سەلسوقتىق، اسىرەسە اعا بۋىننىڭ اراسىنداعى سىن مەن ءوزارا سىننىڭ جوقتىعى، ماركسيزم-لەنينيزممەن جەتكىلىكتى قارۋلانباۋى، مۇقانوۆ، اۋەزوۆ، مۇسىرەپوۆ قاتارلى جەتەكشى جازۋشىلاردىڭ بويىنان يدەولوگيالىق ورەسكەل بۇرمالاۋشىلىق پەن بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقتىڭ ورىن الۋى، تىم ماساتتانىپ كەتۋى، مەنمەنسۋى، وداقتىڭ جۇمىسىنا، شىعارمالاردى تالقىلاۋعا ارالاسپاۋى، ءوزىنىڭ تۋىندىلارىن تالداۋعا ۇسىنباي، بىردەن باسپاعا وتكىزۋى وسىنداي قاتەلىكتەرگە جول بەردى.
سونىڭ ناتيجەسىندە بەكحوجيننىڭ، امانجولوۆتىڭ، تاجىباەۆتىڭ تۋىندىلارىنداعى ورەسكەل قاتەلىكتەردى كباپ(ب) وك-ءى ورىندى سىنادى. سىن مەن ءوزارا سىننىڭ، ساياسي-تاربيەلىك جۇمىستىڭ جوقتىعى بەكحوجين مەن امانجولوۆتىڭ ومىردەن قول ۇزۋىنە، امانجولوۆتىڭ جالاڭ ەستەتيكاعا، تاجىباەۆتىڭ سيمۆوليزمگە، بەكحوجيننىڭ بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىققا ۇرىنۋىنا الىپ كەلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە يدەيالىق جات تۋىندىلار، توپشىلدىق پايدا بولدى. تەز ءوسىپ كەلە جاتقان اقىن بەكحوجين 1940 جىلى بارىمىزگە بەلگىلى «ناۋان باتىر» داستانىن جازدى، وندا كەنەسارى قاسىموۆ پەن ونىڭ ءىنىسى ناۋان بارىنشا دارىپتەلدى. كەنەسارىنى قازاق حالقىنىڭ كوسەمى رەتىندە اسقاقتاتا جىرلادى، ال ءبىز ونىڭ تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، ورىس پەن قىرعىز حالقىنا دا قارسى كۇرەسكەنىن بىلەمىز. «ناۋان باتىر» داستانىندا بەكحوجين: ناۋرىزباي ءوزىنىڭ قاھارلى اعاسىن ءسۇيدى، تۋعان تاۋلارىن ءسۇيدى، حالقىن ءسۇيدى،– دەيدى. بۇل جولما-جول اۋدارما السىزدەۋ بولۋى مۇمكىن. بىراق ونىڭ ويى ايقىن.
باتىرلار ءسۇيۋشى ەدى كەنە اعاسىن،
كەنەنىڭ كەڭ پەيىشتەي سارىارقاسىن،– دەيدى. نەمەسە:
قازاق ەك الا كيىز تۋىرلىقتى،
تاكاببار، مەنسىنبەۋشى ەك باسقا جۇرتتى،–
دەپ بەكحوجين بۇل ءسوزدى كەنەسارىنىڭ باۋىرى ناۋاننىڭ ويىمەن جەتكىزەدى.
1944 جىلعى «شەرۋ» جيناعىنا ەنگەن قازاق جاۋىنگەرىنە ارنالعان ولەڭىندە:
مەن ءسۇيدىم ەلدىڭ ۇلى ەر ەكەن دەپ،
كەشەگى كەنەكەمە تارتىپ تۋعان،– دەيدى.
ول قازاق جاۋىنگەرلەرىنە وسىلاي باعىت بەرەدى.
1948 جىلى بەكحوجين ءوزىنىڭ جيناعىندا كولحوزدىڭ شوپانى تۋرالى: «وتارلى قوي يتارقادا جاتىر كۇيسەپ»،– دەپ جازدى. اقىن بەكحوجين – كەڭەس ازاماتى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قىزعان كەزىندە ءبىر جاۋىنگەردى ءوزىنىڭ ولەڭىندە كەنەسارىعا ۇقساڭدار دەپ ۇگىتتەيدى، ال ەكىنشى ولەڭىندە كولحوزدىڭ قويشىسىن «سوفىعا» تەڭەپ، اۋليە جاساعىسى كەلەدى. ءسويتىپ ول قازاق دالاسىن قالاي سۇيسە دە، بەكحوجين سۇيگەن دالا – رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى كەيبىر اقىندار سۋرەتتەگەن دالا، مىنە، بەكحوجيننىڭ بۇل تۋىندىسى وسىنداي بوياۋ ارقىلى ۇلتشىلدىقپەن ۇندەسىپ جاتىر. بۇل تۋىندىلار ەلىمىزدىڭ قوعامدىق ومىرىمەن، وندىرىسپەن، كولحوز قۇرىلىسىمەن بايلانىسپايدى، كەرىسىنشە، رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاقستانداعى ولەڭدەردە ايتىلاتىن قايداعى ءبىر ءدىني اعىمداعى سوفىمەن جالعاسىپ جاتادى.
مۇنىڭ بارلىعى بىزگە، بەكحوجين جولداستىڭ دۇرىس جولمەن جۇرمەگەنىن، قازاقستاننىڭ تاريحىن بۇرمالاپ، كەنەسارىنى دارىپتەگەنىن، ءوزىنىڭ سوڭعى تۋىندىلارىندا بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعىن بويامالاعانىن ايتۋعا ءماجبۇر ەتەدى. بەكحوجين «ماريام جاگورقىزى» داستانىندا دا ورەسكەل قاتەلەر جىبەردى. الايدا، كەيبىر جولداستار، ورىس قىزىنىڭ تاعدىرىن مۇسىلماندىقتى قابىلداۋمەن اياقتايدى – دەيدى، ونداي جاعداي بۇل داستاندا جوق، ونداي ورەسكەل ۇلتشىلدىق تا جوق!
بەكحوجيننىڭ اقىن زامانداسىنىڭ ءبىرى امانجولوۆ، ونىڭ دا فاميلياسى قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ شەشىمىندە اتالىپ وتەدى. 1951 جىلى 14-تامىزداعى وسى قاۋلىدا قاسىم امانجولوۆتىڭ فاميلياسى ۇلتشىل قاتەلىكتەر جىبەرگەندەردىڭ قاتارىندا اتالادى... قاسىم امانجولوۆ «جالعان دۇنيەگە مەنىڭ دە بابام كەتتى»،− دەپ وكىنەدى. بۇعان اۆتور عانا ەمەس، ونى قاراپ شىققان ادام دا كىنالى. ال 1951 جىلى جازعان ولەڭىندە بۇرىنعى ازيالىق شىعىستىڭ اڭىزعا اينالعان قۇدىرەتىن جوقتادى. سوندىقتان دا امانجولوۆ بك(ب)پ-نىڭ قاۋلىسىنا تەگىن اتالىپ وتىرعان جوق. 1940 جىلى ول كەنەسارى تۋرالى داستان جازدى. ونىڭ جاريالانباعانى جاقسى بولدى. بۇل ارادا ول ءوزىنىڭ سول كەزدەگى جانقيار دوسى بەكحوجيننان كەم تۇسكەن جوق، داستان جاريالانباعانىمەن، ەگەر جانى، ميى ەلجىرەپ تۇرماسا، بىلاي جازباس ەدى. «سارىارقا» جيناعىندا قازاق دالاسى ورىس جەرىنەن، قازاق حالقى ورىس حالقىنان بولەك الىنىپ كورسەتىلگەن. بۇل ماسەلەگە س.مۇقانوۆ جولداس تياناقتى تۇردە توقتالعاندىقتان دا، نازار اۋدارىپ جاتپايمىن. سول جيناققا كىرگەن «ەرتىس» اتتى ولەڭىندە: «ول وزەن مەنىڭ كەۋدەمدە تولقىن اتىپ جاتىر» – دەيدى. ەگەر ەرتىس وزەنى بولماسا، سول ارقا بولماسا، سوتسياليستىك قۇرىلىستى ورناتىپ جاتقان قازاق حالقى ءوزىنىڭ باتىرلارىن، عالىمدارىن، جىگىتتەرىن تۋدىرماس پا ەدى؟ بۇل ارادا ول سوسيۋرا سياقتى قازاق دالاسىن ءبىزدىڭ وتانىمىزدان ءبولىپ الۋ ارقىلى ساياسي قاتەلىك جىبەرگەن (ۋاقىتىڭىز ءبىتتى)»،− دەپ ايىپ تاققان.
ءيا، تۋعان جەرىڭدى جىرلاۋدىڭ ءوزى دە «ساياسي قاتەلىك» بولعان زاماندى ءبىز دە باستان وتكىزدىك-اۋ! ارتىندا وتانى، جەرى، تۋعان ەلى تۋرالى ءبىر شۋماق ولەڭى قالماعان تالانتتى اقىننىڭ تەگەۋىرىنى وسىنداي ۇرەيدىڭ سالدارىنان ەش كەتتى.
بۇل ناۋقاننان پارتيادا جوق جازۋشى، بىراق سول كەزدە ونى مۇشەلىككە قايتادان قابىلداۋ ماسەلەسى كوتەرىلىپ جاتقان، ءسويتىپ ۋاقىتشا الدارقاتۋعا تۇسكەن ع.مۇسىرەپوۆ تە قالىس قالمادى.1932-1937 جىلدارى ميرزوياننىڭ تۇسىندا م.اۋەزوۆتىڭ «جەكە رەتسەنزەنتى» (بۇل مىندەت كەيىن ق.جۇماليەۆكە جۇكتەلدى) بولعان عابيت مۇسىرەپوۆ «قولىنا قالام الدى». 1947 – 1953 جىلداردىڭ اراسىنداعى ع.مۇسىرەپوۆ ارالاسقان سوزدەر ۇنەمى تومەندەگى سيپاتتا ءوتتى جانە وسىنداعى اتالعان شىعارمالارعا قاراپ اڭگىمە قاي تاقىرىپتا قوزعالىپ وتىرعانى (پروزا، دراما، ەپوس، ت.ب.) تۋرالى بىردەن اڭعارۋعا بولادى. ءبىز سول پىكىرلەردىڭ ءبىر پاراسىن عانا بەرۋمەن شەكتەلەمىز.
ع.مۇسىرەپوۆ: «قازاقستان ك(ب)پ پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ كەڭەستىك جازۋشىلار وداعىنىڭ جۇمىسى تۋرالى سوڭعى شەشىمىندە: ءبىزدىڭ ادەبيەت مايدانىمىزداعى بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقتىڭ قالدىقتارىن تۇبىرىمەن جويىپ، تازالاۋدى جانە ونىڭ جاڭادان ورشۋىنە مۇمكىندىك بەرمەۋدى زاڭدى تالاپ ەتىپ، قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسادى. قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ جولى – جاس ادەبيەتتى ارتقا تارتىپ، كەڭەس ادەبيەتىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق جولىنان بولەكتەنۋگە جەتەكتەگەن وسىناۋ ءبىر باستى زيانكەستىككە قارسى كۇرەسۋمەن قالىپتاستى. بك(ب)پ جانە قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتتەرىنىڭ سوڭعى جىلدارداعى يدەولوگيا سالاسىنداعى كوپتەگەن ماسەلەلەر بويىنشا قابىلداعان شەشىمدەرى، بىزگە، قازاقستان جازۋشىلارىنا، كوپشىلىگىمىزدىڭ كوپتەگەن زياندى، يدەياسىز، بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل شىعارمالارىمىزدى اشكەرەلەۋگە كومەكتەستى».
پارتيادان تىسقارى قالسا دا، ول كىمدى قولداسا، سول جاقتىڭ پىكىرى باسىم تۇسەتىن عابيت مۇسىرەپوۆ ءوزىنىڭ قاشانعى ادەتىمەن تۋرا وسى ناۋقاندا دا تۇلعالاردىڭ سىلكىلەسۋىن سىرتتان باقىلاپ، ميىعىن تارتىپ، سوڭىندا ءوزى دە ارالاسقانسىپ سىزدىقتاي سويلەدى. بۇل – مىسقىل ەمەس، ناقتى ءومىر كورىنىسى. سونىڭ ناتيجەسىندە بەيبىت ومىردە – باتىل، ساياسي ناۋقاندا – باسپاق، مۇقانوۆ پەن اۋەزوۆتى تەڭشەي سالماقتاعان «تالقى تارازىسى» قالپىن 1947 – 1953 جىلدار اراسىنداعى الاساپىراندا دا ساقتاپ قالدى. مىسالى، 1952 جىلعى 11-ساۋىردەگى دراماتۋرگيا تۋرالى ءماجىلىس تە سىلكىلەسۋسىز وتكەن جوق.
ع.مۇسىرەپوۆ: «الايدا، جازۋشىلار وداعى تاراپىنان ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسۋ بارىسىندا كەتكەن ورەسكەل قاتەلەر مەن ۇلكەن كەمشىلىكتەردى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ سوڭعى شەشىمى ورىندى كورسەتىپ وتىر. ەگەردە، ءبىز وزىمىزگە ءوزىمىز سىن كوزىمەن ەسەپ بەرسەك، وكىنىشكە وراي، ءبىز ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسە وتىرىپ، سول ۇلتشىلدىقتىڭ جاندانۋىنا جاعداي جاساپپىز. بۇعان، ەڭ ءبىرىنشى وداقتىڭ توراعاسى رەتىندە مۇقانوۆ كىنالى، سونىمەن قاتار، كوللەگيالدى تۇردە باسقارۋعا اتسالىسۋعا ءتيىستى تورالقانىڭ مۇشەلەرى – ءبىزدىڭ دە كىنامىز از ەمەس».
ول م.اۋەزوۆكە قوسىپ س.مۇقانوۆتىڭ ءوزىن دە قارماققا ىلە كەتتى. ءار ءسوزىن ەسەپتەپ، تەرەڭ ساياسي استار بەرىپ، نىعىزدانىپ تۇرىپ، نىعىزداپ سويلەدى.
ع.مۇسىرەپوۆ: «قازاقستان جازۋشىلار وداعى ءبىر ۋاقىتتا ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسە وتىرىپ، ونىڭ جاندانۋىنا جاعداي جاساۋى كەزدەيسوقتىق پا؟ جوق، بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس. بۇل ءبىزدىڭ كۇرەسىمىزدىڭ السىزدىگىن، قاتاڭ پارتيالىق ءتارتىپتى ساقتاي وتىرىپ جۇيەلى تۇردە، باتىل جانە اشىق كۇرەسە الماعانىمىزدى تانىتادى... ۇلتشىل قاتەلىكتى سىناۋدىڭ ورىنىنا سىندى مەششاندىق كۇرەستىڭ قۇرالىنا اينالدىرۋ دەگەنىمىز، بىرىنشىدەن، سىننىڭ بۇكىل ساياسي ءمانىن جويۋ بولىپ تابىلادى، ەكىنشىدەن، بۇل پايدا بولىپ كەلە جاتقان توپشىلدىقتىڭ وتىن قوزدىرۋدىڭ جاسىرىن امالى، ەگەردە توپشىلدىق جوق بولسا، ونى قولدان جاسايدى!»،– دەدى.
بۇل جولى دا ەكى ارىستاننىڭ جۇلقىسۋىن قوستاماعانداي كورىنگەنىمەن، «پارتيانى جانە كوپشىلىك بۇقارانى» جاڭا قاۋىپتەن «ساقتاندىردى».
ع.مۇسىرەپوۆ: «وتكەننىڭ مادەني مۇرالارىن يگەرۋ ماسەلەسىن ءالى قوزعاعامىز جوق. سوعان قاراماستان، وتكەن كۇن مەن فولكلور تاقىرىبىنا ارنالعان ءبىزدىڭ ءبىراز تۋىندىلارىمىزداعى يدەيالىق جاعىمسىزدىقتار تۋرالى حابارلار وداققا ءتۇسىپ جاتقان سىڭايلى. ءبىز، بۇل تۇرعىدان العاندا مۇسىرەپوۆتىڭ – «قىز جىبەك»، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»، «اقان سەرى»، اۋەزوۆتىڭ – «ەڭلىك – كەبەك»، «قالقامان – مامىر»، «ايمان – شولپان»، «بەكەت»، «اقان سەرى – زايرا»، «قوبىلاندى»، حۇسايىنوۆتىڭ – «شانشارلار»، «الدار كوسە»، تاجىباەۆتىڭ – «ۇشقىش كىلەم»، «ءبىز – قازاقپىز»، «كۇمبەز»، جۇماليەۆتىڭ – «ەدىگە» سياقتى تاعى دا باسقا پەسالاردى قايتا قاراپ، قايتا باعالاۋعا مىندەتتىمىز. وتكەننىڭ مۇراسىن سىني كوزبەن يگەرۋ تۇرعىسىنان قاراعاندا بۇل تۋىندىلاردىڭ ءبارىنىڭ دە كىناراتتارى بارى انىق. مىسالى، «قوزى كورپەشتىڭ» ماسكەۋ دراما تەاترىنداعى قويىلىمى بارىسىندا ماعان قودار بەينەسىن جاڭاشا شەشۋ كەرەك بولدى، ونىڭ ساناسى ويانىپ، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءوزىنىڭ كىناسىن جۋعىسى كەلەدى. سونىمەن قاتار، وسى جانرداعى ءبىراز تۋىندىلاردا ەپوستى قايتا قورىتۋدا ۇلتشىلدىقتىڭ تيىرمەنىنە سۋ قۇياتىن تۇستاردىڭ بارى انىق. وسى ورايدان العاندا، مەنىڭ ويىمشا، تاجىباەۆ جولداستىڭ شىعارماشىلىعى ەرەكشە كومەك كۇتىپ تۇرعانداي»،– دەپ كەلەر كۇندەردە الدارىنان توسىپ تۇرعان ەپوس پەن فولكلور تۋرالى تالقىلى جاڭا ناۋقاندى ەمەۋىرىن ەتە سويلەدى.
