باسى: كودەك اقىن قىتايدا

جالعاسى: 

1980 مامىر ايىندا شىڭجاڭ ادەبيەت-كوركەمورەرشىلەر بىرلەستىگى جاعىنان كودەك بايشىعانۇلى مارالبايدىڭ ەل اراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن ولەڭ-جىرلارىن جيناۋ ءۇشىن ارنايى ساپارمەن ىلەنىڭ موڭعۇلكۇرە اۋدانىنا، ونىڭ اقدالا اۋىلىنا باردىم. ويتكەنى بۇل اۋىلدىڭ اكىمشىلىگىندە بالاسى ايتۋعان بار ەدى. ول اكەسىنىڭ ءبىرسىپىرا ولەڭدەرىن جاتقا بىلەتىن. ونان باسقا جىلقىشى قاشقىنباي، قويشى قايىڭباي دەگەن كىسىلەر دە بىلەدى دەپ ەستىگەم. سەنىپ بارعانىم كوبىنشە وسى كىسىلەر بولاتىن. بارعان سوڭ اۋىلدىڭ اكىمى اتىقان: تەرىسكەيدە (قازىرگى ۇزىنبۇلاق اۋىلى) ءادىلباي دەيتىن مولدانىڭ دا كوپ بىلەتىنىن ايتتى. ءارى وسى كىسىلەردى شاقىرتىپ اڭگىمەلەسۋ ورايىن جاراتىپ بەردى. اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا كودەك اقىننىڭ موڭعۇلكۇرە وڭىرىنە كەلگەن سوڭ ەل ىشىنە جاساعان ەكى ساپارى ەرەكشە ەكەنىن بايقادىم. ونىڭ ءبىرى – اكىمقۇلدى ەرتىپ «تۇرعىن ەلدى ارالاۋى»،   ەندى ءبىرى – «توعىزتاراۋ، كۇنەستى ارالاۋى» ەكەن. اكىمقۇل ەرتە قايتىس بولعاندىقتان مۇمكىندىك بولمادى. ەكىنشى ساپارىن بىرگە باسقان ءادىلباي مولدامەن وسى ورايدا اڭگىمەلەسكەن ەدىم. ەندى سول كىسىمەن بولعان اڭگىمەنى ايتا كەتەيىن:

– ەل جايلاۋعا شىعىپ بولعان كەز ەدى. جاڭىلماسام 1932 جىلى بولاتىن. ءبىر كۇنى ويدا جوق جەردەن بىرەۋ ماعان سەنى كوكەڭ شاقىرىپ جاتىر دەگەن سوڭ باردىم. ۇيلەرىندە ءبىرسىپىرا كىسىلەر بار ەكەن. ماعان:

– كەلدىڭ بە؟ – دەدى.

– كەلدىم، كوكە، – دەدىم. ازدان سوڭ كىسىلەر تاراستى. كوكەڭ ماعان:

– جاعدايىڭ كەلە مە، مەنى توعىزتاراۋداعى دارۋباي، ءاناپيا، نۇرساپالار تاعى دا شاقىرىپ، كەلگەن بىرەۋدەن حات جىبەرىپتى. جاعدايىڭ كەلسە بىرگە بارىپ قايتايىق، – دەدى.

– مەن تۇتقيىلدان ايتىلعان بۇل سوزگە نە دەرىمدى بىلمەي توسىلىپ قالىپ ەدىم:

– جاعدايىڭ كەلمەسە، وندا باسقا بىرەۋ بارار، – دەدى سولعىنداۋ.

– بارسام بارايىن، كوكە، – دەدىم مەن ول كىسى رەنجىپ قالدى ما ەكەن دەگەن ويمەن، – بىراق دەرەۋ جۇرە قوۋعا...

– وي، بۇگىن جۇرە قوياتىنداي نەمەنەگە ابىرجىدىڭ، كەلەر سارسەنبىگە دەيىن دايىن بولساڭ بولدى، – دەدى كوكەڭ ريزا بولىپ.

– تۇسكە تاياۋ كوكەڭ بىزدىكىنە كەلدى. مەن دە دايىن تۇرعان ەدىم، ءجۇرىپ كەتتىك. كوكەڭنىڭ استىندا سول كەڭەس وداعىندا جۇرگەندە باپتاپ ءمىنىپ جۇرگەن، ءبورى ماڭىسى بار كۇرەڭ توبەل، جۇرگەن سايىن شۇلعىي باسىپ جايتاڭ قاعادى. مەنىڭ استىمدا تور جورعا، بۇدا كەڭەس وداعىنان كەلگەن. ەنەسى سولتانقول قاجىنىڭ جىلقىسىنىڭ تۇقىمى.

بۇل جىلى كوكەڭنىڭ كوڭىلى كوتىرىڭكى ەدى. ونىڭ سەبەبى، ءبىرى – كەڭەس وداعىندا قالعان جاقىن تۋىستارى – يگەنباي اۋىلى. جانسەركەنىڭ بەردىقۇلى، شويقى مولدانىڭ ساۋقىمبەك قاتارلى بالالارى، تاعى باسقا ايتتىڭ اۋىلدارى تۇگەلگە جۋىق كەلىپ كوكەڭنىڭ كوڭىلى ورنىنا تۇسكەن ەدى. ەندى ءبىرى – جاڭا كەلگەندەگىدەي ەمەس، تۇرمىستارى دا وڭالا باستاعان. ەسىگىنە ەكى-ءۇش بۇزاۋ بايلانىپ، سويىس ۇساق مال جيناپ، الداعى جىلدارى قوناققا لاق سويا المايتىن كۇيسىز حالدەن قۇتىلىپ ەدى.

***

ءبىز اتتىڭ تاۋىنان ەڭكەيىپ قوبى وزەنىنە تۇسكەن سوڭ، بوكتەر جولمەن جۇرسەك يت شايناعانداي قالىڭ قىرقاعا ۇرىنىپ اتتى قيناپ الامىز، ءسال ايلانىس بولسادا جاتتىق جولمەن جۇرەيىك دەپ قوبىنى قۇلداي تارتتىق. كۇن باردا قوبىنىڭ شىعا بەرىس اۋزىنداعى سەلدىر-سەلدىر مالىدەن كەلىپ شىقتىق. اۋدان ورتالىعى وسى جەردە ەكەن. بۇرىن توعىزتاراۋ اۋدانىنا قاراپ جارىم اۋدان بولىپ تۇرعان بۇل اۋدان وسى جىلى رەسىمي اۋدان بولىپتى. ول كەزدە قازىرگى موڭعىلكۇرە تەكەسكە قارايتىن جارىم اۋدان ەكەن. تەكەس اۋدانى كوپكە دەيىن «قىزىلكۇرە اۋدانى» بولىپ اتالىپتى. سەبەبى قوبىنىڭ توپىراعى قىزىل بولادى. وسى توپىراقتان سالىنعان موڭعىلدىڭ كۇرەسى بار ەكەن. اۋدان قۇرىلعاندا وسى كۇرەنى (بۇتحانانى) بەلگى ەتىپ سولاي اتاعان سياقتى. كەيىن موڭعىلكۇرە اۋدانى دا موڭعىل بۇتحاناسىنا بايلانىستى اتالىپتى.

قوبدا بيىك پەشەيۋانى (شاپكىنىڭ ماڭدايى سەكىلدى جابىلعان ءۇيدى وسىلاي اتايدى) ءبىر قوراعا كەلىپ تۇستىك، بۇل كوكەڭنىڭ بارىپ-كەلىپ جۇرەتىن ءۇيى – قوڭىربورىك تۇرىسبەك دەگەن كىسىنىڭ ءۇيى ەكەن. ءوزى مىرزا، رەتتى، تازا، ات تۇرمان، ءۇي تۇرمىسى دا جاڭاشا بولعاندىقتان جانە جومارت كىسى بولعاندىقتان ول بۇل كىسىنى پاسون تۇرىسبەك دەسەدى ەكەن.

ءبىز قورانىڭ اشىق قاقپاسىنان كىرگەندە ءبىر جىگىت كەلىپ اتىمىزدى ۇستادى، كوكەڭ ول جىگىتتەن:

– تۇكەڭ بار ما؟ – دەپ ەدى.

– بار، ۇيدە كىسىلەرمەن وتىر، – دەدى جىگىت.