بۇل – عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ جەكە باسىنىڭ عانا «كورەگەندىگى» ەمەس، كەڭەس وكىمەتىنىڭ پارتيانىڭ باسشىلىعىمەن قاقپايلاپ اكەلە جاتقان يدەولوگيالىق ارانداتۋ ساياساتى ەدى.
ع.مۇسىرەپوۆ: «مۇنداي جايسىز جاعدايعا دۋشار بولۋدىڭ باستى سەبەبى، وداقتىڭ باسىندا وتىرعان جەتەكشى جازۋشىلاردىڭ وزدەرىنىڭ ءبىرازىنىڭ ۇلتشىلدىق پەن يدەياسىزدىقتىڭ دەرتىنە ۇشىراپ كەلۋى جانە قازىر دە سونىمەن اۋىرىپ ءجۇر. سوندىقتان دا بىزدە ءپرينتسيپتى-پارتيالىق ءبىرتۇتاس ۇستانىم جەتىسپەدى، قازىر دە جەتىسىپ وتىرعان جوق، سونىڭ كەسىرىنەن سىن مەن ءوزارا سىنعا ۇركە قارايمىز. وسىعان وراي ۇيىمنىڭ الدىنا ءبىر سۇراق قويعىم كەلەدى: وسىنداي جاعدايسىز جاعدايعا ولار توسقاۋىل قويا الا ما؟ قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ سوڭعى قارارىندا كورسەتىلگەنىندەي، ادەبيەت مايدانىن ۇلتشىلدىقتان جانە ودان باسقا دا يدەياسىزدىقتىڭ قوقسىعىنان تازالاۋ قولدارىنان كەلە مە؟ ارينە، ءسوزسىز قولدارىنان كەلەتىنى داۋسىز. الايدا ول ءۇشىن ءبىزدىڭ وداعىمىز، ونىڭ ىشىندە باسشىلار، كەڭەس ادەبيەتىنىڭ جوعارى يدەيالىق-كوركەمدىك تالابىنىڭ دەڭگەيىنە كوتەرىلۋى ءتيىس. ول ءۇشىن، ءبىرىنشى، پارتيالىق سىن مەن ءوزارا سىندى ءپرينتسيپى تۇردە جۇزەگە اسىرىپ، ءىس جۇزىندە ءتوزىپ بولمايتىن اقساقالدىق وكتەمدىكتى دوعارۋ قاجەت.
بولشەۆيكتىك سىن قازىر ۇلتشىلدىق پەن يدەياسىزدىقتىڭ ءتۇپ-توركىنىن تەرەڭ اشىپ بەرىپ وتىر. بۇعان تەك وسى دەرتكە ۇشىراعاندار عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وزگە دە وزىمشىلدىك پەن تاعى دا باسقا قاساقانالىقتى ماقسات ەتكەندەر عانا تالاسۋى مۇمكىن. پارتيالىق سىن مەن ءوزارا سىن ءبىزدىڭ كوپشىلىگىمىزدىڭ بويىمىزداعى ۇلتشىلدىق پەن وزگە دە قاتەلىكتەرىمىزدىڭ قىرتىسىن اشىپ بەدى. مۇنى جويۋعا باعىتتالعان سىننىڭ اسا پارمەندى كۇشىنىڭ ورىنى ۇلكەن. ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزدىڭ كوپشىلىگى بۇرىننان بەلگىلى، دالەلدەنگەن، تاپتاۋىرىن بولعان نارسەلەردى مىجعىلاۋمەن وتەدى، ال ودان شىعۋدىڭ جولى از ايتىلادى.
بولشەۆيكتىك سىن نەنى اشىپ بەردى؟ بولشەۆيكتىك سىن كەيبىر جازۋشىلاردىڭ پىكىرى كەنەسارى قاسىموۆتى دارىپتەۋدە بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل بەكماحانوۆتىڭ پىكىرلەرىمەن ۇشتاسىپ جاتقاندىعىن كورسەتتى. م.اۋەزوۆتىڭ «حان كەنە» پەساسىندا، قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ ءبىرىنشى تومىندا، س.مۇقانوۆتىڭ «بالۋان شولاق» پوۆەستىندە، «XVIII-ءحىح عاسىرلارداعى قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ وچەركتەرىندە»، جۇماليەۆ پەن يسمايلوۆتىڭ وقۋ قۇرالدارىندا، بەكحوجيننىڭ شىعارمالارىندا كەنەسارى حالىقتىڭ كوسەمى رەتىندە، ال، ونىڭ كوتەرىلىسى پروگرەسسيۆتى بولىپ كورسەتىلدى. ولاردىڭ بۇل ەڭبەكتەرىندە ۇلتشىلدىقتىڭ ەكىنشى بەتى − ورىس حالقىنا قارسىلىق كوپ ورىن الدى. بۇل يسمايىلوۆ پەن بەكحوجيننىڭ ۇستانىمى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ولاردىڭ ونداعان جىلدار بويى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان جۇيەلى ارەكەتى. اۋەزوۆ جولداستىڭ سوڭعى جىلدارداعى ۇلتشىلدىق سارىنداعى قاتەلەرى، ءسوز جوق، ونىڭ وتكەندەگى يدەيالىق تۇراقسىزدىعىمەن، اداسۋلارىمەن تىعىز بايلانىستى. ول از دەسەڭىز، جازۋشى رەتىندە، عالىم رەتىندە جيناعان بارلىق بەدەلىن ادەبيەتتىڭ جاس ماماندارىن تۋرا سونداي عىلىمي ۇستانىمدا دايىنداپ كەلگەنى دە داۋسىز. باسقا ەشكىم ەمەس، تۋرا اۋەزوۆ جولداستىڭ ءوزى ادەبيەتشىلەرىمىز بەن عالىمدارىمىزدىڭ ىشىندە ەڭ ءبىرىنشى رەت حالىقتىڭ زۇلىم جاۋى كەنەسارىنى جەر-كوككە سىيعىزباي دارىپتەپ، اسپانعا كوتەردى. مۇقانوۆ جولداستىڭ ورەسكەل قاتەسى دە بۇدان كەم سوقپايدى. ول ءوزىنىڭ «وچەركتەرىندە» ەدىگە مەن قوبلاندىنىڭ، كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ، كوتىبار مەن ەسەتتىڭ ارمانى امانكەلدى يمانوۆتىڭ وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنداعى كۇرەسى ارقىلى جۇزەگە استى دەپ جازدى. بۇدان بولشەۆيك كوميسسار امانكەلدى يمانوۆ، ەدىگە مەن كەنەسارىنىڭ ارمانى مەن ماقساتى ءۇشىن كۇرەسكەن بولىپ شىعادى. ءسويتىپ، ستالين جولداس قازاقتىڭ چاپاەۆى دەپ اتاعان امانكەلدى يمانوۆ سوتسياليستىك وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ جەمىسى ەمەس، ەدىگەدەن بەرى كەلە جاتقان فەودالدىق قوعام باتىرلارىنىڭ ۇرپاعى بولىپ قانا قالادى»،− دەپ بۇلارعا تاريحشىلار تولىبەكوۆ پەن قىستاۋوۆتى دا قوساقتاپ قويدى.
ءسوزىنىڭ سوڭىندا «اقساقالدىقتىڭ دەرتىنە» قايتىپ ورالىپ، سىن مەن ءوزارا سىننىڭ «ۇلگىسى» رەتىندە ءوزىن دە ىلىكتىرىپ:
«ەڭ سوڭعى جازىلماي كەلە جاتقان دەرتىمىز، ءبىزدىڭ بارلىق تالاستارىمىز بەن شىعارماشىلىق تالقىلاۋلارىمىزدىڭ شىلاۋىنا ورالىپ قالماي كەلە جاتقان اۋرۋىمىز، ول − جەكەلەگەن جازۋشى جولداستاردىڭ ۇلتشىلدىق قاتەلىكتەردى ءوزىنىڭ ادەبيەتتەگى ءبىرىنشى ورىندا ەكەنىن دالەلدەۋگە ۇمتىلعان كۇرەس قۇرالىنا اينالدىرىپ وتىر. جولداس تاجىباەۆتىڭ پايىمداۋىنشا: مۇقانوۆ قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى دەگەن اتقا يە بولۋى ءۇشىن اۋەزوۆپەن باقتالاستىرىپ جۇرگەن كورىنەدى، ال ساين بولسا، ورتالىق كوميتەتتىڭ وتىرىسىندا ەشقانداي شىمىرىكپەستەن: اۋەزوۆ، مۇقانوۆ، مۇسىرەپوۆ ۇشەۋى ادەبيەتتىڭ اقساقالى اتانۋ ءۇشىن ءوزارا باقتالاستىرادى،− دەدى. سىن مەن ءوزارا سىندى ورىستەتۋ بارىسىندا توپشىلدىقتىڭ كورىنىس بەرەتىنىن جوققا شىعارمايمىن، كەرىسىنشە، ءوزىمدى دە، وزگەنى دە وسى ءبىر ۇلتتىق دەرتتەن ساقتانۋعا شاقىرامىن. بۇل − ونداي دەرت مەندە جوق دەگەندىك ەمەس»،− دەپ ويىن قورىتتى.
بۇل دا سول قىزىلوڭەش كەزەڭگە ءتان تاقىس ءتاسىل. سوندىقتان دا «جانر زاڭىنا بايلانىستى» م.اۋەزوۆ تە مىنبەگە كوتەرىلدى. ول ۇلتشىلدىق دەگەن نە جانە ونى قالاي تانۋ كەرەكتىگى جايلى ۇزاق تولعاپ، ايتارىن ارىدەن باستادى:
م.اۋەزوۆ: «وسىندا قاتىسىپ وتىرعان جولداستاردىڭ بارىنە دە بەلگىلى، سوڭعى ون كۇندە، سوڭعى ءبىر ايدا مەرزىمدى باسىلىمدار مەن رەسپۋبليكالىق گازەتتەردە بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ «زۆەزدا» مەن «لەنينگراد» جۋرنالدارىنداعى قاتەلىكتەر تۋرالى تاريحي قارارىنىڭ قابىلدانعانىنا بەس جىل تولۋى اتالىپ ءوتىپ جاتىر. سوعان وراي وسى ءبىز تالقىلاپ وتىرعان ماسەلە بويىنشا وداقتاس رەسپۋبليكالاردا دا ءماجىلىس ءوتىپ جاتىر. مۇنىڭ ۇستىنە «پراۆدا» گازەتىندە «ادەبيەتتەگى يدەولوگيالىىق بۇرمالاۋشىلىقتار» جونىندە ماقالا دا جاريالاندى. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزگە قاتىستى ۇلكەن جينالىستار وزىمىزدە دە ءوتتى. بۇل ءوزىمىزدىڭ ورتالىق كوميتەتتىڭ 1951جىلعى 14-تامىزداعى قاۋلىسىنان دا كورىنىس تاپتى. قازىر بارلىق جەردە جانە ءبارىنىڭ الدىنا ءبىر عانا وتە ۇلكەن، وتە ماڭىزدى، ومىرلىك ءمانى زور يدەولوگيا مايدانىن تازالاۋ، سونىڭ ىشىندە، ادەبيەتتەگى ەڭ ۇلكەن ولقىلىق – بۇكىل ءبىر ۇيىمدى، جەكەلەگەن جاعدايدا – كوپتەگەن جەتەكشى جازۋشىلاردى – ۇلتشىلدىقتان ارىلتۋ ماسەلەسى قويىلىپ وتىر. بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىق دەگەنىمىز – تاريحي، ساياسي تۇرعىدان العاندا دا ونىڭ سۇلدەسىن ىسىرىپ تاستاپ، ماڭگىلىك باس تارتقاننان سوڭ دا، جەكەلەگەن جازۋشىلار مەن عىلىم قايراتكەرلەرىنىڭ ساناسىنان وڭايشىلىقپەن كەتپەيتىن ومىرشەڭ قۇبىلىس. ۇلتشىلدىق دەگەنىمىز – سانالى تۇردە بولسىن، نە ساناسىز تۇيسىك ارقىلى بولسىن، بۇكىل قوعامنىڭ اعزاسىنا زيان كەلتىرەتىن كۇيدىرگى بولىپ تابىلادى.
بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدار، ادەبيەتتىڭ قازىرگى جاعدايىن تالداۋ بارىسىندا انىقتالىپ جاتقانىنداي، ۋكراينادا، ءازىربايجاندا، بەلورۋسسيادا، وزبەكستاندا دا بار، نە انا حالىقتىڭ، نە مىنا حالىقتىڭ وتكەن تاريحىنىڭ ۇزاقتىعىنا، مادەنيەتى مەن تاريحىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە دامىعانىنا، ونىڭ كوپساندى، نە ازساندى حالىق ەكەنىنە قاراماستان، ۇلتشىلدىقتىڭ بەت-بەينەسى بارلىق جەردە بىردەي. ۇلتشىلدىقتىڭ بارلىق كورىنىسى كوپتەگەن جاعدايدا ءبىر-بىرىمەن وزەكتەسىپ جاتادى، بك(ب)پ وك-ءنىڭ قاۋلىسى مەن ۇلتتىق كومپارتيالاردىڭ قاۋلىلارىندا اتالعان ۇلتشىلدىقتى الاتىن بولساق، ولاردىڭ جالپى باعىتى دا، كەيپى دە بىربەتكەي ەكەنىن بايقايمىز.
مەن وسى ارادا، ءبىزدىڭ جاعدايىمىزداعى پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزمگە جانە كەڭەستىك پاتريوتيزمگە، حالىقتار دوستىعى جونىندەگى لەنيندىك-ستاليندىك ىلىمگە قارسى تۇرۋشى بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقتىڭ ىشكى ماعىناسىن ايتا كەتەيىن. بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىق – تاريحي وركەنيەت اتاۋلىنىڭ بارلىعىنا، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ وتكەندەگى تاريحىنا، بارلىق قۇتقارۋشى تاريحي وركەنيەتكە قارسى تۇرادى. ەگەردە مۇنى قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا بايلانىستىرىپ ايتساق، بۇل تاريح بىزگە نە بەرەدى؟ وتكەن ۋاقىتتا ءبىز شوقان ءۋاليحانوۆ، التىنسارين جانە اباي سياقتى بىرنەشە جارقىن ەسىمدەردى عانا بىلدىك. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ باقىتىنا قاراي، بۇل ادامدار ۇلتشىلدىقتىڭ شىرماۋىنا تۇسپەدى، وعان توسقاۋىل قويا ءبىلدى، ءوزىنىڭ حالقىنىڭ بولاشاعىن قۇتقارۋشى ورىس مادەنيەتىن باعدارعا ۇستادى.
ەگەردە كوزقاراستارى پانيسلاميزممەن، پانتۇركيزممەن ۇشتاسىپ، الاشورداشىلارمەن استاسىپ جاتقان ۇلتشىلداردى الاتىن بولساق، كەڭەس وكىمەتىنىڭ شىندىعى جاعدايىندا قازىرگى ۇلتشىلداردىڭ جولى تاريحي وركەنيەتكە قايشى كەلەدى. وتكەنىمىزدەگى قارا تۇنەكتى جەڭە بىلگەن ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ جالعىز-اق دامۋ جولى بار. شوقان، التىنسارين جانە اباي تۋ ەتىپ ۇستاعاننىڭ ءبارىن دە ۇلتشىلدىقتى جوققا شىعارادى.
سونىمەن، ۇلتشىلدىقتىڭ بەلگىلەرى قانداي؟ بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقتىڭ (ۇستانىمى بويىنشا) – كەڭەس وداعىنداعى تۋىسقان رەسپۋبليكالاردىڭ مادەنيەت تاريحى وزىنە ورىس مادەنيەتىن سىڭىرمەۋى ءتيىس، بۇدان ءبىز ولاردىڭ ءوزىنىڭ وتكەنىنە سۇيىسپەنشىلىكپەن قارايتىنىن، تاپتىق كۇرەستى، تاپتىق قايشىلىقتى ەسكەرمەيتىنىن، ۇلتشىلدىقتىڭ كەرىتارتپاشىلىعىن، تاريحي قىلمىستى وقيعالاردى جاعىمدى ەتىپ كورسەتىپ، قاساقانا تەرىس باعا بەرەتىنىن بايقايمىز. ۇلتشىلدىق – ءبىر حالىقتىڭ، ءدال قازىرگى جاعدايدا كەڭەس وداعى حالىقتارىنىڭ توماعا تۇيىق، ءوز بەتىنشە دەربەس تاريحي دامۋىن قالاۋى ارقىلى ول كوپ جاعدايدا پانتۇركيزممەن، پانيسلاميزممەن ۇشتاسىپ جاتۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، روسسيانىڭ قۇرامىنا كىرگەن حالىقتاردىڭ تاريحي تاعدىرىنا اسەر ەتەتىن روسسيانىڭ ىقپالىنا قارسى شىعۋ وقيعالارىنىڭ بىرنەشە رەت قايتالانىپ وتىرعانىنا قاراعاندا، ولاردىڭ ورىس حالقىنىڭ مادەنيەتىن باعالاي بىلمەيتىنى جانە ونىڭ ىقپالىنىڭ ماڭىزىن جوققا شىعاراتىنى اڭعارىلادى.