ءبىز ءۇيدىڭ ەسىگىنە قاراي بەتتەگەندە، تەرەزەدەن قاراپ وتىرعان سياقتى، سۇڭعاق بويلى، ەت-جەندىلەۋ كەلگەن، قارا قياق مۇرتتى كىسى الدىمىزدان قارسى شىقتى.

– و، كوكەڭ ەكەن عوي، اسسالاۋماعاليكۇم، – دەپ كەلىپ كوكەڭمەن قۇشاقتاسىپ كورىستى. مەنىمەن جاي قول الىستى.

ۇيگە بايىرعى قازاق ادەتىنشە سالەم بەرىپ كىردىك، توردە اپپاق جەيدەسىنىڭ ومىراۋىن اشىپ تاستاپ، ۇلكەن دەنەلى سارى كىسى وتىر ەكەن. كەلىپ ول كىسىمەن قول الىسىپ كورىسىپ وتىردىق، امان-سالەمنەن سوڭ ءۇي يەسى قاۋقالاق قاعىپ قۋانىپ قالدى. بىردەمە ەسىنە تۇسكەندەي:

– ىبەكە-اۋ، سىزدەردى تانىستىرماپپىن عوي، مىنا كەلىپ جانىڭىزدا وتىرعان كىسى كودەك، كادىمگى اقىن كودەك... – دەگەندە الگى كىسى الدە نە قالت ەسىنە تۇسكەندەي، كوكەڭە دەنەسىمەن بۇرىلا جالت قاراپ:

– كودەك؟! – دەدى كوكەمە تەسىلە قاراپ، – باياعى الباننىڭ كودەگىمىسىڭ؟!

– سولاي، – دەدى كوكەڭ ول كىسىگە تەسىلە قاراپ.

–  ويباي-اۋ، سىزدەر... – دەپ ءسوزىنىڭ سوڭىن ايتقانشا پاسون تۇرىسبەك اعامىز:

– بۇل كىسى ىبىرايىم، ىبىرايىم جايناقوۆ، – دەدى قىسقا عانا.

كوكەڭ دە باعانادان شىرامىتىپ، بىراق قايدان، قاشان كورگەنىن ەسىنە تۇسىرە الماي وتىر ەكەن. «ىبىرايىم جايناقوۆ» دەگەن سوڭ:

– وي، جارىقتىعىم، ءسىزدى كورەتىن كۇن بار ەكەن-اۋ! – دەپ ىبەكەڭدى قۇشاقتاپ الدى. ول كىسى دە زور دەنەسىن بۇرىپ كەلىپ كوكەڭدى قۇشاقتاپ جاتىر. اراداعى اڭگىمە قاشان، قايدا كەلىپ ورنالاسقاندارىن سۇراسىپ وتىرىپ شاي ءىشىلدى. ارتىنان تاماق دايىندالعان ەكەن، بىرگە وتىرىپ تاماق جەپ، سىرتقا شىقتىق، جاتار كەزگە كەلگەندە تۇكەڭ:

– قوناقتارىم، سىزدەردىڭ جايلارىڭىز بولعانىمەن ەندى اتتارىڭىزدىڭ جايى بار، مىنا كوكەڭنىڭ جولداس بالاسىمەن ءبىزدىڭ مىنا بالا ەكەۋى ەندى قىرعا شىعىپ ات باعاتىن بولادى، – دەدى كۇلىپ. ىبەكەڭ:

– ويباي-اۋ، تۇكەڭە ات باقتىراتىن بولدىق قوي، بولسىن، بولسىن! – دەدى قارقىلداپ كۇلىپ.

اتتى قوبىنىڭ ۇستىڭگى جاعىنداعى قىراتتان ازىراق اپارىپ ەكى-ەكىدەن قوسباۋلادىق تا ءوزىمىز ۇيقىعا كەتتىك. ەرتەسى ءبىز كەلگەندە كىسىلەر شاي ءىشىپ وتىر ەكەن. سونان سوڭ كوپ ايالداماي قۇشاقتاسىپ اتتاندىق، جۇرەردە:

–  ءاي، كودەك، ۇمىتىپ قالما، سەنى كۇتەمىز، – دەدى ىبەكەڭ.

– قۇداي بۇيىرسىن، – دەدى كوكەڭ دە.

بىلاي شىققان سوڭ كوكەڭنەن:

–  پاسون تۇرىسبەكتى بۇرىننان بىلەمىن، ال انا كىم بولدى؟ – دەدىم. كوكەڭ:

– ول – ۇلكەن كىسى. 1916 جىلعى ۇركىندە مۇندا قاشىپ كەلىپ، ءبىر جىلعا جەتپەي «كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلىپتى. ەلدى جەتىستىرىپ جاتىر ەكەن» دەگەن سوڭ سۇيرەتىلىپ قايتا بارعان جوقپىز با، بارساق، قايدا ول؟ بۇرىنعى تىگۋلى قالعان ءۇي، اسۋلى قالعان قازان، قوراڭدا قالعان مالدان ەشتەڭە جوق. ادامى جوق ءۇيدى، مال-جاندى ورىستار وتكىزىپ الىپتى دا، كەرەككە جارايتىن مۇلىكتەردى ءبولىسىپ الىپ ءۇي-پۇيىڭە قاراماي ءبىر-اق ورتەپ جىبەرىپتى. مالدى قازىناعا وتكىزدىك دەپ ونى دا جوق قىلىپتى. بارارىن بارىپ الىپ تاقىر جەرگە وتىردىق. اش-جالاڭاشپىز. ەندى قايتۋ كەرەك؟ ءوستىپ داعدارىپ وتىرعاندا: «ويباي، الماتىدا كوميتسيا قۇرىلىپتى. بوسقىن ەلگە كومەك بەرىپ جاتىپتى» دەپ ەستىپ الباننان بىرنەشەۋىمىز الماتىعا باردىق. وسى ىبەكەڭ دەگەن كىسى سول كومەك جاسايتىن جەتىسۋ وبلىستىق قازاق كوميتەتى دەگەن ورىننىڭ جاۋاپتىسى ەكەن. ءوزى باس بولىپ شەتتەن قايتىپ بارعاندارعا ەلدەن، ۇكىمەت ورنىنان جىلۋ جيناپ، اش-جالاڭاشقا كوپ كومەك جاساپ ەدى. سوندا جانىندا ءجۇرىپ تانىسقام، – دەدى.

***

كوكەڭنىڭ ءادىلباي مولداعا بەرگەن وسى جاۋابىنان باياعىدا شىنجاڭ ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەندە وقىعان ءبىر كىتاپ ەسىمە ءتۇستى. كىتاپ قازاقستاندا سلاۆيان ارپىمەن باسىلعان، «دۇربەلەڭ» دەگەن رومان ەدى. اۆتورى – ورىس جازۋشىسى ەدى، سول كىتاپقا: كەڭەس ۇكىمەتى جاڭا قۇرىلىپ، ءبىر جاعىنان، اقتاردىڭ، تاعى ءبىر جاعىنان ەلدەگى اشتىقتىڭ سالدارىنان كوپ وقيعالار بولعان ەكەن. سول كەزدە وسى جۇمىستىڭ باسى-قاسىندا بولعان قوعام قايراتكەرلەرى ىبىرايىم جايناقوۆ دەيتىن كىسى جۇرگەنى ايتىلاتىن.

ءادىلباي مولدامەن مەنىڭ بۇل سويلەسكەنىم 1980 جىلدىڭ كوكتەمى ەدى. سودان بەرى كوكەڭە پاسون تۇرىسبەك ۇيىندە كەزدەسكەن وسى ىبىرايىم جايناقوۆ ەمەس پە ەكەن دەگەن وي اركەز ەسىمنەن كەتپەۋشى ەدى. 2004 جىلى قىس ايىندا قازاقستانعا تۋىسشىلاي بارىپ قازاقستاننىڭ بەلگىلى جازۋشىسى نۇرقاسىم قازىبەكۇلىنىڭ ۇيىندە قوناقتا بولدىم. وسى جولى نۇكەڭ ماعان «تاسادا قالعان تارلاندار» («ءبىلىم» باسپاسى. الماتى. 2003 ج.) دەپ اتالاتىن كىتاپشاسىن تارتۋ ەتتى. وسى كىتاپشانى وقىپ وتىرىپ ىبىرايىم جايناقوۆپەن كەزدەستىم. وندا بىلاي دەپ جازىلىپتى:

«ىبىرايىم جايناقوۆ 1884 جىلى الماتى وبلىسىنىڭ بورالداي اۋىلىندا تۋىلىپتى. ەر جەتكەن كەزدە گەنەرال گۋبەنناتور فەلباۋمنىڭ (نەمىس) جۇرگىزۋشىسى بولدى. 1917 جىلى (بۇل دۇرىس ەمەس سياقتى – ت.ق.) وسى كۇنگى رايىمبەك – سەيفۋللين داڭعىلدارىنىڭ قيىلىسىنداعى تۇرمەگە جابىلدى. سول جىلى ونى اتۋعا ۇكىم شىعارىلادى. بىراق ءبىر ورىس دوسىنىڭ كومەگىمەن قاشىپ شىعىپ، شاۋەشەككە ءوتىپ كەتەدى. وندا ەكى جىل تۇرىپ، قۇلجاداعى باجاسى پاتيح اللاياروۆقا بارادى. ءسويتىپ سونىڭ ساۋداسىن جۇرگىزەدى... ءسال الدەنگەن سوڭ تەكەس اۋدانىنىڭ كوكتەرەك دەگەن جەرىنە كەلىپ تيىرمەن جۇرگىزەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنەن قاشىپ وتكەن قازاقتاردى جۇمىسقا ورنالاستىرادى. شەشەككە قارسى ۆاكتسينا ەگۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى... ىبىرايىم جايناقوۆتىڭ ۇيىندە نارىنقولدان قاشىپ وتكەن كادىمگى اقىن كودەك بايشىعانۇلى مارالباەۆتا بولىپتى».

نۇرقاسىمعا وماردىڭ ايتۋىنشا، ىبەكەڭ 1938 جىلى اقپاننىڭ 28 كۇنى گومينداڭ تۇرمەسىنە الىنىپ، 1941 جىلى ءۇرىمجى تۇرمەسىنەن سەمەيگە الىپ كەتكەن. بۇل اڭگىمەگە قاراعاندا، كودەك اقىننىڭ تەكەستەگى البان، قىزايدىڭ ناقىسبەك، مازاق، تىنباي سىقىلدى اتاقتى كىسىلەرمەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءوز كەزىندە ەلىنىڭ ارداگەر ازاماتى بولعان ىبىرايىم جايناقوۆ، تۇرىك اسكەربەك، شارعىن العازىۇلدارىمەن دە ءۇيىر-ايقاس بولعانىن كورسەتەدى. كونە كوزدەر سول كەزدە كوپ ەلدىڭ جانىنا اراشاشى بولعان دەپ ءبىز ايتىپ وتىرعان ىبىرايىمدى، اسكەربەكتى، ايت-قىپشاق ساۋقىمبەك شويقىۇلىن كوپ اتايدى.

ساۋقىمبەك اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، اكەسى شويقى ۇلكەن مولدا بولىپتى. وعان قوسا دارىگەرلىكپەن شۇعىلدانادى ەكەن. جاس جىگىت شويقى كەزىندە تاشكەنت، اۋليەاتا جاعىنداعى تۋىستارىنا جولاۋشىلاپ بارا جاتىپ ءبىر ۇيگە تۇسەدى. تۇسكەن بۇل ءۇيدىڭ جالعىز قىزى بولىپ، ول تالاي جىلدان بەرى اۋرۋ ەكەن. شويقى قىزدىڭ تامىرىن ۇستايدى دا اۋرۋىن تابادى، سونان سوڭ قىزدىڭ اكەسىنە كەرەكتى ءدارى-دارمەك العىزىپ، ءدارىسىن جاساپ بەرەدى دە ارى كەتەدى. تۋىستارىن ارالاپ ايعا جۋىق جۇرگەن شويقى قايتارىندا الگى ۇيگە كەلىپ تۇسەدى. قاراسا الگى قىز جازىلىپ كەتىپتى. قىزدىڭ اكەسى شويقىنى كۇتىپ ءبىراز كۇن قوناق قىلادى. كەتەرىندە شويقىعا:

– بالام، ۇلى سوزدە ۇياتتىق جوق دەگەن، رەنجىمەسەڭ ساعان ايتايىن ءبىر اۋىز ءسوزىم بار ەدى، – دەيدى.

– ايتىزىز، كاريا، ايتىڭىز –  دەيدى شويقى.