مىنە، ولاردىڭ وسىنداي جالپى جاعدايدان ءبىزدىڭ قاتەلىكتەرىمىزگە اۋىساتىن بولساق، وندا ارقايسىمىزدىڭ جىبەرگەن ۇلكەندى، كىشىلى قاتەلىكتەرىمىز، وسى ماسەلەلەردىڭ ناقتى كورىنىس تابۋىنان تۋىنداپ وتىر، ول ەڭ الدىمەن – ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحىن ونىڭ ءوزىن (قۇرىپ كەتۋدەن) قۇتقارۋشىعا قارسى قويىپ، ماڭىزىن جوققا شىعارۋدان، ۇلى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنان باستاپ سوتسياليستىك مادەنيەتتىڭ ءبىزدىڭ حالقىمىزعا بەرگەنىنىڭ بارىنە قارسى تۇرۋدان كورىنەدى. ەكىنشى جاعىنان العاندا، ءبىز بۇل ارادا بۋرجۋازيالىق ۇستانىممەن تىكەلەي استاسىپ جاتقان ورىستاردىڭ بارلىق ىقپالىنا قارسى تار شەڭبەردەگى ۇلتتىق ەلەمەنتتەردى كورەمىز. ەگەردە وسى كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراپ، ءوزىمىزدىڭ قاتەلەرىمىزدى سارالاساق، وكىنىشكە وراي، ودان ءبىز جوعارىدا اتالعان وتە جاعىمسىز، وتە كىرپياز جايلاردىڭ ءبىرازىن تابامىز.
سوندىقتان دا مەن بۇل ءسوزىمدى ءبىزدىڭ مەكەمەمىزدى وسىنداي دەرتتەن تازارتۋ ءۇشىن، ءار جازۋشىنىڭ تولىق اعارۋى ءۇشىن ەشكىمنىڭ بەتىنە قارامايتىن سىن، ءوزارا سىن تىلىمەن سويلەسۋ كەرەك. بۇل تۋرالى وتكەندەگى جانە قازىرگى قاتەلىكتەرگە بىردەي ماڭىز بەرە وتىرىپ ايتۋ كەرەك. ەسكى قاتەلەرگە جاڭا قاتە دەپ قاراۋ كەرەك، كوركەم شىعارماشىلىق تۇرعىسىنداعى قاتەلىكتەردى عانا ەمەس، عىلىمي-زەرتتەۋ سالاسىنداعى ورىن الىپ وتىرعان قاتەلىكتەردى دە قايتا قاراۋ قاجەت. سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، اۋەزوۆ، مۇقانوۆ، مۇسىرەپوۆ سياقتى جەتەكشى جازۋشىلاردىڭ جىبەرىپ وتىرعان قاتەلىكتەرى باسا كورسەتىلۋى ءتيىس. ەڭ ءبىرىنشى ءبىزدىڭ اتىمىزدى اتاپ، سىناعاندار ادىلدىك جاساعان. ويتكەنى، بىزگە دەگەن حالىقتىڭ ۇلكەن سەنىمى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى. بىزگە جۇرتشىلىق ۇلكەن سەنىم ارتقاندىقتان دا تالاپ تا كۇشتى بولۋى ءتيىس، ويتكەنى، ولار ءبىزدىڭ تابىستارىمىزعا قۋانا ءبىلدى، ەندى ءبىزدىڭ قاتەلىكتەرىمىزدى كورىپ قاباعىن ءتۇيىپ، ءبىزدىڭ قاتەلەرىمىز ءۇشىن جاپا شەگىپ جۇرمەۋى كەرەك. ءبىزدى سونداي ىقىلاسپەن قورشاعان حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگى مەن سەنىمى ءبىزدى كوپ نارسەگە مىندەتتەيدى. بۇل ارادا مەن، كەنەسارىنىڭ فەودالدىق-مونارحيالىق قوزعالىسى تۋرالى تالقىلاۋدا وسىدان 25 جىل بۇرىن جازىلعانىنا قاراماستان ءوزىمنىڭ «حان كەنە» پەسامنىڭ زياندى ىقپالىن ايتقامىن. ەگەردە وسىنداي جەكەلەگەن ادەبي قاتەلىكتەرىنە اۋەزوۆ جاۋاپ قايتارا الماسا، ونىسى تەرىس بولار ەدى.
جەكەلەگەن جازۋشىلاردىڭ جەتىستىكتەرىنە بارىمىزگە ورتاق جەتىستىك رەتىندە حالىقتىڭ قۋانا ءبىلۋى، ءبىزدىڭ ءوز قاتەلىكتەرىمىزگە باتىل قاراۋىمىزدى قاجەت ەتەدى. «جاس گۆاردياداعى» قاتەلىگىنە قاتىستى فادەەۆكە جانە سيمونوۆتىڭ، كاتاەۆتىڭ، سونداي-اق كورنەيچۋكتىڭ، ۆاندا ۆاسيلەۆسكايانىڭ قاتەلىكتەرىنە بايلانىستى كوپ ايتىلدى، وسىدان كەيىن ارقايسىمىز ءوزىمىزدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىمىزدى تەرەڭ تۇسىنەتىنىمىزگە سەنەمىن جانە بۇل ورايدا ءبىزدىڭ وداقتىق مەكەمەنىڭ جەتەكشى مىندەت اتقارۋى ءتيىس دەپ بىلەمىن. سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ ءحىىى پلەنۋمى كەزىندە اتاپ كورسەتىلگەن ءاربىر قاتەلىكتەرىنىڭ اربىرەۋىنە سونداي سالقىنقاندىلىق تانىتىپ، بايىپتى سىنعا بايسالدى قاراعان فادەەۆتىڭ، سيمونوۆتىڭ مىنەزىنە وتە ريزاشىلىقپەن قارادىم. بۇل جولداستارعا مەن: «سىزدەردىڭ بۇل بايسالدى مىنەزدەرىڭىز بىزگە دە ساباق بولادى، سىزدەر – حالىقتىڭ اسا زور ىقپالىنا يە ورىس كەڭەس ادەبيەتىنىڭ جەتەكشى ەكى جازۋشىسى، كەڭەس جازۋشىسىنا قاراتىلعان سىندى قالاي قابىلداۋ كەرەكتىگىنە ۇلگى كورسەتتىڭىزدەر»، – (دەدىم). ءبىز مۇنىڭ ليريكالىق ءسۇيسىنىس ەمەس ەكەنىن ەسكەرتە كەتەمىز.
بۇل ارادا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك، ساعان سەنگەن حالىقتىڭ الدىنداعى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك تۋىندايدى. ولار سەنىڭ سىنعا ۇشىراپ، گازەتكە شىققانىڭ ءۇشىن – جۇرتشىلىقتىڭ ساعان قاتتى سەنىپ قالعانى ءۇشىن، سەنىڭ كەيبىر شىعارمالارىڭدا اداسقانىڭ ءۇشىن ۇيالمايدى، بۇل اراداعى ۇياتتىڭ ماعىناسى ودان كورى تەرەڭدە. ولار: ءوزىڭنىڭ حالقىڭ مەن جۇرتشىلىقتىڭ سەنىمىن دۇرىس پايدالانباعانىڭ ءۇشىن، ول سەنىمدى زياندى ىسكە جۇمساعانىڭ ءۇشىن ۇيالادى. مىنە، بۇل ەڭ اششى، ەڭ اۋىر ءتۇڭىلىس.
سوندىقتان دا مەن «حان كەنە» تۋرالى ايتىپ وتىرمىن، مەن مۇنى 1934 جىلى ساحناعا ۇسىنباۋىم كەرەك ەدى. بۇل بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىقتىڭ ۇستانىمىنداعى جانە پرولەتارلىق باۋىرلاستىققا قارسى كەلەتىن پەسا بولاتىن. ويتكەنى ونىڭ ۇستانعانى – ۇلتشىلدىق بولعاندىقتان دا ونىڭ ورىس حالقىنا دا، قازاق حالقىنا دا كەرەگى جوق ەدى. كەنەسارى حالىقتار دوستىعىنىڭ تامىرىن وتاۋعا ۇمتىلدى، پەسا ورىسقا قارسى باعىت ۇستاندى. كەنەسارى پاتشاعا عانا قارسى كۇرەسىپ قويعان جوق، مۇقىم ورىسقا، سول كەزدە روسسيادان كەلگەن نارسەنىڭ بارلىعىنا قارسى تۇردى.
حالقىمىزدىڭ باقىتىنا قاراي شوقان، اباي، ىبىراي سياقتى ۇلدارى وزدەرىنىڭ دە قازاق حالقىنىڭ فەودالدىق ۇستەم تابىنىڭ اراسىنان شىققانىنا قاراماستان، ولار ۇلتشىلدىق اداسۋدان اۋلاق بولدى، وزدەرىنىڭ قىسقا نەمەسە ۇزاق ءومىر جولىندا ولار ءوزىنىڭ تابىن ىسىرىپ تاستاپ، كەلەشەكتىڭ يەلەرى ەڭبەكشى شارۋالاردىڭ مۇددەسىن قورعادى، ولار قىرداعى فەودالدىق-پاتريارحالدىق تۇسىنىكتەن باستاپ ورىس مادەنيەتىنىڭ ماڭىزىن تۇسىنۋگە، ءوزىنىڭ ارتتا قالعان قاراڭعى حالقىنىڭ كۇيىنەن باستاپ ۇلى ورىس حالقىنىڭ وزىق مادەنيەتىنىڭ تاريحي ماڭىزىن تۇسىنۋگە دەيىنگى كۇردەلى جولدان ءوتتى.
كەنەسارىنى دارىپتەۋ ارقىلى، مەن، وسىنىڭ بارىنە قارسى تۇردىم. سونىمەن قاتار وسىنداي ۇلتشىلدىق قاتە جىبەرۋ ارقىلى ارقايسىمىز جەكە ءوزىنىڭ شىندىعىنا عانا ەمەس، ءوزىنىڭ ءومىر شىندىعىنا دا قارسى تۇردى. مۇنىڭ بارلىعىن مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن مويىنداۋىم كەرەك ەدى، مەنىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى جەتىستىگىمنىڭ ءبارى ءۇشىن دە ورىس مادەنيەتىنە قارىزدارمىن. ماعان ءالىپبيدىڭ العاشقى ءارپىن تانىتقان، ورىس ادەبيەتىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمدى وياتقان ورىس مۇعالىمىنە قارىزدارمىن. فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى، ستاليندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى دارەجەسىنە جەتكەنىم ءۇشىن، ءتىپتى بۇكىل ومىردەگى جەتىستىگىم ءۇشىن، وتكەنى قاراڭعى، ارتتا قالعان حالقىمىزدىڭ بارلىق ۇرپاقتارى بارلىق قازاق جازۋشىلارى سياقتى، مەن دە ۇلى وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسى بارىمىزگە ورتاق قول جەتكىزگەن ۇلى ورىس مادەنيەتىنە قارىزدارمىن.
ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە وسى ۇلتشىلدىق نەگە ورىن الىپ وتىر، ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىزگە جانە وزىمىزگە قالاي ءسىڭىپ كەتىپ ءجۇر، سونىڭ بارلىعىنا وي جىبەرۋىمىز كەرەك. مەن ءوزىمنىڭ ومىرلىك جانە شىعارماشىلىق جولىما كوز سالا وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ قازىرگى جاڭا مادەنيەتى – ءبىزدىڭ بۇكىلوداقتىق سوتسياليستىك مادەنيەت تاريحىنىڭ ءبىر بولشەگى دەپ ماقتانىشپەن مالىمدەي الامىن. مەن سونىمەن قاتار، ءوزىمنىڭ ەكى تىلدە جازاتىن جازۋشى ەكەنىمدى، ەكىنشى انا ءتىلىم – ورىس ءتىلى ەكەنىن ەرەكشە ماقتانىش تۇتامىن. مەن ءوزىمنىڭ بويىمداعى بارلىق پاراسات مادەنيەتىن ەڭ الدىمەن ورىستىڭ قاينارىنان الدىم. سوڭعى 10-12 جىلداعى ءوزىمنىڭ جازۋشىلىق، شىعارماشىلىق ومىرىمە كوز جىبەرسەم، وندا قازاق ادەبيەتى مەن تاريحىنىڭ بەلگىلى ءبىر دامۋ كەزەڭىن قامتيتىن ەتەنە بوي ۇيرەتكەن جۇمىسىم، ياعني، اباي – ءبىزدىڭ يدەيالىق-تاريحي ماسەلەلەردى، تاريحي پروتسەستى ءتۇسىنۋ بارىسىنداعى قاتەمىزدى اشۋعا كومەكتەسىپتى. مەنىڭ جۇمىسىمدا – جازۋشى-سۋرەتكەردىڭ جانە عىلىمي زەرتتەۋشى قىزمەتكەردىڭ مىندەتتەرى اتالعان جايلار بويىنشا شىعارماشىلىق تۇرعىدان توعىسىپ جاتادى. مەنىڭ كەيىپكەرىم ۇلتشىلدىققا قارسى ءجۇردى، ال مەن سول كەيىپكەرىممەن ءومىر سۇرە وتىرىپ، ۇلتشىل قاتەلىككە ۇرىنۋىم مۇمكىن. سول كەمشىلىكتەرىمدى شىنىمەن مويىنداي وتىرىپ، كەيدە وتكەن كۇندەردىڭ يدەولوگياسىنىڭ قالدىقتارى مەن قاتەلىكتەرى ءبارىمىزدىڭ دە سەزىم يىرىمىندە قالىپ قوياتىنىن دا جاسىرعىم كەلمەيدى. سوندىقتان دا ول قاتەلىكتەر تۋرالى ءبىزدى قاتال سىناپ، بىزگە قاتاڭ تالاپ قويىپ وتىرۋ كەرەك.
«قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى تومىندا كەتكەن قاتەلىكتەرگە كەلەتىن بولساق، وعان رەداكتور رەتىندە قانشالىقتى دارەجەدە جاۋاپتى ەكەندىگىمدى ايتىپ وتكەن بولاتىنمىن. ونىڭ ىشىندە كەنەسارى تۋرالى تاراۋ قاتتى سىنالدى. بۇل ەڭبەكتى ءبىز قايتادان قاراپ جاتىرمىز، اۆتورلاردىڭ جاڭا قۇرامىنىڭ كومەگىمەن ول قاتەلىكتى جوندەيمىز دەپ ويلايمىن.
ەندى جازۋشىلار وداعى تاراپىنان كەتكەن قاتەلىككە بايلانىستى ەكى ەسكەرتۋ ايتقىم كەلەدى. ول دراماتۋرگيا، ونىڭ ىشىندە جەكە ءبىر پەساعا قاتىستى پىكىر. مۇسىرەپوۆ دۇرىس ايتتى، ءبارى دە، ونىڭ ىشىندە اۋەزوۆتىڭ دە، مۇسىرەپوۆتىڭ دە ەپوستىق فولكلوردىڭ نەگىزىندە جازىلعان تاريحي پەسالارى دا قايتا قارالۋى ءتيىس. بۇل وزگەرتۋلەر ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ بۇگىنى مەن وتكەنىنە قاتىستى بۇگىنگى كۇننىڭ ءدال قازىرگى تالابىنا ساي جۇرگىزىلۋى ءتيىس. بۇل تۇرعىدان العاندا ءبىزدىڭ جاعىمدى كەيىپكەرلەرىمىزدىڭ بەينەسىن قايتادان قاراۋعا تۋرا كەلەدى».