– قۇدايعا بەرگەن ۋادەم بار ەدى، ەگەر وسى قىزىمدى كىم اۋرۋدان ايىقتىرسا، سوعان قالىڭسىز، كادەسىز بەرەم دەگەن. سونى سەن ورىندادىڭ، بۇعان نە دەيسىڭ؟ – دەيدى قىز اكەسى.

شويقى ماقۇلدىق بەرىپ، قايتا اينالاتىنىن ايتىپ اتتانىپ كەتەدى. كەلگەن سوڭ شويقىنىڭ اكە-شەشەسى دە ماقۇل كورىپ، جول-جورالعىسىمەن بارىپ كەلىنىن الىپ قايتادى. «كەلىننىڭ اياعىنان» دەمەكشى، وسىدان بىلاي شويقىنىڭ داۋلەتى تاسىپ، ابىرويى ارتا تۇسەدى. الباننىڭ الدىڭعى قاتارداعى كىسىلەرىنىڭ ءبىرى بولادى. 1916 جىلى حالىق كوتەرىلىسىندە شويقى وتارشىلىققا قارسى كوتەرىلىسكە بەلسەنە قاتىناسىپ، سول سەبەپتى جامەنكە، ۇزاقتار قامالعان قاراقول تۇرمەسىنە قامالادى. سول 1916 جىلدىڭ 11 تامىزىندا بولعان قالىڭ قىرعىننان امان قالىپ، ەكىنشى رەت اتىلاتىندار قاتارىندا بولادى. اتىلاتىن كۇنى تۇرمەدەگى كىسىلەر ەرتە تۇرىپ تايام سوعىپ دارەت الىپ، يمانىن ۇيىرە باستايدى. ەشكىمدە ۇرەي قالمايدى. سوندا شويقى اياق دارەتىن الماق بولىپ ءبىر ءماسىسىن شەشىپ وتىرىپ:

«قۇدايسىز قۋراي سىنبايدى» دەگەن. ەندى ءبىر ءماسىمدى شەشكەنشە قۇداي نە ءال بەرەدى، شوشىماڭدار، – دەپتى. ايتقانىنداي ەكىنشى ءماسىسىن شەشكەننىڭ ارالىعىندا جوعارى ۇلىقتان بۇلاردى بوساتۋ بۇيرىعى كەلىپتى. سودان بىلاي الباندار شويقىنى اۋليە ساناعان. 1920 جىلداردىڭ ىشىندە سول شويقى اۋليەنى كەڭەس ۇكىمەتى «كورنەكتى» دەپ قولعا الىپ جاركەنت تۇرمەسىنە اكەتىپ، جوعالتىپ جىبەرگەن، مىنەكي، سول شويقىنىڭ بالاسى ساۋقىمبەك تە ەكىنشى ۇركىندەگى بوسقىندارمەن تاعى بىرگە كەلىپ، ەمكوستىگىن جالعاستىرىپ، حالىقتىڭ القاۋىنا بولەنگەن كىسى ەدى. ودان كەيىن دە بۇل كىسىنىڭ بەدەلى ورلەمەسە تومەندەگەن جوق. ىلە وبلىستىق ساياسي كەڭەستىڭ، شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى رايوندىق ساياسي كەڭەستىڭ مۇشەسى بولىپ، تاعى ءبىر جاعىنان اتا مۇراسى – دارىگەرلىكتى جالعاستىرىپ ءجۇرىپ دۇنيەدەن ءوتتى. اتاقتى «البان تاريحى» اتتى جىرىندا:

«قىپشاقتا شويقى مولدا بىلەرمەن بوپ، جاسىنان ءبىلىم جولىن باعىپ وتكەن» دەگەن جولداردا ايتىلاتىن شويقى، مىنە وسى ساۋقىمبەك اقساقالدىڭ اكەسى بولاتىن.

***

ءجا، ەندى ادىلبەك مولدامەن بولعان اڭگىمەگە قايتا ورالايىق. وسى ورايدا بۇل اڭگىمە ادەكەڭ مولدانىڭ جازىپ بەرگەن نە بولماسا اۋزىنان تىكە جازىپ العان اڭگىمە ەمەس. بۇل كىسى بۇل اڭگىمەنى 1980 جىلى كوكتەم ايىندا ايتىپ بەرگەننەن ەستە قالعان جۇلگەسى بويىنشا جازىپ وتىرعانىمدى وقىرمانعا ەسكەرتىپ وتكىم كەلەدى. ودان بەرى 25 جىلداي ۋاقىت ءوتىپتى. كوپ نارسە ۇمىتىلعان بولۋى دا مۇمكىن.