اڭگىمە – قازاق ىشىندەگى اڭگىمەگە ويىسقاندا جوعارىداعى ءورشىل يدەيا باسەڭ تارتىپ، كىلت بۇزىلادى. ءوزىن-ءوزى اشكەرەلەگەنىنىڭ ەسەسىن قايىرعىسى كەلگەندەي، ءبىزدىڭ ويىمىزشا ءوزىنىڭ «جالعىز سالت اتتى كورىنبەۋى ءۇشىن» ۇلتشىل-يدەياسىز جازۋشىلاردىڭ قاتارىنا ع.مۇسىرەپوۆتىڭ ءوزىن دە «قىستىرىپ» جىبەردى. بۇرىنعى ايتىلعان پىكىرىنىڭ نەگىزگە الا وتىرىپ، ونى ۇستەمەلەتە جەتكىزدى. م.اۋەزوۆ:
«بۇل رەتتە دراماتۋرگ عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «اقان سەرى – اقتوقتى» پەساسىنا توقتالعىم كەلەدى. بۇل پەسا كانىگى ۇلتشىل، ورىس حالقىنا جانى قاس بولعان پانيسلاميست اقىن اقان سەرىنىڭ ومىرىنەن الىنعان. ول – اقان سەرى روسسيادان كەلگەن ورىس شارۋالارى مەن قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ قازاق جەرىنە ورنالاسۋىنا سانالى تۇردە قارسى كۇرەس جۇرگىزگەن. پاتشا وكىمەتى تەنتىرەتكەن، جەرسىز جانە پاناسىز قالعان شارۋالاردىڭ شاراسىزدىعىن ول بىلگەن. قازاق كەدەيلەرىنىڭ ولارمەن ارالاسۋىنا بارىنشا قارسى بولعان... ول كوزىنىڭ جاسىن كول ەتىپ توككەن قازاقتىڭ اۋىزىمەن: «ءبىز ونىڭ (پاتشانىڭ – ت.ج.) مۇجىقتارعا باۋىزداپ بەرەتىن لاعى سياقتىمىز!.. پاتشانىڭ سۇيىكتى ۇلدارى كەلگەن سوڭ ءبىزدى ولەكسە سياقتى لاقتىرىپ تاستاي سالدى»، – دەگەن ءسوز ايتقىزادى. بايقاپ وتىرعاندارىڭىزداي، بۇل ارادا ورىسقا قارسىلىق انىق بايقالادى جانە بۇل: روسسيادا قازاققا ورىن جوق – دەگەن تۇجىرىمعا اكەپ تىرەيدى. اقان سەرى پاتشادان ءۇمىت كۇتىپ، تۇڭىلگەندە بۇقاراعا، تۇركياعا كوشۋدى اڭسايدى، حالىقتى يسلاميانىڭ جەتەگىندە جۇرۋگە، پانيسلاميزمگە ۇگىتتەيدى. مىنە، اقان سەرىنىڭ ناسيحاتى قايدا باعىتتالعان؟ مەن اقان سەرىنىڭ اندەرى مەن مۋزىكالىق اۋەندەرى بولعان جوق دەپ تۇرعامىن جوق، ولار بار، بىراق ول قالدىرعان سول مۇرالار نەسىمەن تاماشا؟ اقان سەرى ءوزىنىڭ تۆورچەستۆوسىندا، پوەزياسىندا، مۋزىكادا جەكەلىك سارىندا، ەستەتيزم باعىتىندا بولدى، ول حالىققا مۇلدەم جات، وڭاشا ءومىر ءسۇردى. ول اقىن رەتىندە «قۇلاگەر» دەگەن اتىنىڭ ءولىمىن، قىرانىنىڭ اجالىن، جاس كەزىندەگى قىزدارعا عاشىقتىعىن، ءوزىنىڭ كەشىگىپ كەلگەن باسقا كەزەكتى ءۇشىنشى، ءتورتىنشى قىزعا ماحابباتىن جىرلادى. وسى قايشىلىقتاردىڭ بارلىعىن اشىپ، مۇنداي ادامداردىڭ تۆورچەستۆوسىن، ءومىرىن تاپتىق تۇرعىدان قاراپ باعالاۋ قاجەت. الايدا بىزدە ول جۇمىس ىستەلمەدى. كەرىسىنشە، ع.مۇسىرەپوۆ جولداستىڭ بۇل پەساسى 10 جىل بويى بارلىق تەاترلاردا، سونىڭ ىشىندە اكادەميالىق تەاتردا ۇزبەي قويىلىپ، بۇل ادام تۇراقتى تۇردە ناسيحاتتالىپ كەلەدى. وسى سياقتى تاريحي تۇلعالاردى باعالاۋ مەن جالعان تراكتوۆكا ارقىلى ولاردى ساحنادا ناسيحاتتاۋدىڭ، ءتىپتى كەنەسارى تۋرالى جالعان تراكتوۆكادان ايىرماشىلىعى قانداي؟ مىنە، وسىنى دا ويلاستىرعان دۇرىس»،– دەپ ع.مۇسىرەپوۆتىڭ ورنىنا اقان سەرىنى جازعىرۋعا دەيىن باردى.
ارينە بۇل «سۋعا كەتكەن تال قارمايدىنىڭ» جانتالاسى. تاعى دا قايتالاپ ايتامىز، ءسابيت پەن عابيت قاتار شىعىپ، ەكەۋىنىڭ ءوزىن ورتاعا تىقسىرعانىنا كورسەتكەن ازۋى، باتىرعان ءتىسى ەدى. سونداي-اق، وسى تۇستا ع.مۇسىرەپوۆ پارتيالىق توپتىڭ جاعىنا شىعىپ (ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى ءى.وماروۆتىڭ ۇسىنىسىمەن پارتيالىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ شارالارى قاراستىرىلىپ جاتقان), ن.ن.پوسپەلوۆتىڭ، سارسەكوۆتىڭ باياندامالارىنا سىرتتاي كەڭەس بەرمەدى مە ەكەن دەگەن كۇدىك تە ۇيالايدى. م.اۋەزوۆ 1950 جىلى ماسكەۋدەن ىسقاق دۇيسەنباەۆقا جازعان حاتىندا:
«بۇل قالپىندا عاليگە (ابەتوۆكە) قايتادان ءبىرتالاي جۇمىس ىستەۋ قاجەت. ەڭ اۋەلى اقان تۋرالى بۇنداي ۇزاق جازباسىن. مەن اقاننىڭ الەۋمەتتىك تاقىرىپتارداعى ولەڭدەرىن تۇگەل كورگەنىم وسى ەدى...»،– دەپ جازعان بولاتىن.
سول جولى اقاننىڭ جاپانداعى جالعىزدىعى «قۇلاگەردىڭ» قاسىرەتى ەمەس، دۇنيەدەن باز كەشكەن سوفىلىقتىڭ سالتى ەكەنىن، تاركى دۇنيەلىك فيلوسوفياعا بوي ۇرعانىن تەرەڭ سەزىنگەن سياقتى. مۇمكىن، ماعجاننىڭ ماقالاسى دا جادىندا جاڭعىرۋى مۇمكىن. قالاي دەگەنمەن دە سول اسەردىڭ تاتى وسى پىكىرگە جۇعىپ قالعانى انىق.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان جاۋاپتى مىندەتتىڭ ءبىرى – قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ باعدارلاماسىن جاساۋ. ءبىزدىڭ باعدارلامامىزدا ءبىر توساڭسۋ بەلگىسى بار. ول قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ جولىن ورىس كەڭەس ادەبيەتىنەن ءبولىپ تاستاپ وتىر. ورتالىق باسپاسوزدە كوپتەگەن ماقالالار باسىلادى، بىراق ءبىز ونى ناسيحاتتامايمىز، اۋدارىپ باسپايمىز.
سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ ءحىى پلەنۋمىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ جاعدايى تالقىلاندى، وندا ءبىزدى سىنادى دا، ماقتادى دا. بىراق ءبىز پلەنۋمنان قايتىپ ورالعاننان كەيىن ءبىز جاعدايدى وزگەرتتىك پە، ورىس جازۋشىلارى ايتقان سول پىكىرلەردى ءبىز ناسيحاتتادىق پا؟ جوق. بۇل تۇرعىدان العاندا بىزدە توماعا تۇيىقتىق انىق بايقالادى، قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋى باعىتى ورىس ادەبيەتىنەن ءبولىنىپ قاراستىرىلادى. قازىر ورە جايىلۋعا مۇمكىندىك جوق، الايدا مۇنىڭ بارلىعى، قوردالانىپ قالعان شىعارماشىلىق جۇك كەيدە بىزگە زيانىن تيگىزدى، ادەبي پروتسەستىڭ جالپى جاعدايىنا اسەر ەتتى، بۇدان بىلايعى شىعارماشىلىق جۇمىسىمىزدى قاتال، ءپرينتسيپتى جانە تۋرا سىن مەن ءوزارا سىن ارقىلى قايتا قۇرۋىمىز كەرەك. بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ سوڭعى شەشىمىن مەن ادىلەتتى، ناقتى ماقساتتارعا جۇمىلدىرىلعان شەشىم دەپ قابىلدايمىن»،– دەپ ءسوزىن اياقتادى.
ع.مۇستافين: «جازۋشىلاردىڭ ۇجىمىن بىرىكتىرە ءتۇسۋدىڭ ورىنىنا، جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قۋاتىن پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ جازۋشىلاردىڭ الدىنا قويعان مىندەتتى ورىنداۋعا باعىتتاۋدىڭ ەسەسىنە، جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى س.مۇقانوۆ جولداس قاجەتسىز ىسپەن اينالىستى. اۋەزوۆكە دەگەن جەكە باسىنىڭ جەككورىنىشى ونى شەكتەن شىعارىپ جىبەردى. مۇقانوۆ جولداس بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلدىقتىڭ بارلىق كورىنىسىن تەك اۋەزوۆتىڭ شىعارماسىنان تابادى جانە مۇنداي ورەسكەل بۇرمالاۋشىلىقتار س.مۇقانوۆتىڭ ءوزىنىڭ دە شىعارمالارىندا از كەزدەسپەيدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوزىنىڭ قاتەلىگىن مويىنداماق تۇگىلى، ول قاتەلىكتەرىن تۇزەگەن دە جوق، كەرىسىنشە، ءدال وسىنداي قاتەلىكتەردى تالداۋ بارىسىندا جۇماليەۆ پەن بەكحوجين جولداستار سياقتى ءوزىنىڭ جاقتاستارىن قولداپ وتىردى. جولداس اۋەزوۆ ءوزىنىڭ قاتەلىكتەرىن بىرنەشە رەت مويىندادى، الايدا ول قاتەنى تۇزەتۋدى قولىنا المادى. مۇنداي اۋىر يدەولوگيالىق بۇرمالاۋشىلىقتىڭ وعان قارسى سويلەگەن باسقا جازۋشىلاردان دا كەزدەسەتىندىگىنە كوڭىلى توعايىپ قالدى».
پارتيانىڭ وقشانتايىنداعى ءۇمىتتى تۇلعالار عانا ەمەس، عىلىممەن، شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىن زيالىلار دا مىنەز كورسەتىپ قالدى. بەيمالىم ءارى تۇرپايى كورىنەتىن جايلاردىڭ استارىن كەيىنگى وقىرمان دۇرىس ءتۇسىنسىن دەگەن نيەتپەن، سول ايتىستا باستى ايىپكەرلەردىڭ قاتارىنا قوسىلعان جانە ءوزارا پىكىرلەس، ايتار ءسوزىن الدىن الا كەلىسىپ العان ە.يسمايىلوۆ پەن ق.بەكحوجيننىڭ، ق.امانجولوۆ پەن ق.بەكحوجيننىڭ اراسىنداعى مىنا وقيعانىڭ كورىنىسىن ادەيى الدىن-الا كەلتىرەمىز.
ە.يسمايىلوۆ (وسى تالقىداعى سويلەگەن سوزىنەن): «مىنا ءبىر جاي ەرىكسىز ەسىمە ءتۇسىپ تۇر. بىردە بەكحوجين ماعان: «سەن تسك-نىڭ قاۋلىسىنا ىلىنگەن ادامسىڭ، سوندىقتان دا ۇندەمە. سەن سوعىلعان (بيتىي، ماسەلەسى شەشىلگەن) ادامسىڭ، ەشقاشاندا ولاردى سىناپ قارسى شىقپا، كۇيىپ كەتەسىڭ. سەنى كىنالاۋ وڭاي، ويتكەنى سەنىڭ اتىڭ قاۋلىنىڭ بارلىق جەرىندە كورسەتىلگەن»،– دەدى»
كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ كوسەمى، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋى، نامىستىڭ كوك سەمسەرى رەتىندە ارعى اتاسى – شىڭعىس حان مەن جوشىدان، بەرگى اتاسى – ابىلاي مەن قاسىمنان باستاپ جىرلاعان، «اقساق قۇلان»، «قاز وتى»، «ناۋرىزباي – قانشايىم» اتتى داستانداردىڭ اۆتورى، كەنەسارى كوتەرىلىسى تۋرالى قازاق اقىندارىنا تىكەلەي تاپسىرما بەرگەن ح.بەكحوجيندى ءا.تاجىباەۆ ءوزىنىڭ سوزىندە «تورەلەردىڭ تولعاۋشىسى» اتاندىرىپ، ە.بەكماحانوۆ، م.اۋەزوۆ، ە.يسمايىلوۆتان كەيىنگى ءتورتىنشى ورىندى الاتىن حالىق جاۋى رەتىندە ايىپتادى. ول ءسوزدىڭ استارىندا ساياسي استارمەن قوسا اقىندىق باقاس باسەكە دە قىلتيىپ تۇردى.
ءا.تاجىباەۆ (مازمۇنداما): «وكىنىشكە وراي، جۇمسارتىپ ايتقاندا، مۇنداي «اۋىتقۋشىلىقتار» ءالى دە كوزىن جويعان جوق. قازاق كەڭەس اقىنى، پارتيا مۇشەسى قاليجان بەكحوجيننىڭ «شىعارماشىلىق جولىن» ايتساق تا جەتكىلىكتى. ول ءوزىنىڭ «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ 1939 جىلعى № 4-5 ساندارىندا جاريالانعان «اقساق قۇلان» داستانىندا شىڭعىسحاندى:
داريعا، كەشەگى وتكەن اكەم شىڭعىس،
ەر ەدى-اۋ كۇنشىعىستان شىققان تۇنعىش (؟),–
دەپ سارنادى.
بۇل شۋماقتاردىڭ يدەيالىق باعىتىنىڭ زيانكەستىگىن دالەلدەپ جاتپاسا دا، اقىننىڭ كوزدەگەن جاۋلىق پيعىلى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى. شىڭعىسحانعا وسىلاي تابىنۋدىڭ تامىرىن قايدان ىزدەگەن ءجون؟ كەڭەس اقىنىنا حان-اگرەسسوردىڭ قانقۇمارلىعىنا اشىق سۇعىنۋ قايدان كەلدى؟ «داريعا» دەپ كۇڭىرەنۋىنىڭ استارىنداعى كۇيزەلىستى ساعىنىشتا نە وي جاتىر؟
ءبىر كەزدە كونتررەۆوليۋتسيالىق «الاشوردانىڭ» جىرشىسى ماعجان جۇماباەۆ ءوزىنىڭ «ەسالاڭ جىرلارىندا»: «گۇننەن تۋعان، كۇننەن تۋعان، مەن شىعىستىڭ ۇلىمىن!» – دەگەن ساندىراعى بار بولاتىن. مىنە، بەكحوجيننىڭ شىعىسى مەن شىڭعىسىنىڭ ۇندەستىگى قايدان شىعىپ وتىر. وسىدان بارىپ، قانىشەر حان قازاقتىڭ باباسى بولعان بەكحوجيندىك شەجىرە تۋعان. «اسپان كۇل، جەر مۇز بوپ كەتسە دە» – دەگەن جۇماباەۆتىڭ ۇرانى وسىلاي باستاۋ العان. «قازاقتا كەنەكەمە ەر جەتپەيدى» دەگەن ۇرانىنا بەكحوجين دە قوسىلىپ «ناۋان» اتتى داستان جازدى. سوندا حاننىڭ ساۋىنىنا جيىلعان باتىرلاردى ارىستانعا، جولبارىسقا، بۇركىتكە، سۇڭقارعا تەڭەيدى. ناۋرىزبايدى اقىن «ناۋان» دەپ ەركەلەتىپ اتايدى. ول ورىسپەن دوستىققا ۇمتىلعان احمەتتىڭ باسىن كەسىپ اكەلەدى، تۇتقىنداردى جىلقىنىڭ جارىلعان قارىنىنا وراپ حانعا اكەلەدى.
مىنە، داستاننىڭ مازمۇنى وسى. داستاننىڭ ءار جولىنا حاندىق پەن ۇلتشىلدىقتىڭ ۋى سىڭگەن. داستاننىڭ ءار ءسوزى ەكى حالىقتىڭ – ورىس پەن قازاقتىڭ بەينەسىن قاساقانا قارا مايمەن بوياعان. بۇل ولاردىڭ اراسىندا ورناعان قايىرىم مەن باۋىرلاستىقتى قاسكويلىكپەن ارانداتۋ ەمەس پە؟ حيۋانىڭ، قوقاننىڭ حاندارى، كەنەسارىنىڭ ءوزى دە ەڭبەكشى قازاقتى توناپ، ولاردىڭ قىزدارى مەن ۇلدارىن قۇلدىق پەن كۇڭدىككە اكەتكەنىن بەكحوجين قاساقانا جاسىرادى، جاسىرىپ قانا قويمايدى، ول قازاقتىڭ سورلى حالىنە ورىس حالقىن كىنالى ەتىپ قويادى.
بەكحوجيننىڭ سۋرەتتەۋى بويىنشا، قازاقتار روسسياعا قوسىلعانشا جاقسى ءومىر ءسۇردى، ءوز كۇندەرىن كوڭىلدى، ويىن-ساۋىقپەن، مولشىلىقتا وتكىزىپتى. بىزگە باقىتسىزدىقتى اكەلگەن روسسيا ەكەن. ال كەنەسارى حان «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زاماندى قايتارۋ ءۇشىن كۇرەسىپتى. اۆتور قازاق حالقى ءوزىنىڭ حانىن ءسۇيىپ ەدى – دەيدى.