–  الدىمەن توعىزتاراۋدىڭ «كولدەنەڭ» دەيتىن جايلاۋىندا وتىرعان ءاناپيانىڭ ۇيىنە ءتۇستى –  دەپ جالعىستىردى ادەكەڭ اڭگىمەسىن – بۇل كەزدە «ءاناپيا توعىزتاراۋ اۋداندىق ۇكىمەتتە حاتشى ەكەن. ءوزى ارنايى شاقىرتقاندىقتان جانە ءوزىمىزدىڭ ايتتىڭ بالاسى بولعاندىقتان بارعانىمىزعا قاتتى قۋاندى. كوكەڭمەن:

–  سەنى ءتىرى كورسەتكەن قۇدايعا مىڭ رازىمىن! – دەپ جىلاپ كورىستى.

ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزدەن حابار الىسىمەن كەلەسى كۇنى توعىزتاراۋداعى الباننىڭ اقىلاقشىسى نۇرساپادا كەلىپ قۇشاقتاسىپ كورىستى. ءبىر اپتاداي وسى ەكى اۋىلدىڭ اراسىندا قوناقتا بولىپ ەرۋلەدىك، ءبىر كۇنى قىزايدىڭ اتى ارۋاقتى دارۋباي اقىلاقشىنىڭ جىبەرگەن ادامى كەلدى، ول بىزگە اقىلاقشىنىڭ ءبىزدى ارنايى قوناققا شاقىرعانىن ايتتى. سول كۇنى رايىمبەك باتىردان تارايتىن تىلەۋجان دەگەن كىسىنىڭ بولىس ۇلى رازاق پەن باعىباي بالالارىنىڭ دا شاقىرۋشىسى كەلىپ ەدى. ءاناپيا سونىڭ بارىنە ماقۇلدىق بەرىپ قايتاردى.

دارۋباي شاشى جايلاۋىنىڭ بەلقۇدىق دەيتىن جەرىندە وتىر ەكەن، ءبىز اۋىلى جاقىنداعاندا اۋىلدا قاپتاپ جۇرگەن قالىڭ ادامدى كوردىك. سويتسەك مۇنىڭ ءبارى «الباننىڭ اتاقتى كودەك دەگەن اقىنى كەلەدى ەكەن، ولەڭىن ەستىپ، تاماشاسىن كورەمىز» دەپ كەلگەن ءنوپىر ەكەن. ءبىزدى ءاناپيا مەن نۇرساپا دارۋباي اقىلاقشىنىڭ التى قانات اق ورداسىنا توتە باستاپ اپارىپ ءتۇسىردى. سىرتتا دارۋبايدىڭ اعاسى كەشىلدىڭ بالاسى، قارا مۇرتتى، تولىقشا كەلگەن قاناپيا قارسى الىپ ۇيگە باستادى. دارۋباي ۇيىندە ەسەنقۇلدىڭ قۋاندىعى بار ءبىر توپ كىسى بار ەكەن. دارۋباي اقىلاقشى كوكەڭ باستاپ ۇيگە كىرگەندە ورنىنان تۇرىپ يلتيپاتپەن قول الىسىپ، بارىمىزبەن سالەمدەستى. وتىرعان سوڭ بارىمىزدەن اماندىق سۇرادى. ول كۇنى جاي اڭگىمەلەرمەن بولدى دا كوكەڭە كوپ سالماق تۇسپەدى. كەلەسى كۇنى كۇندىز كەلگەن-كەتكەنمەن بولىپ سوزگە وراي بولمادى، كەشىندە تاعى دا اقىلاقشىنىڭ قوناعى بولدىق. ەل ورنىعا وتىرىپ، ابدەن جايعاسقان سوڭ اقىلاقشى ءسوز باستادى.