سونىمەن، اقىننىڭ سۋرەتتەۋىنشە: كەنەسارى جاي عانا پەندە ەمەس، اللانىڭ سۇيگەن قۇلى، ول قازاقتى بيلەۋ ءۇشىن جاراتىلعان. سوندىقتان دا كەنەسارىنىڭ تۇسىندا «سارىارقا پەيىشكە» بەرگىسىز بولىپتى. قازاق حالقىن ۇلى ورىس حالقىنا قارسى ارانداتۋ ءۇشىن ايتىلعان وتىرىك پەن جالاعا قوسا، داستان ۇلتتىڭ سەزىمىن ۋلايتىن ءدىني سەنىمدى قوزدىرادى. شىعارماسىن شيرىقتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن «الاشورداشىلاردىڭ» كوسەمدەرىنىڭ قاتارىندا جۇرگەن، وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا قارسى شىققان، كونتررەۆوليۋتسيالىق كوتەرىلىستىڭ قارۋ رەتىندە وتكىر داستان جازعان اقىننىڭ كەيبىر سوزدەرىن، تەڭەۋلەرىن، جولدارىن، كەيدە شۋماقتارىن تۇتاستاي پايدالانادى. ابىلاي مەن كەنەسارىنى اسپەتتەگەن سونداي داستانداردىڭ ءبىرىن رەۆوليۋتسيانىڭ جاۋى، «الاشوردانىڭ» مۇشەسى ماعجان جۇماباەۆ «بايان باتىر» دەپ اتاعان. بەكحوجين جۇماباەۆتىڭ داستانىنىڭ اتىن «ناۋان باتىر» وزگەرتىپ الادى. ماعجان:
بارىنەن اسىپ تۋعان باتىر بايان،
باياننىڭ باتىرلىعى الاشقا ايان،– دەسە، قاليجان:
بارىنەن ايبىنى ارتىق باتىر ناۋان،
قازاقتا باتىر بار ما جەتكەن وعان،–
دەپ ماعجان جۇماباەۆتى جول ما جول، ءسوز بە ءسوز قايتالايدى.
ماعجاندا باتىر بايان قالماقتارعا قارسى: «ابىلاي! ابىلاي» – دەپ شاپسا، قاليجان بەكحوجيندە ناۋان ورىستارعا وسىلاي اسكەري ۇرانمەن اتتانادى. ابىلاي مەن كەنەسارىنى «قۇدايدىڭ ەرەكشە جاراتقانى» تۋرالى ءسوزدى دە جۇماباەۆ بەكحوجينگە وسيەت ەتىپ قالدىرىپتى. ارىزدانۋشىنىڭ اتىنان قاليجان بەكحوجين كەنەسارىعا: «سورلاعان ەل-جۇرتىڭدى ساقتا ءوزىڭ، سامساعان الباستىداي سوناۋ جاۋدان»،– دەيدى. ءسويتىپ، ورىستاردى قازاق حالقىنىڭ جاۋى رەتىندە كورسەتىپ، ولاردى «الباستىداي باسىپ كەلە جاتىر» دەپ بەكحوجين تاعى دا ورىس پرولەتارياتى مەن وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسىنا شابىت بەرۋشى ادامداردى «الباستىعا»، تاعى دا باسقا «جىن، شايتانعا» تەڭەگەن كونتررەۆوليۋتسيونەر جۇماباەۆتىڭ تەڭەۋلەرىن تىرىلتەدى. مۇنداي مىسالداردى وتە كوپ كەزدەستىرۋگە بولادى. ءتىپتى، شەلتيگەن، شاتىرايعان، سۇمدىق، ەل تالاعان دەگەن سياقتى تاعى دا باسقا تەڭەۋلەر ارقىلى ورىس سولداتىن سونداي ءبىر سۇيكىمسىز ەتىپ كورسەتكەن. ەڭ سوڭىندا «ناۋان باتىرداعى»: «قۇدايا، كەر زامانعا كەز كەلتىردىڭ!»،– دەگەن ءسوز ءدال مە ءدال – قازاق حالقىنىڭ جاۋى، امانكەلدىنى ولتىرگەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتان الىنعان.
1944 جىلى شىققان «شەرۋ» اتتى جيناققا ەنگەن «قول باستاعان باتىرعا» اتتى ءوزىنىڭ ولەڭىندە بەكحوجين كەڭەس ارمياسىنىڭ قازاق وفيتسەرىمەن اڭگىمەسىندەگى :
مەن ءسۇيدىم ەلدىڭ ۇلى ەر ەكەن دەپ،
كەشەگى كەنەكەمە تارتىپ تۋعان.
ەسىڭە ال كەنەكەمدى كەشەگى وتكەن،
كەۋدەسىن كەك پەن وققا توسەپ وتكەن (؟!),–
دەپ بەرگەن باتاسى دا «تاڭ قالارلىق».
كورىپ وتىرعانىمىزداي، بەكحوجين «ناۋان باتىر» داستانىندا كەنەسارىنىڭ روسسياعا باعىتتالعان قاندى جورىعىن، الىنباعان كەكتى رومانتيكالىق كوتەرىڭكى لەپپەن جەتكىزەدى. ول ەندى ءفاشيزمدى تالقانداپ جاتقان ءبىزدىڭ كەڭەس وفيتسەرىن: ەسىڭە ال كەشەگى وتكەن كەنەكەمدى، كەك جولىندا كەۋدەسىن وققا توسقان... كەنەكەمدەي ەرلىكپەن اتىڭ شىقسىن،– دەپ كەنەسارىنىڭ وزىنە تارتۋعا شاقىرادى.
بۇل ۇران نەنى بىلدىرەدى؟ كەنەسارى حاننىڭ جولىمەن جۇرگەن، كەنەسارى سياقتى كەك قايتارعان وفيتسەر كىممەن جانە كىمگە قارسى وق اتۋى ءتيىس؟ مۇنداي وفيتسەردىڭ فاشيستەرگە قارسى وق اتۋى مۇمكىن بە؟ بۇل ولەڭىندە بەكحوجين اشىق جانە بار داۋىسىمەن الاشورداشىل اقىنداردىڭ اقىندىق سوزدىگىن پايدالانا وتىرىپ، «كەك» الۋعا شاقىرادى. وسىدان كەيىن ونىڭ وسى «شەرۋ» جيناعىنا ەنگەن «قازاق ۇلىنا» اتتى ولەڭىندەگى: «اتاڭ قازاق رازى بولسىن»، «اتا قونىس – سارىارقا رازى بولسىن»،– دەگەندەگى «قازاق»، «قازاعىم» دەگەن ءسوزدىڭ ەمەۋىرىنىن قالاي ءتۇسىنۋ كەرەكتىگىنە قينالاسىڭ.
بۇل جولدار كەنەسارى تۋرالى داستاننىڭ سارىنىمەن تىكەلەي استاسىپ جاتىر. مۇنداي ينتوناتسيا بەكحوجيننىڭ كوپتەگەن تۋىندىلارىنان ۇشىراسادى. ونىڭ وزگە تاقىرىپقا جازعان تۋىندىلارىندا دا ۇلتشىلدىق سارىنى ەسىپ تۇرادى. مىسالى، «دومبىرا» اتتى ولەڭىندەگى: نازىك، ءتاتتى كۇيىڭدى تىڭداپ ءوستىم، ۇمىتپاس قاسيەتىڭدى سەنىڭ ەشكىم. التىن ارفا، كۇمبىرلى وركەسترگە، مەن سەنى ەشقاشاندا تەڭگەرمەسپىن»، – دەگەن (مازمۇندالىپ الىندى – ت.ج.) جولداردى وقيىقشى.
دومبىرا – ءبىزدىڭ ۇلتتىق اسپابىمىز، ءبىز ونى سۇيەمىز. بۇرىن جالعىز ءوزىنىڭ عانا ءالسىز ءۇنى شىعاتىن دومبىرانىڭ ءۇنى تەك كەڭەستىك قازاقستان تۇسىندا عانا جاڭاشا كۇمبىرلەپ، ۇلكەن ۇلتتىق وركەسترگە اينالدى. الايدا ونى «داڭعىرلاعان وركەسترگە» نەمەسە «التىن ارفاعا» قارسى قويۋعا بولا ما؟ ارينە، بولمايدى! سيمفونيالىق وركەستر دە ءبىزدىڭ قۇندىلىعىمىز، ونسىز قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى وپەرا ونەرىن ۇيىمداستىرا الماس ەدىك.
سيمفونيالىق مۋزىكانى ودان ءارى دامىتۋعا جانە قازاق جاستارىنىڭ مۋزىكا ونەرىنىڭ جوعارى دەڭگەيىنە كوتەرىلۋگە ۇمتىلۋى، سونداي-اق جاس كومپوزيتورلار مەن ورىنداۋشىلاردىڭ ورىستىڭ كلاسسيالىق جانە قازىرگى كەڭەستىك مۋزىكانىڭ وزىق ۇلگىلەرىن ۇيرەنۋگە تاربيەلەۋ – ءبىزدىڭ مىندەتتەرىمىزدىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ال بەكحوجين «دومبىرا» دەپ قاسارىسىپ تۇرىپ السا، ونى ەشقانداي وركەسترمەن، ارفامەن تەڭەستىرگىسى كەلمەسە، وعان نە ايتاسىڭ؟ بەكحوجين ءۇشىن سول ءبىر وتكەن زامان، «سولتۇستىك جۇماق بولعان» ءومىر قىمبات. ادامداردىڭ ىشىنەن ول «قۇداي ەرەكشە ەتىپ تۋدىرعان» كەنەسارىنى، شىڭعىسحاندى، ناۋرىزبايدى، مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ ىشىنەن وتكەن زاماندى جىرلاعاندا قوسىلا شەرتىپ وتىرۋى ءۇشىن دومبىرانى تاڭداپ الادى. ول ونىڭ ۇلتشىل داۋىسىن وشىرەتىن وركەستردەن قاشادى، ول ونى تىتىركەندىرەدى، سوندىقتان دا ونى «داڭعىرلاعان» دەپ سۋرەتتەيدى».
تۋرا وسى كەزدە اۋەلدە ق.ساتباەۆتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، بايانداما جاساپ جۇرگەن فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى نۇرىمبەك ءجاندىلدين ورتالىق كوميتەتتىڭ عىلىم ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنە اۋىسىپ، ەندى سول ق.ساتباەۆتىڭ ۇستىنەن تەكسەرۋ جۇرگىزىپ جاتسا دا «ينفورماتسيا جيناۋ ءۇشىن» وسى ماجىلىسكە قاتىسىپ وتىرعان بولاتىن. «پارتيانىڭ جان العىش جان تورسىعى» ءا.تاجىباەۆتىڭ «دومبىرانىڭ وركەسترگە» قارسى ۇلتشىلدىق رۋحتاعى سوعىسى تۋرالى پىكىرى جادىندا ساقتالىپ قالسا كەرەك، اراعا ەكى-ءۇش جىل سالىپ بارىپ، ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى بولعان كەزىندە ونى قايتا جاڭعىرتىپ «دومبىرانى» وركەستردەن الىپ تاستاپ، «ەكى ىشەكتى قۋ تاقتايدى» قۋعىنداعان بولاتىن.
ءا.تاجىباەۆ «جالعاسى): «ەڭ سوڭىندا، «پيونەر» جۋرنالىنىڭ 1949 جىلعى № 4 سانىندا «قازوتى» دەگەن داستانسىماعىن جاريالادى. جاقشانىڭ ىشىنە «ورىس اڭىزىنان» دەپ جازىلعان. تۋىندى مىناداي جولدارمەن باستالادى: «ەرتە، ەرتە، ەرتەدە، قۇبا قىپشىقتىڭ داۋىرىندە، ءبىزدىڭ ەلىمىز قىسپاققا الىنعاندا...» قىپشاق تايپاسىنان شىققان اعايىندى ەكى ادام بولىپتى. ولاردىڭ اتتارى – سۇرشا مەن اتىراق ەكەن، ەكەۋى دە اتاقتى باتىر بولىپتى. اتىراق جاۋگەرشىلىككە ۇشىراعان... جات ەلدى قورعاۋعا كەتەدى. ول ەلدە اتىراق... ەمىن-ەركىن ءومىر سۇرەدى. سوندا:«باقىتقا كەنەلدىرىپ، ءومىرىن ويىن-ساۋىقپەن وتكىزدىرگەن قاي ەل؟»،– دەگەنگە اۆتور ناقتى جاۋاپ بەرمەيدى، تەك «كاۆكاز تاۋىنىڭ ارعى بەتىنە» مەكزەيدى. ەگەردە كاسپي تەڭىزى ارقىلى كورسەتىلگەن باعىت بويىنشا تۋرا تارتسا، وقىرمان تۇركيادان ءبىر-اق شىعادى».
وزگە-وزگە، وزىنە دە اقىندىق كيە قونعان ءابدىلدانىڭ مىنا ەمەۋىرىنى شابىت ەمەس، شالىقتاۋ، شارىقتاۋ ەمەس، شابىنۋ ەدى. ايتپەسە، ورىس دەرەكتەرىندەگى «قاپ تاۋىنىڭ ارعى بەتى» – قازاق دالاسىنان قاراعاندا «بەرگى بەتى، ياعني، كەشەگى نوعاي دالاسى، بۇگىنگى قوبان بويى ەكەنىن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتان ءدارىس العان تاجىباەۆ جولداس بىلسە كەرەك-ءتى.
ءا.تاجىباەۆ (جالعاسى): «سۇرشا كەنجە ءىنىسىن ەلگە قايتارۋ ءۇشىن اتقا مىنەدى. سۇرشا باتىر بەتپاق دالانى ارالايدى. سول «بەتپاق دالادان» ءىنىسى بالا كەزىندە جاقسى كورەتىن قازوتى دەگەن وسىمدىكتى تاۋىپ الادى. ول سول گۇلدى اتىراققا جىبەرەدى. حانعا قازوتىن اكەلگەن جاۋشى قوبىزدا ويناي باستايدى. قوبىز ايراۋىقتىڭ اششى زارىمەن بوز ىنگەندەي بوزداي جونەلەدى. حان اتىراق قازوتىن يىسكەي وتىرىپ، قوبىزدىڭ كۇيىنە قوسىلىپ اششى جاسىن توگەدى. ەڭ سوڭىندا ول: جات ەلىندە – سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە – ۇلتان بولعان دۇرىس ەكەن-اۋ. تۋعان جەرگە بارامىن، اعامدى باۋىرىما الامىن،– دەگەن اتىراق ءوزىن «باقىت پەن قۋانىشقا بولەگەن» ەلدەن كەتىپ، ءوزىنىڭ «بەتپاقدالاسىنا» قۇل بولىپ ءجۇرۋ ءۇشىن قايتىپ كەلەدى.
اۆتوردىڭ جاقشانىڭ ىشىندە كورسەتكەن «ورىستىڭ اڭىزىنان» دەگەنى وقىرماندى جاڭىلدىرۋ ءۇشىن قولدانىلعان قۇر الدارقاتۋدىڭ امالى عانا. بۇل تۋىندى «ناۋان باتىرداعى» كەيىپكەردى كوپە-كورىنە تىرىلتە جىرلاعان قايىرما عانا. تەك بۇل ارادا اۆتور كەنەسارى «كاۆكازدىڭ ارعى بەتىنەن» اڭسارى اۋا «ىزدەگەن» سول ءبىر «اق وردانى»، «التىن تاقتى»، «دۋمان مەن قىزىقتى» ىزدەۋدى ۇسىنىپ وتىر».
شىڭعىس حاننان بۇرىن ءومىر سۇرگەن، ورىس جىلنامالارىندا جازىلىپ قالعان، كارامزين، جۋكوۆسكي، ك.ي.نيكيتين پايدالانعان بۇل ءافسانانى قالايدا «قيىننان قيىستىرىپ» كەنەسارىعا تەلۋى – ارانداتۋدىڭ ەڭ ارسىز ءتۇرى. قازاقشا ايتقاندا، قاليجان بەكحوجيندى وكپەگە عانا ەمەس، ولىمگە دە قيىپ، باسىن تىگىپ بەرىپ وتىر.
ءا.تاجىباەۆ (جالعاسى): «اقىن بەكحوجيننىڭ جولى وسىنداي. الايدا، ونىڭ زياندى ويلارى تەك پوەتيكالىق شىعارمالارىندا عانا ەمەس، ول قۇراستىرۋعا قاتىسقان وقۋ قۇرالدارى مەن حرەستوماتيادان دا ورىن العان. وسىعان قاراماستان، بەكحوجين ءوزىنىڭ زياندى ارەكەتىن جۇرتشىلىقتىڭ الدىندا اشىق مويىنداۋعا تىرىسۋدىڭ ورىنىنا، ونىڭ قاتەسىن كورسەتۋگە بولادى ەكەن-اۋ – دەگەن وي قاپەرىنە دە كىرىپ شىقپايدى. ونىڭ باستى سەبەبى، ءبىرىنشى، ول ءوزىنىڭ كىناسىنىڭ اۋىر ەكەنىن ءبىلىپ، سونى مويىنداۋدان سەسكەنەدى، ەكىنشىدەن، ول ءوزىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىكتى سىلتاۋراتىپ سىندى تۇنشىقتىرعىسى كەلەدى، ءسويتىپ، ونىڭ نازارىن باسقا جاققا باعىتتاپ جىبەرگىسى كەلەدى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بەكحوجين سانالى تۇردە ءجۇرىپ كەلە جاتقان زياندى جول تىم ۇزاققا سوزىلىپ كەتتى. كەڭەس وقىرماندارىنىڭ ساناسىن ىرىتۋگە تىرىسقان مۇنداي جۇيەلى جورتۋىلدى تامىرىمەن جوياتىن كەز كەلدى. مۇنداي «كوركەم بۇرمالاۋشىلىققا» بۇدان ءارى قاراي جۇرتشىلىق توزبەيدى».
توزبەگەندە نە ىستەۋ كەرەك ەدى؟ ارينە، «تامىرىمەن وتاپ، جويۋ» كەرەك. ويتكەنى ونىڭ اقىندىق ءومىرى «تىم ۇزارىپ بارادى». زامانداستارىنىڭ: «ءابدىلدا وزىمنەن باسقا اقىن ءومىر سۇرمەسە ەكەن دەپ تىلەۋشى ەدى»،– دەگەن قياناتتى ءسوزدىڭ راستىعىنا سەنىپ-اق قالعىڭ كەلەدى. بۇدان ارتىق تالداپ، ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. توزبەيتىن تەڭەۋلەر، «زيانكەس بۇرمالاۋشىلىقتار»، بەكحوجيندى اقىن رەتىندە ەمەس، ادام رەتىندە كوزىن جويۋدى كوزدەگەن ءا.تاجىباەۆتىڭ ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان، ءبىز ادەپ ساقتاپ، پايدالانباي كەتكەن دەرەكتەردەگى بار پيعىلى وسى سوزدەن سوڭ اشىلىپ قالعانداي. وسى پىكىر تالاسى تۋرالى ەستەلىگىن تىڭداپ، «باتىر ناۋان» داستانىن «جۇلدىز» جۋرنالىنا جاريالاۋعا رۇقستا بەرۋدى وتىنگەنىمىزدە، ارىستان اقىننىڭ جۇرەكتەگى ۇرەيى قايراتتى قويۋ مۇرتىن تىكىرەيتىپ شىعا كەلدى. جاعدايدى تۇسىندىرگەنىمىزدە ءتۇسى جىلىپ، ءالسىز ساۋساقتارىمەن قالامىن ۇستاپ:
«مەن «باتىر ناۋان» اتتى بۇل داستانىمدى قازىرگى كەزدەن ەلۋ ءبىر جىل بۇرىن، ادەبيەتكە جاڭا عانا قاتىسا باستاعان جاس البىرت شاعىمدا جازعان ەدىم. سول تۇستا قازاق سوۆەتتىك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنا جيىرما جول تولۋىنا ارنالعا «تارتۋ» اتتى ولەڭ، اڭگىمەلەر جيناعى كىتاپ بولىپ شىققان، سول كىتاپتا مەنىڭ وسى پوەمامنان ءۇزىندى جاريالاندى. بۇل داستانىمدا مەن اتى شۋلى قاھارمان كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى جىرلاعانىمدى، رەسەي پاتشاسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى جاساعان ۇلتشىلدىق ارەكەت دەپ تەرىس تۇيىندەدى. سونىڭ سالدارىنان مەنىڭ پوەمام ادىلەتسىز اۋىر سىنعا دۋشار بولدى. ەندى قازىرگى داۋىردە پارتيامىزدىڭ ءادىل باسشىلىعىمەن وتكەندەگى تاريحي ۋاقيعالارعا ادىلەتتىك پايىممەن توپشىلاۋدى قاعيدا تۇتقان شاقتا، كەنەسارى، ناۋرىزباي كوتەرىلىسى ءوزىمىزدىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ بەتىندە تاريحي ءوز باعاسىنا قايتا يە بولدى، مەن سول ءۇشىن وتە ريزا بولىپ، ۇمىت قالعان بۇل داستانىمدى باسپاسوزدە جاريالاۋعا ۇسىنىپ وتىرمىن (دەنساۋلىق بولماي، جايىم كەتىپ جۇرگەندىكتەن پوەمانىڭ تولىق نۇسقاسىن ارحيۆىمنەن ىزدەستىرىپ تابا المادىم). اۆتور»،– دەپ العىسوز جازىپ، ءبىز ارقىلى جۋرنالعا جاريالاۋعا ۇسىنىپ ەدى.
مارقۇم «باتىر ناۋاننىڭ» قايىرا باسىلىمىن كورۋگە ۇلگەرە الماي دۇنيەدەن ءوتتى. سول جولى قيماس باۋىرىنداي مەيىرلى سەزىممەن ول جوعارىداعى تالقى تۋرالى ايتا كەلىپ، ە.يسمايىلوۆتىڭ سوزىنە وراي:
«اقىرى تۇرمەگە قامالاتىن بولدىم. سوندىقتان دا ەسماعامبەت ەكەۋمىزدىڭ نە ىستەپ كەتكەنىمىزدى ارتتاعىلار بىلە ءجۇرسىن دەپ، ءوزىمنىڭ كىنامدى مويىنداعانسىپ، ءاي ءبىر كوسىلدىم. ال بىزگە كەنەسارى تۋرالى جيناق قۇراستىرۋعا تاپسىرما بەرگەن ورتالىق كوميتەتتىڭ ءوزى بولاتىن. مەن سول ورتالىق كوميتەتتىڭ وزىنە يشارا جاساي وتىرىپ سويلەدىم. اجالدان مەنى سول ءسوزىم قۇتقاردى ما، كىم ءبىلسىن. مەنىڭ مىنەزىم قاپاستاعى بۋلىعۋدى كوتەرمەيدى. قۇسادان، نە قىستىعىپ ءجۇرىپ وزىمە ءوزىم قول جۇمساۋدان جازىم بولار ەدىم. ال ەسماعامبەت تۋرالى ايتاتىن پىكىرىمدى الدىن-الا وزىمەن كەلىسىپ العامىن. ول سول سىردىڭ بارلىعىن ءوز سوزىندە ايتا باستاعاندا زارەم ۇشىپ كەتتى. اتاماشى سول كۇندەردى. بارىنەن دە مەن ءۇشىن ءابدىلدانىڭ ءسوزى قاۋىپتى ەدى»،– دەگەن ماعلۇماتتى بىزگە ايتىپ بەرىپ ەدى.
سوڭعى پىكىردى بۇدان ءارى دامىتپايمىز. ح.بەكحوجيننىڭ «كەلەر كۇندەردىڭ» قاپەرىنە ۇسىنعان سوزىنەن ءۇزىندى كەلتىرۋمەن شەكتەلەمىز.
ق.بەكحوجين: «وسى ارادا، كەنەسارىنى اسپەتتەۋ تۋرالى قاتە پىكىرلەر 1940 جىلى قازاق سسر-ءنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي ورتالىق گازەتتەردە جاريالانعان ءبىزدىڭ سول كەزدەگى باسشىلارىمىزدىڭ (سكۆورتسوۆ پەن قازاقپاەۆ) كەنەسارىنى ءحىح عاسىرداعى قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمى رەتىندە مويىنداعان ماقالالارى ارقىلى تارالعانىن ايتىپ ءوتۋ ارتىق ەمەس... بۇل ەكى ادامنىڭ (ماتىندە بۇل ءسوز سكۆورتسوۆ پەن قازاقپاەۆتىڭ اتىنان كەيىن قولدانىلعان – ت.ج.) بەكماحانوۆ پەن يسمايىلوۆتىڭ كەنەسارى قاسىموۆتىڭ تاريحتاعى ورىنى جونىندەگى جالعان پايىمداۋلارى ولاردىڭ پىكىرلەستەرىن دە، قازاق سسر تاريحىنىڭ رەداكتسيالىق القاسىن دا اتالعان قاتەلىكتەردى جىبەرۋگە الىپ كەلدى.
وسى جالعان تۇجىرىم كوپتەگەن ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىزدىڭ، اقىندارىمىزدىڭ، ءتىپتى حالىق اقىندارىنىڭ شىعارماشىلىعىنا دا زيانىن تيگىزدى، ولار وسى تەرىس تۇجىرىمدى باعىتقا الىپ، ونىڭ مانىسىنە بارماستان كەنەسارىنى – قازاق تاريحىنداعى وسى ءبىر قارا تۇلعانى وزدەرىنىڭ شىعارمالارىندا ماداقتادى.
جەكەلەگەن جازۋشىلاردىڭ قاتەلىگىن ايتپاي-اق، ورتالىق كوميتەتتىڭ وسى شەشىمىنە بايلانىستى، باسپاسوزدەردەگى سىندارعا بايلانىستى: قازاق جانە ورىس حالقىنىڭ جاۋىنا – كەنەسارىعا قاتىستى جىبەرگەن ورەسكەل قاتەلەرىم ءۇشىن ءوزىمدى-ءوزىم باتىل جانە قاتال تۇردە ايىپتايتىنىمدى پارتيا جينالىسىنىڭ الدىندا ايتۋدى پارىزىم دەپ بىلەمىن»،– دەپ (سوندا، 84-بەت) جاريا ەتتى.
ارينە، «جەكەلەگەن جازۋشىلاردىڭ قاتەلىگىنە توقتالماي»، «ءوزىن-ءوزى باتىل جانە قاتال ايىپتاۋى» دا مىنەزدى اقىننىڭ مىنەزىن تانىتادى. دەگەنمەن دە پارتيا جينالىسىندا جاۋىنگەر اقىن «پارتيالىق ادالدىقتى» ساقتاپ ءوزىنىڭ كەنەسارىشىلدىعىنىڭ تۇپكى تەگىن اقىندىق كوركەم كوزقاراستان ىزدەمەي، «اقىلشىدان» ىزدەيدى. ونىڭ سەبەبىن بىلاي تۇسىندىرەدى:
ق.بەكحوجين (جالعاسى): «مەن ءوزىمنىڭ ءالى تاجىريبە جيناقتاماعان قاراپايىم ادەبي قىزمەتىمدى سسسر عا-نىڭ قازاقستانداعى فيليالىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت سەكتورىندا، كەنەسارى مەن باسقا دا حاندار مەن بيلەر تۋرالى پىكىرلەردىڭ ءدانىن سەپكەن يسمايىلوۆتىڭ جەتەكشىلىگىندە اتقارا ءجۇرىپ، قازاقستان تاريحى مەن قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ كەيبىر تۇستارىن تۇسىنۋدە اداسىپ كەتىپپىن...».
ارينە، سول كەزدىڭ عانا ەمەس، جالپى تالقى اتاۋلىنىڭ ءداستۇرى بويىنشا ق.بەكحوجين دە «ەرۋلىگە قارۋىن قايىرىپ»، ءا.تاجىباەۆقا دا قاراتا استارلى سەس تانىتتى:
ق.بەكحوجين (جالعاسى): «مەن تاجىباەۆتىڭ سوزىنە ريزاشىلىعىمدى بىلدىرە المايمىن، ونىڭ ءوزى دە كوپتەگەن ۇلتشىلدىق قاتەلىكتەردى جىبەرسە دە، ۇلتشىلدىق دەگەننىڭ نە ەكەنىنە جانە ونى كىمگە وپ-وڭاي جاپسىرا سالۋعا بولاتىنىنا پارتيالىق تۇرعىدان جانە ءوزىنىڭ تۇيسىگىمەن سارالاپ تۇسىنبەي، ءوزىنىڭ ماقالاسىندا (وسىنىڭ الدىندا ءا.تاجىباەۆتىڭ جوعارىداعى مازمۇنداعى ماقالاسى جاريالانعان بولاتىن – ت.ج.) ماعان ۇلتشىلدىقتىڭ كور-جەردەگى بارلىق قىلمىسىن ايىپ ەتىپ تاقتى، ال مەنىڭ شىعارمالارىمدى ۇلتشىلدىق قاتەلىكتىڭ جۇيەسى رەتىندە كورسەتتى. ولاي ەمەس، مەن ءسىز ايتقانداي ەشقانداي قارعىس اتقىر ۇلتشىلدىقتىڭ جازعىشتارىنا ەلىكتەگەمىن جوق، ءسىز سياقتى بۋرجۋازيالىق ءسيمۆوليزمدى ۇيرەنگەمىن دە جوق جانە ول دەرتپەن اۋىرعامىن دا جوق. مەن ءوزىمنىڭ قاتەلىكتەرىمدى ۇنەمى اشىق ايتىپ كەلدىم، قازىر دە ءسىز سياقتى بىلعاقتاماي اشىق ايتىپ وتىرمىن. مەن ورىس جانە كەڭەس كلاسسيكتەرىنەن ۇيرەنەمىن. مەنىڭ ويىمشا، پارتيا ۇيىمى بولشەۆيكتىك سىندى بىرەۋدىڭ ەكىنشى ادامنان كەك الۋىنىڭ قارۋىنا اينالدىرۋعا، تاجىباەۆ سياقتى جولداستاردىڭ ءبىر كەزدەگى مەنىڭ ايتقان سىنىما قارىمتا قايىرۋىنىڭ امالى رەتىندە پايدالانۋعا جول بەرمەس دەپ ويلايمىن».
ءيا، «كەكتىڭ قارىمى» وسىلاي قايتارىلىپتى. ءبارىبىر، ءا.تاجىباەۆتىڭ جوعارىداعى اشكەرەلەۋىنەن كەيىن ونىڭ بۇلاي دەمەسكە لاجى دا جوق ەدى. ويتكەنى، ولاردىڭ كوزىنشە جانە تالاپ ەتۋىنشە «ونىڭ اقىندىق ءومىرى ۇزاققا سوزىلۋى ءتيىستى ەمەس» بولاتىن. ءسوزىنىڭ سوڭىندا ءوزىنىڭ ۇلتشىلدىق ۇستانىمىن وياتقان ەسماعامبەت يسمايىلوۆتى «وزدەرىنىڭ ءوزارا كەلىسىپ العانىنداي» «قاراقشىعا بايلاپ» كەتەدى.
ق.بەكحوجين (جالعاسى): ەڭ سوڭىندا ايتارىم، ءوزىنىڭ ۇلتشىل، ونىڭ ىشىندە كەنەسارى تۋرالى قاتەلەرىن وسى ۋاقىتقا دەيىن اشىق جانە شىن جۇرەكتەن مويىنداماي وتىرعان يسمايىلوۆتىڭ ءتارتىبىن قاتاڭ تالقىعا سالۋعا بولماي ما؟ كەنەسارىنى اسپەتتەگەن ونداي ادام جوق، ول بۇل ماسەلە جونىندە يدەيالىق قاتەلىك قانا جىبەرىپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار بىرنەشە جىل بويى مۇقىم ءبىر مەملەكەتتىك عىلىمي مەكەمەنى جۇمىلدىرىپ، مەملەكەتتىڭ قارجىسىن جۇمساپ، كەنەسارىنىڭ تاريحىن ماداقتايتىن زەرتتەۋلەر جازدىردى، ءسويتىپ، جالعان دالەلدەر ارقىلى كەنەسارىنى «حالىقتىق» تۇلعا ەتىپ كورسەتىپ، قوعامدىق ويدى اداستىردى. سونىڭ تاپسىرماسىمەن كەڭەس اقىندارى بىرقاتار قاتە شىعارمالار جازدى. جىلقىايداروۆ، كەرىمباەۆ، شيپين سياقتى حالىق اقىندارىمەن قوسا اقىن امانجولوۆ تا ونىڭ تاپسىرماسىمەن كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى ماداقتايتىن داستاندار شىعاردى. نەگە ج.امانجولوۆ ءوزىنىڭ كەنەسارى تۋرالى جىبەرگەن قاتەلىگىن اشىق مويىنداۋدى پارىزىم دەپ ەسەپتەمەيدى؟ ءوزىمىزدىڭ بارلىق قاتەلىگىمىزدى اشىق مويىنداپ، ونى سىناۋ ارقىلى عانا ءوزىمىزدىڭ شىعارمالارىمىزعا جات، زياندى يدەيالاردىڭ كىرىپ كەتپەۋىنە جول اشامىز».
بۇل تالقىعا «ءبىر باسىنان داۋى ارىلماعان» قاسىم امانجولوۆ تا ارالاسىپ كەتتى، ول ءوزىن اقتاۋ ورايىن كەشەگى دوسى، بۇگىنگى قارالاۋشىسى ە.يسمايىلوۆ پەن ق.بەكحوجينگە اكەپ تىرەدى.
ق.امانجولوۆ: «... سول كەزەڭنەن كەيىن مەنىڭ شىعارماشىلىعىمدا بۇل تاقىرىپ قايتالانعان جوق، قايتالانۋى مۇمكىن دە ەمەس. مەن ول داستاننىڭ ءبىر دە ءبىر بەتىن ەشقاشاندا جاريالاعان ەمەسپىن، سوعان قاراماستان، ارادا بىرنەشە جىل وتكەننەن كەيىن بولسا دا ءوزىمنىڭ قاتەلىگىمدى مويىنداپ وتىرعانىمنىڭ ءوزى دە جاقسىلىق. سويتسەم، 1940 جىلى دايىندىعىم از، ساياسي كوزقاراسىم جوق، تالانتىم ۇشتالماعان تۇستا وسى ىسكە ارالاسىپ كەتىپپىن. تۋراسىن ايتايىن، پارتيا جينالىسىنان جاسىراتىن ەشتەڭەم جوق... ول كەزدە يسمايىلوۆ پەن بەكحوجين عىلىم اكادەمياسىندا ىستەيتىن. بەكحوجين ەكەۋىمىزدىڭ ايىرىلماس دوس بولعانىمىزدى ءبارىڭىز بىلەسىزدەر. مەنىڭ ادەبي ساۋاتىم جوق بولاتىن، ال بەكحوجيننىڭ جوعارى ادەبي ءبىلىمى بار بولعاندىقتان دا، مەن ونىمەن دوس بولدىم، ايتقانىن تىڭدادىم. بىردە بەكحوجين كەنەسارى تۋرالى جيناققا ارناپ داستان جازۋىمدى ءوتىندى. سول داستان ءۇشىن ەكى ءجۇز جەتپىس سوم الدىڭ – دەيدى بەكحوجين. شىنىن ايتسام، سونىڭ ەكەۋى دە ەسىمدە جوق. مىنە مەنىڭ قاتەلىگىم وسىندا... بەكحوجيننىڭ ۇلتشىلدىعىن اشكەرەلەپ، «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە «حانداردىڭ جوقتاۋشىسى» دەگەن ماقالا جازدىم»،– دەپ (سوندا، 92 بەت) جينالىسقا قاتىسۋشىلاردان ءوزىن اراشالاۋدى ءوتىندى.
جينالىس ونىڭ بۇل ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىردى. سەبەبى، ونىڭ ءوزىن-ءوزى اقتاۋعا مۇمكىندىك بەرگەن «ارىلۋ» مەن «پارىزدى» «حانداردىڭ جوقتاۋشىسى» اتتى ماقالاسى ارقىلى وتەگەن ەدى:
ق.امانجولوۆ: «بەكحوجيننىڭ بىزدە بولىپ جاتقان جيىلىستاردىڭ ءبىر دە بىرىندە ءوز شىعارمالارىنىڭ كەمشىلىكتەرى تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپاۋىنا قاراعاندا، وندا ءتىپتى كەمشىلىك جوق پا دەپ ويلايسىڭ. شىنىندا سولاي ما؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن، بەكحوجيننىڭ ءوزى ۇندەگىسى كەلمەسە، ونىڭ شىعارمالارىن سويلەتىپ كورەيىك.
بەكحوجين ءوزىنىڭ ادەبي بەتىن «اقساق قۇلان» پوەماسىمەن اشتى. بۇل پوەما «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىندا باسىلىپ شىقتى. پوەمادا الاشا (شىڭعىس) حاننىڭ بالاسى جوشى حاننىڭ قۇلان قۋىپ ءجۇرىپ مەرت بولعانى باياندالادى. سوۆەت مەكتەبىندە تاربيە الىپ شىققان جاس اقىننىڭ قيال قارماعىنا ەڭ ءبىرىنشى بولىپ «اقساق قۇلان» ەرتەگىسىنىڭ ءىلىنۋى تاڭعالارلىق وقيعا! ءوز زامانىمىزدىڭ الۋان سىرلارىن كورمەي، اتام زامانعى جاندارمەن سىرلاسۋ بەكحوجينگە نە ءۇشىن كەرەك بولعانى بىزگە كۇڭگىرت. مۇمكىن، اۆتور حاندار زامانىنا ماركسيزم-لەنينزم تۇرعىسىنان قاراي وتىرىپ، جۇيەلى ءبىر پىكىر ايتپاق بولعان شىعار – دەيىن دەسەك، ولاي بولماي شىعىپتى. بار ايتقانى: الاشا – جوشى حانداردىڭ «ارۋاعىن» كۇڭىرەنتىپ، سولاردىڭ ءوشىپ قالعان ءومىرىنىڭ كۇلىن ۇرلەپ، سودان ءبىر «پوەزيالىق وت» تۇتاتپاق بولىپتى اۆتور. پوەمادا الاشا – جوشى حانداردىڭ «سالتاناتى»، قۋانىش-سۇيىنىشتەرى عانا باياندالادى دا قويادى. ونىڭ ۇستىنە اۆتور الاشا – جوشىلاردى قازاق حالقىنىڭ قامقورى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. مۇنىسى ءتىپتى تاريحي شىندىققا جاناسپايدى. ونىسىمەن قويماي، اۆتور ءوز كەيىپكەرىنىڭ اۋزىنا مىناداي ءسوز سالادى:
داريعا، كەشەگى وتكەن اكەم شىڭعىس،
ەر ەدى-اۋ كۇنشىعىستان شىققان تۇنعىش (؟).
الەمدى القىمعا الىپ، ايعاي سالىپ.
جالعاندى ەتىپ ەدى-اۋ جالعىز ۋىس!
«بۇل مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، جوشىنىڭ ءسوزى»،– دەپ تالاسار اۆتور. بىزدىڭشە، بۇل اۆتوردىڭ ءسوزى. جوشىعا وسىنى ايتقىزىپ وتىرعان اۆتور. ال، اۆتورعا مۇنداي ءسوزدىڭ نەگە كەرەگى بولدى؟ اۆتوردىڭ مۇنداعى ايتايىن دەپ (ايتىپ تا) وتىرعانى: «شىڭعىس – قازاق حاندارىنىڭ، ياعني، بۇكىل قازاقتىڭ اكەسى ەدى. ول ءبىزدىڭ شىعىستان شىققان تۇنعىش ەر ەدى»،– دەۋ. شىڭعىستىڭ «الەمدى القىمعا الىپ»، «جالعاندا جالعىز ۋىس» ەتكەنىنە اۆتور وتە سۇيسىنەدى.
بۇل جەردە اۆتور تاريحي شىندىقتىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ جىبەرگەنى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى، ساياسي قاتە ۇعىم تۋدىرادى. قاندى شەڭگەل; «شىڭعىس سەنىڭ اكەڭ ەدى»،– دەپ حالقىمىزدىڭ تاريحىن كىرلەيدى، جالا جابادى. بەكحوجيننىڭ بۇل ساياسي قاتە پىكىرى ونىڭ ەكىنشى پوەماسى «باتىر ناۋاندا» دا قايتالانادى.
بۇل پوەمادا كەنەسارى مەن ناۋرىزباي اڭگىمە بولادى. اڭگىمە بولعاندا كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ تاريحىندا بولماعان، بولعان كۇندە دە ايتۋعا تۇرمايتىن ءبىر ۇشقالاق وقيعا باياندالادى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە كەنەسارىنىڭ قۇلاعىنا مىناداي ءبىر سىبىس جەتەدى: پالەن دەگەن اۋىلعا ورىستىڭ ءبىر وفيتسەرى كەلىپتى. سول وفيتسەر قازاقتىڭ ءبىر قىزىمەن كوڭىل قوسىپتى-مىس. بۇل حابارعا، اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، كەنەسارى قاتتى نازالانادى. «دەرەۋ قىزدى ءولتىرىپ، وفيتسەردى مەنىڭ الدىما ايداپ الىپ كەل»،– دەپ كەنەسارى ناۋرىزبايعا ءامىر ەتەدى. ناۋرىزباي كەنەنىڭ ايتقانىن ەكى قىلماي ورىندايدى. وفيتسەردى بىرنەشە كۇندىك جەرگە جاياۋ ايدايدى، اتتىڭ باۋرىنا الىپ، ۇرىپ-سابايدى، ارقانداپ تاڭادى، تەرەككە بايلاپ قويادى. قىسقاسى، اۆتور جازىقسىز وفيتسەرگە كورمەگەندى كورسەتتىرەدى.
ال، وسىنداي سولەكەت وقيعانىڭ بەكحوجينگە نەگە كەرەگى بولدى؟ مۇنىمەن نە ايتپاق بولدى؟ بۇل سۇراققا جاۋاپتى بەكحوجيننىڭ وزىنەن ەستيمىز:
باتىرلار ءسۇيۋشى ەدى كەنە اعاسىن،
كەنەنىڭ كەڭ پەيىشتەي سارى ارقاسىن.
(«تارتۋ» جيناعى، 133-بەت).
«كەنەنىڭ سارى ارقاسى – كەڭ پەيىش ەدى» دەۋ – بىرىنشىدەن، شىندىققا جاتپايدى، ەكىنشىدەن – بارىپ تۇرعان كەرىتارتپا پىكىر. مۇنداي پىكىر تەك حاندار زامانىن اڭساعان، العا ەمەس، ارتقا قاراعان جىلاۋىق بيشارالاردىڭ عانا اۋزىنان شىعۋعا ءتيىس.
قازاق ەك الا كيىز تۋىرلىقتى،
تاكاپپار، مەنسىنبەۋشى ەك باسقا جۇرتى.
قۇدايا، كەر زامانعا كەز كەلتىردىڭ.
قازاق بوپ ەستىپ پە ەدىك بۇل سۇمدىقتى،–
دەپ سارنايدى بەكحوجين سول پوەماسىندا. بۇل سارناۋ – كىمنىن سارناۋىنا ۇقسايدى؟ نەمەسە:
سورلاعان ەل جۇرتىندى ساقتا ءوزىڭ،
سامساعان الباستىداي سوناۋ جاۋدان»،–
دەپ كۇڭىرەنەدى اۆتور.
مىنە، اۆتوردىڭ «باتىر ناۋان» پوەماسىن جازعانداعى، وندا قولدان سيۋجەت ويلاپ تاپقانداعى ايتايىن دەگەندەرى وسىنداي قوقىس، ۇلتشىلدىق پىكىرلەر. بەكحوجين بۇل پوەماسىندا دا شىڭعىس حاننىڭ ارۋاعىنا باس ۇرا جىعىلادى.
«كەشەگى اتىشۋلى شىڭعىسقا ۇقساپ»،– دەيدى دە ناۋرىزبايدى شىڭعىسقا تەڭەيدى. بۇعان قاراعاندا بەكحوجيننىڭ «اقساق قۇلان»، «باتىر ناۋان» پوەمالارىن جازعانداعى وي ارقاۋى ءبىر ەكەنىن ايقىن كورەمىز. بۇل ەكى پوەماداعى ونىڭ وي پىكىرى اعىپ كەلىپ مىناداي ارناعا قۇيادى: كەشەگى قاندى شەڭگەل شىعىس قازاق حاندارىنىڭ اتاسى ەدى، كەنەسارى، ناۋرىزباي سول شىڭعىستىڭ ۇرپاعى ەدى،– دەيدى. سۇيتەدى دە «بەتتى شىڭعىسقا (ياعني شىعىسقا) قاراي بۇرۋ كەرەك. ەۆروپا مادەنيەتىنە قارسى شىعۋ كەرەك»،– دەگەن ساياسي يدەيانى دارىپتەيدى. بەكحوجين مۇنى مويىنداسىن، مويىنداماسىن، بىراق ونىڭ پوەمالارىندا ايتىلعان پىكىرلەردەن تۋاتىن قورىتىندى وسىنداي. بۇل قاتەلىكتەر ونىڭ 8-كلاسقا ارناپ شىعارعان وقۋ قۇرالىندا دا كەزدەسەدى. ءتىپتى وندا ايتۋعا بولمايتىن سۇمدىق سوزدەر جازىلعان...
1944-جىلى بەكحوجيننىڭ «شەرۋ» اتتى ولەڭدەر جيناعى شىقتى. جيناق «قازاق ۇلىنا» دەگەن كىرىسپە ولەڭمەن باستالادى. بۇل ولەڭدە ول نە ايتادى؟ قازاق جاۋىنگەرىنە جاۋمەن جاعالاس دەگەندە، «اتاڭ قازاق رازى بولسىن»، «اتا قونىس – سارىارقا رازى بولسىن» – دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتپايدى. سوۆەت ەلى ءۇشىن، بولشەۆيكتەر پارتياسى ءۇشىن، سوۆەت ەلىندەگى تۋىسقان حالىقتاردىڭ باقىتى ءۇشىن، ۇلى وكتيابر سوتسياليستىك تۋى ءۇشىن كۇرەس – دەگەن سوزدەر بەكحوجيننىڭ اۋزىنا تۇسپەيدى. نەمىس باسقىنشىلارىن جويعان نەگىزگى كۇشتەرىمىزدى كورگىسى كەلمەيدى.
«ورتەنگەندى قازەكەڭ ازات ەتسىن»،– دەگەن ەكىۇشتى ماعىنا بەرەتىن، ەشبىر لوگيكاعا جاتپايتىن پىكىرمەن ولەڭىن بىتىرەدى. «قول باستاعان باتىرعا» دەگەن ولەڭىندە:
مەن ءسۇيدىم ەلدىڭ ۇلى ەر ەكەن دەپ،
كەشەگى كەنەكەمنىڭ تارتىپ تۋعان.
ەسىڭە ال كەنەكەمدى كەشەگى وتكەن،
كەۋدەسىن كەك پەن وققا توسەپ وتكەن (؟!).
بەكحوجين بۇل ارادا ۇلتتىق قاسيەتتى دارىپتەيىن دەپ وتىرعان جوق، «كەنەكەڭ كەكتى كەتكەن ەدى، سونى ۇمىتپا»،– دەگەن سياقتى بۇلدىر بىردەڭەنى بىقسىتىپ وتىر.
بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى «دراما تەاترلارىنىڭ رەپەرتۋارلارى تۋرالى» قاۋلىسىندا: «ءبىزدىڭ كەيبىر جازۋشىلارىمىز ءوز زامانىمىزدىڭ كەيىپكەرلەرىن كورمەي، پاتشالاردىڭ، حانداردىڭ، ۆەلموجالاردىڭ ومىرلەرىن جازۋدى ادەت قىلىپ ءجۇر»،– دەلىنگەن. وسى قاۋلىنى بەكحوجين وقىدى. جدانوۆ جولداستىڭ بايانداماسىن دا وقىدى. ءسويتىپ وتىرىپ نە ىستەدى دەسەڭىزدەرشى: «سابالاق» (ابىلاي حان) دەگەن پوەما جازدى. وعان «زاكاز» بەرىپ جازدىرىپ جۇرگەن «پيونەر» جۋرنالى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى بورانباەۆ سول پوەمانى جۋرنالعا باسپاق تا بولدى. بىراق قلكجو ورتالىق كوميتەتىندەگى جولداستار ول زياندى پوەمانى الدىرىپ تاستادى. بۇعان قاراعاندا، بەكحوجين جولداس ءوزىنىڭ تەرىس باعىتقا ءتۇسىپ كەتكەندىگىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن مويىنداعىسى كەلمەيتىنىن كورەمىز. كەمشىلىكتى بولشەۆيكشە مويىنداۋ – سوۆەت ادامدارىنىڭ قاعيداسى. بۇل قاعيدانى بەكحوجين بويىنا جۋىتقىسى كەلمەيدى. ال، بىراق باسقانىڭ كەمشىلىگى تۋرالى ايقايلاعاندا بەكحوجيننىڭ تاماعى جىرتىلا جازدايدى.
سونىمەن، شىڭعىس حان – جوشى حان – ابىلاي حان – كەنە حان... دەگەندەردىڭ بەكحوجين تارتقان جەلىسىنىڭ ۇزىن-ىرعاسىن ارالاپ شىقتىق. بۇل شىرىك ارقاننان تارتىلعان جەلىنى ءومىر شىندىعىنىڭ كۇشتى قولى ءۇزىپ تاستاۋعا ءتيىس. بەكحوجين جولداسقا ءوزىنىڭ تۆورچەستۆولىق جۇمىسىنداعى قاتەلىكتەرىن كورسەتۋمەن قاتار، شىعارماسىنىڭ باعىتىن تەز ارادا زامانىمىزدىڭ تىلەگىنە ساي ارناعا ءبىر جولا بۇرۋ كەرەك ەكەنىن ەسكەرتەمىز» («سوتس. قازاقستان»، 1947, 7-ناۋرىز).
ءيا، وسى رەتتە تاياۋ ارادا ماسكەۋ مۇراعاتىنان تابىلعان «بۇكىلوداقتىق اقساقال» م.ي.كالينينگە ارناپ جازىلعان: «ميحايل يۆانوۆيچ! توپورامي، ۆيلامي، ۆورۋجەننىمي سيلامي، نا ناس ناپالي، كروۆوجادنىە ەسەنتسى!»،– دەگەن ارىز حات ەسكە تۇسەدى. بۇل قانداي ۇلتتاردىڭ اراسىنداعى شايقاس ەكەنىن بىلمەي، زارەسى ۇشقان «اقساقال»: «ەسەنتسى (چەچەنتسى دەپ ۇقتى ما، كىم ءبىلسىن) دەگەن قانداي ۇلت؟ تابىڭدار»،– دەپ بۇرىشتاما سوعىپتى. ال تۋرا سول حات ج.شاياحمەتوۆكە دە جولدانىپتى. تەك «ەسەننىڭ» ورىنىنا «بەگىستىڭ» اتىن قويىپتى. شۇعىل تەكسەرىپ، ىزدەستىرە ءجۇرىپ ارەڭ تابادى. سويتسە، شالعايداعى، ءتىپتى قازاقى ۇعىمنىڭ وزىندە تۇكپىردىڭ تۇكپىرى بولىپ سانالاتىن اۋىلداعى شالعىنعا تالاسقان ون ۇيدەن تۇراتىن ءبىر ەلدىڭ ەكى بۇتاعى ەكەن. دەمەك، ەكى ارىزدى دا ورىسشا جازىپ بەرىپ تۇرعان ءبىر ادام بولدى عوي. باۋىرجان وماروۆ پەن راقىمجان وتارباەۆ باۋىرلارىمنان ەستىگەن وسى قازاقى تاپقىرلىققا تاڭدانارىمىزدى، نە ءا.تاجىباەۆ پەن ق.امانجولوۆتىڭ مىنا سوزدەرىنە تاڭدانارىمىزدى بىلمەي ءبىز دە داعدارىپ قالدىق. ەكى اقيىق اقىننىڭ ءبىرىنىڭ ءسوزى ەكىنشىسىنەن اينىمايدى، تەك ايتۋشىلاردىڭ اتى عانا باسقا. ۋاقىت اراسىن ەكشەي كەلە ءا.تاجىباەۆ بۇرىنىراق شىققان ق.امانجولوۆتىڭ ماقالاسىن ورىسشاعا اۋدارىپ پايدالانعان – دەگەن ۋاجگە توقتالدىق. قاسىم امانجولوۆتىڭ ءوزى سول جولى:
«ماعان تاپسىرما بەرگەن حالىق جاۋى ە.يسمايىلوۆ پەن ح.بەكحوجين»،– دەپ رايىنان قايتتى.
ح.بەكحوجيندى اشكەرەلەگەن «حانداردىڭ جوقتاۋشىسى» دەگەن ماقالا جازعانىن جەلەۋ ەتىپ، پارتيا جينالىسىنىڭ الدىنا ءوزىنىڭ اتىن قاۋلىدان سىزىپ تاستاۋدى ءوتىندى. بەلسەندىلەر ونىڭ ءوز «ايىبىن جۋعانىن» ەسكەرىپ، ق.امانجولوۆتىڭ اتىن پارتيا ۇيىمىنىڭ قارارىنان الىپ تاستادى.
ق.بەكحوجين: «قاسىمنىڭ اقتالعانىنا ىشىمنەن قاتتى قۋاندىم. سىرتىمنان مىسىمدى باستىرعىم كەلمەي، مەن دە ماقالا جازدىم. كوپشىلىك الدىندا اقتالدى. ەندى وعان سىن باتپايتىن جانە كۇنى كەشەگى بىرگە جاتىپ، بىرگە تۇراتىن، ءبىر كۇن كورىسپەسەك زاماناقىر ورنايتىنداي سەزىلەتىن دوسىما قىر كورسەتكىم كەلدى. ەكەۋمىزدىڭ دە مىنەزىمىز جەتىسىپ تۇرعان جوق ەدى. ونىڭ تەز سوزگە ەرگەنى شامىما قاتتى باتتى. ال اقشانىڭ ايتىلۋىنىڭ سەبەبى، كەنەسارى تۋرالى جيناق شىقپاي قالعان، ال قالاماقىسىن قاسىم ەكەۋمىز الىپ قويعامىز. سونى قايتارتاما دەپ زارەسىنىڭ ۇشقانى عوي. ول ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن ءبولىنىپ، تولەنگەندىكتەن قايتارۋعا جاتپايدى. مەن شارپىسىپ قالعاندا سونى ەسكە سالعامىن ادەيى. اتتەڭ، قانداي تاتۋ ەدىك، ەكەۋمىز دە مىنەزىمىزدىڭ ەركىندە كەتتىك»،– دەدى ارىستان جالدى اقىن.
ال جينالىستا ق.بەكحوجين، ءبارىبىر جازادان قۇتىلمايتىنىن بىلە تۇرىپ، ءوزىنىڭ «سوڭعى ءسوزىن»:
«وسى پارتيا جينالىسىندا: كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسىن باعالاۋعا، ونىڭ رەاكتسيالىق مانىنە قاتىستى قاتەلىكتەرىمدى تۇزەتۋ جولىندا ادال ەڭبەك ەتەتىنىمە ۋادە بەرەمىن»،– دەگەن ءۇمىتتى تىلەكپەن اياقتادى.
جاۋاپ سوزىندە «كەلىسىمدى ورىنداپ» ە.يسمايىلوۆ ح.بەكحوجيننىڭ اتىن اتامايدى. بىراق استارلى ەمەۋىرىندى ەكەۋى دە، وزگەلەر دە تۇسىنگەن.
ە.يسمايىلوۆ: «بىزدە كەنەسارى قاسىموۆ تۋرالى ارنايى ماقالا جازباعان، الايدا وڭ باعا بەرگەن ادەبيەتشى-تاريحشىلار بار. ولاردىڭ اتتارىن اتاماي-اق قويايىن، ءوزىمنىڭ كىنامدى وزگەگە اۋدارعىم كەلىپ تۇرعان جوق، الايدا قازاقستان تاريحى عىلىمىنداعى قايشىلىقتارعا جانە كەنەسارى قاسىموۆقا قاتىستى ادەبي ماسەلەلەردى زەرتتەۋدە جىبەرىلگەن قاتەلىكتەرگە، ولاردىڭ بەلگىلى مولشەردە تاريحشىلارعا ىقپال جاساعانىنا قاراماستان، كەيبىر جولداستار ءوزىن-ءوزى اقتاۋعا تىرىستى. بۇل – شىندىق. الايدا مىناداي سۇراق قويعىم كەلەدى: مۇقانوۆ پەن جۇماليەۆ جولداستار ءوزىنىڭ وقۋلىقتارىنىڭ تۇتاس ءبىر تاراۋىن شىنىمەن دە يسمايىلوۆتىڭ ىقپالىمەن جازدى ما؟ (رەسپۋبليكانىڭ) جيىرما جىلدىعىنا ارنالعان تەزيستەر دە يسمايىلوۆتىڭ ديكتوۆكاسىمەن جازىلدى ما؟ تيموفەەۆ-فەدوروۆتىڭ ماقالاسىن دا يسمايىلوۆ جازىپ بەرىپ پە؟ ءيا، مەن قاتتى قاتەلەستىم، ناعىز تاباندى كەنەسارىشىل بولدىم، الايدا وسىنىڭ ءبارىن، بارلىق پالەنى يسمايىلوۆقا ءۇيىپ-توگىپ، ونىڭ جالعىز ءوزىن كىنالى دەپ مالىمدەۋگە بولمايدى.
مىنا ءبىر جاي ەرىكسىز ەسىمە ءتۇسىپ تۇر. بىردە بەكحوجين ماعان: «سەن تسك-نىڭ قاۋلىسىنا ىلىنگەن ادامسىڭ، سوندىقتان دا ۇندەمە. سەن سوعىلعان (بيتىي، ماسەلەسى شەشىلگەن) ادامسىڭ، ەشقاشاندا ولاردى سىناپ قارسى شىقپا، كۇيىپ كەتەسىڭ. سەنى كىنالاۋ وڭاي، ويتكەنى سەنىڭ اتىڭ قاۋلىنىڭ بارلىق جەرىندە كورسەتىلگەن»،– دەدى.
ادەبيەتشىلەردىڭ اراسىندا وزگەلەردىڭ قاتەلىگىن كورسەتۋگە شەبەر، ال وزدەرى ەشتەڭە ىستەمەي، «تىنىش قىسىپ» وتىرعاندى ءجون كورەتىن سىنشىسىماقتار بار. ەشقاشاندا دا ەشتەڭەگە ارالاسپايتىن، ەشتەڭە جازبايتىن جولداستار دا بار. 5-6 جىل بويى قولىنا قالام ۇستاماعاندار دا كەزدەسەدى. ارينە، ول جولداستار ەشقاشان قاتەلەسپەيدى (كۇلكى).
ارينە، ءىشىنارا قاتەلىكتەر كەتۋى دە مۇمكىن، پارتيا مەن ۇكىمەت تالاپ ەتىپ وتىرعاندا تاباندى تۇردە ەڭبەكتەنۋ كەرەك.
مەن ءپرينتسيپتى شىعارماشىلىق سىندى قاشاندا قابىلدايمىن، الايدا، ءوزىڭ باياعىدا باس تارتقان ەسكى قولجازبالارىڭدى اقتارىپ، قوياڭدى شىعارۋعا باعىتتالعان سىڭارجاق سىندى قابىلدامايمىن. مۇنداي كەمشىلىكتەردى، سونىڭ ىشىندە ق.جارماعامبەتوۆ جولداستىڭ بايانداماسىندا ايتىلعان سىنداردى مويىنداۋدان باس تارتامىن، مەنىڭ جاقسى ىستەرىمدى جاسىرىپ، جاماناتتىڭ بارلىعىن ماعان جاپسىرعان مۇنداي سىندى جوققا شىعارامىن. لايىقتى، ورىندى سىندى ءوزىم دە جاقسى كورەمىن جانە ونداعى قاتەلەردى تۇزەتۋگە تىرىسامىن. پارتيا ۇيىمى تاراپىنان ايتىلعان سىندى دا قابىلدايمىن. پارتيا جينالىسىندا مەن كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسىنا، ونىڭ رەاكتسيالىق مانىنە باعا بەرۋگە قاتىستى كەتكەن ورەسكەل قاتەلەرىمدى تۇزەيمىن، ادال ەڭبەك ەتەمىن دەپ ۋادە بەرەمىن».
جانتالاستى تالقىلاۋ اياقتالىپ، ەندى قاۋلى قابىلداۋعا قاراي ويىسادى. ۇلتشىلدىعى اشكەرەلەنىپ، قاۋلىعا ءىلىنىپ بارا جاتقان ق.بەكحوجين ونى جۇمسارتۋعا ۇمتىلىپ:
«مەن ءبىر انىقتاما بەرە كەتەيىن، مەنىڭ ماقالام ەشقايدا تالقىلانعان جوق. ال ق.امانجولوۆتىڭ ماقالاسى 1948 جىلى 12-اقپاندا تالقىلانعان، ونى جاروكوۆ پەن جۇماليەۆ جولداستار بىلەدى»،– دەپ ءبىر قاتە ءۇشىن ەكى رەت جازالاۋعا بولمايتىنىن ەسكە سالادى.
الايدا وعان ءا.تاجىباەۆ: «قازوتى» – دەگەنىمىز داستان. ول بۇل ارادا تالقىلانعان جوق. مەن قايتالاپ ايتامىن، بىرىنشىدەن، بۇل قاتە تۋىندى، ەكىنشىدەن، «اقساق قۇلان» تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، ونداعى بەينەلى وبرازداردى مەن تۇسىنبەي وتىرعامىن جوق. ءسىزدىڭ: «ونىڭ (تاجىباەۆتىڭ – ت.ج.) مەنەن قارىمتا قايىرۋى ءۇشىن ونىڭ ماقالاسىنا «لەنينسكايا سمەنا» گازەتىنىڭ ورىن بەرۋى ورەسكەلدىك،– دەگەن پىكىرىڭىز دۇرىس ەمەس»،– دەپ قارسى ءۋاج ايتىپ، قاۋلىنى كۇشىندە قالدىرۋدى ۇسىنعان.
جالپى مەرزىمى ءۇش جىلعا سوزىلعان وسى ارپالىستى، جانتالاستى، اشكەرەلەۋشى باعىت ۇستاعان تالقىلاۋلاردا ءوزىنىڭ پىكىرىن اشىق بىلدىرگەن جانە قارسى ءۋاج ايتقان تۇلعا ەسماعامبەت يسمايىلوۆ قانا.
ە.يسمايىلوۆ: «قاۋلىدا مەن تۋرالى جەكە باپ بار. مەنىڭ ويىمشا بۇل تىم قاتاڭ ۇستانىم. نەگە «كوپتەگەن قاتەلەرى» دەپ جازىلعان؟ بۇل دۇرىس شەشىم ەمەس. قانداي «كوپتەگەن قاتەلىك»؟ بۇل ويدان شىعارىلعان جالا. مەنىڭ اتىمدى وزگە جولداستاردىڭ قاتارىنداعى تىزىمگە قوسۋلارىڭىزدى وتىنەمىن.
نەكليۋدوۆ: يسمايىلوۆتىڭ مۇنداي ۇسىنىس جاساۋىنىڭ باستى سەبەبى، ول عىلىم اكادەمياسىنداعى جينالىستاعى سياقتى وسى ارادا دا ءوزىنىڭ قاتەلىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن بارىنشا تەرەڭ اشىپ بەرگەن جوق. بۇل ارادا ءوزىنىڭ كوزقاراسى ارقىلى شاكىرتتەرىنە تيگىزگەن زياندى ارەكەتتەرگە دە باعا بەرىلۋى ءتيىس. سوندىقتان دا مەن قاراردا كورسەتىلگەن فورمۋليروۆكانى قالدىرۋدى ۇسىنامىن جانە وعان: يسمايىلوۆتىڭ سوزىندە سىن از بولدى، ءوزىنىڭ قىزمەتى ارقىلى تيگىزىپ وتىرعان ساياسي زيانكەستىگىنە باعا بەرمەدى،– دەگەندى قوسىپ جازۋ كەرەك.
مۇستافين: تاجىباەۆ جولداس قابىلدانعان قاۋلىعا قاناعاتتانباي وتىر. سوندىقتان دا بۇل پۋنكتى داۋىسقا سالامىن.
تاجىباەۆتىڭ: بەكحوجين ءوزىنىڭ قاتەلەرىنە سىن كوزبەن قاراعان جوق جانە جەتكىلىكسىز مويىندادى،– دەگەن ۇسىنىسى داۋىسقا سالىندى. ونى قوستاپ ءبىر عانا داۋىس بەرىلدى».
سول تۇستاعى ايدارىنان جەل ەسىپ تۇرعان ق.جارماعامبەتوۆ، ارينە، وزىنە قارسى پىكىرگە وكتەم ۇنمەن جاۋاپ بەردى:
«ەندى، يسمايىلوۆ جولداسقا جاۋاپ بەرەيىن، ول مەنى: جاقسى ىستەرىن جاسىرىپ، جاماناتتىڭ بارلىعىن جاپسىرعان» جالاقور سىنشى دەپ ايىپتادى، جالاقورلىق سىنمەن اينالىسقامىن جوق، اينالىسپايمىن دا، ال ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىز بارشاعا ءمالىم، مۇمكىن مەن كەنەسارىعا مىنەزدەمە بەرەتىن بارلىق ەڭبەكتەرىڭىزگە تولىق توقتالماعان شىعارمىن. ەگەردە دۇرىستاپ قاراسا، ءسىزدىڭ ەڭبەكتەرىڭىزدەن بۇدان باسقا دا كەمشىلىكتەردى تابۋعا بولادى. ءسىزدىڭ وزگە ەڭبەكتەرىڭىزگە باعا بەرۋ – مەنىڭ مىندەتىمە جاتپايدى.
ال نۇرپەيىس بايعانيننىڭ قولجازباسىنا قاتىستى ايتارىم، مەن ونىڭ رەداكتورىمەن 25 كۇن بىرگە وتىرىپ قاراپ شىقتىم، باسپاسوزدە سىلتەمە جاسالعان بۇل كىتاپپەن مەنەن باسقا سىزدەردىڭ ەشقايسىلارىڭىز تانىس ەمەسسىزدەر. قابدولوۆ (عابدۋللوۆ) قولجازبانى ماعان بەردى دە، رەداكتسيا جاسا! – دەدى. مەنىڭ ايتارىم، دەمەك، حالىق اقىندارىنىڭ شىعارمالارىنا جاسالعان رەداكتورلىق تا ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىز جوق.
ءسوزىمدى اياقتاي كەلە ايتارىم، كوپتەگەن جولداستار وسى پارتيا جينالىسىندا وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرىن مويىندادى. قاتەنى مويىنداۋ – قاتەنى تۇزەتۋگە جاسالعان قادام، سوندىقتان دا ءبىزدىڭ جينالىسىمىزدىڭ قورىتىندى قارارىندا: قاتەسىن مويىنداپ سويلەگەن جولداستار – وزدەرىنىڭ كەنەسارىنى باعالاۋدا جىبەرگەن قاتەلىكتەرىن مويىندادى جانە ونى وزدەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە، شىعارمالارىنىڭ جاڭا باسىلىمىندا تۇزەتەتىن بولادى،– دەپ جازۋىمىز كەرەك. مىنە، مەنىڭ بار ايتايىن دەگەنىم وسى».
قاراما-قارسى پىكىرلەردىڭ ءبارىن ءتىزىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. اسىرەسە، ستەنوگراممالارداعى سوزدەردىڭ تۇزدىعى اششى، قىجىرىنۋى باسىم. ءتىپتى بەت جىرتىسۋعا بارعان جاعدايلار دا كەزدەسەدى.
مۇنداي ساياسي-كوركەم ماعىناعا يە ەمەس جازۋشىلار وداعىنىڭ قورىنداعى جانە ءباسپاسوز بەتتەرىندەگى جانىققان جارىسسوزدەردى بۇل اراعا كىرىكتىرمەسە دە ەشتەڭە وزگەرمەس ەدى. بىراق تا جاندايشاپ يدەولوگيانىڭ جانىقپاسى تۇسىندا ۇلى تۇلعالاردىڭ دا كىبىرتىكتەپ، جاسىپ، ەركىنەن ايىرىلىپ، پەندەشىلىككە ۇرىنۋى – رۋحاني جۇتاڭدىققا، وكىنىشكە ۇرىندىراتىنىن ەسكەرتە كەتۋدى ءجون كوردىك. ءبىز تۇلعالاردى تۇلداعان كەڭەستىك جازالاۋ ساياساتىنىڭ پسيحولوگياسىن كورسەتۋ ءۇشىن ولاردىڭ سول «قىزىلوڭەش كەزەڭدە» ءبىر-ءبىرىن «قىستىرا» كەتىپ، جالعىز ءوزى عانا جازالانىپ كەتپەۋگە ۇمتىلعان ماجبۇرلىك پەندەشىلىگىن اشا كەتكىمىز كەلدى.
بۇل دا كەلەشەككە ساباق.
(جالعاسى بار)
Abai.kz

تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..» (جالعاسى)

ۇزدىك ماتەريالدار

باس گازەت ورالماندارعا نەگە شۇيلىكتى؟

«سولاي ەمەس پە؟»

دوس كوپ پە، دۇشپان كوپ پە؟

ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ: قانداستاردىڭ ءرولى قانداي؟

Ең көп оқылған

ۇزدىك ماتەريالدار

باس گازەت ورالماندارعا نەگە شۇيلىكتى؟

«سولاي ەمەس پە؟»

دوس كوپ پە، دۇشپان كوپ پە؟

ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ: قانداستاردىڭ ءرولى قانداي؟

Мобильді қосымшаны жүктеп алыңыз!