– ءيا، كودەكجان، – دەپ باستادى ءسوزىن كودەككە بۇرىلىڭقىراپ، – باياعىدا ءبىر بىلەرمەن كىسىنىڭ جالعىز ۇلى بولعان ەكەن. «قىزدىڭ قىلىعى – ۇيدە، ۇلدىڭ قىلىعى – تۇزدە» دەمەكشى، ۇلىنىڭ قالاي ءوسىپ كەلە جاتقانىنا ءجىپ تاعا الماي، باسقالاردان سۇراسا، ولار: «بالاڭىز ونداي اقىلدى، مۇنداي تاربيەلى» دەپ ماقتايدى ەكەن. ءبىر كۇنى الگى بىلىمپازعا «ۇلىمدى ءوزىم سىناپ كورەيىن» دەگەن وي تۇسەدى دە، بالاسىن ەرتىپ الىس جولعا جولاۋشى جۇرەدى، ءبىر كۇن وتەدى، بالادا ءتىل جوق، ەكى كۇن وتەدى، بالا سۇراعانعا جاۋاپ بەرەدى، باسقا ءسوز جوق. ءۇشىنشى كۇنى تاعى ءۇن جوق، سونان سوڭ الگى اقىلمان بالاسىنا: «جول قىسقارت بالام» دەپتى. بالا اكەسىنە اڭىرا ءبىر قاراپتى دا، اتىنان تۇسە قالىپ جانىنان پىشاعىن الىپ جولدى كولدەنەڭدەپ كەسكىلەي باستاپتى.

مۇنى ايتقاندا مەن سەنى سىنايىن دەپ وتىرعانىم جوق. مۇندا بۇرىن ءوزىڭ كەلمەسەڭ دە ءسوزىڭ كەلىپ بولعان. «كىسىگە قاراپ كىسى الما، سوزىنە قاراپ كىسىنى ال» دەگەن ۇلى ءسوز بار، مۇنداعى ەل ءوزىڭدى تانىماسادا ءسوزىڭدى تانيدى. ەكى-ءۇش كۇننەن بەرى وسى اۋىلعا كودەك اقىن كەلەدى دەپ، ءسوزىن ەستيىك دەپ اپىر-توپىر بولىپ جۇرگەن ەلدى كوردىڭ. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، ءبىزدى ۇلكەن جاعىنان قىزاي دەپ، ونان بەرىلەگەندە ەسىركەپ، جارىلقاپ بولىپ اتالامىز. ءبىزدىڭ بۇل قىزاي انانىڭ بالاسى دا كەيدە تىرشىلىك قامىمەن، كەيدە باسقا تۇسكەن زوبالاڭنىڭ سالدارىنان تالاي جەردىڭ وتىن وتتاپ، سۋىن تاتىپ كەلەمىز. وسىنى بىلمەي وسىنداعى بىرەۋلەر «جىعىلىپ جاتىپ قيسايعانعا كۇلىپتى» دەگەندەي، بۇگىنگى مىنا البان اتانىڭ بالالارىن «قاشقىن» دەپ، اناۋ دەپ، مىناۋ دەپ بويىنا جۋىتقىسى كەلمەيدى. مەن ولارعا: «اياز، وتكەن كۇنىڭدى ۇمىتپا، كون شاقايىڭدى قۇرتپا» دەگەندى ايتىپ كەلەم، قۇدايعا شۇكىر، مۇنداعى البان مەن قىزايدىڭ بەرەكەسى جامان ەمەس، سولاي ما؟ – دەپ كوكەڭنىڭ اياق جاعىندا وتىرعان ءاناپيا مەن نۇرساپاعا بۇرىلدى. ولار قاتارلاسا:

– سولاي، سولاي، – دەپ جاۋاپ بەردى.

– مەن ەندى بۇرىن باسقالاردان ەستىپ جۇرسەم دە، ەكى ءىستىڭ جايىن سۇرايىن دەپ وتىرمىن. ءبىرى، 1916 جىلعى البان ۇركىنى، ەندى ءبىرى، وسى جولعى ۇركىن؟

– ونىڭىز ءجون، اقىلاقشى، – دەپ باستادى كوكەڭ ءسوزىن، –  بۇرىنعىلار ايتقان عوي: «ەر باسىنا كۇن تۋسا، ەتىكپەنەن سۋ كەشەر، ات باسىنا كۇن تۋسا، اۋىزدىقپەن سۋ ىشەر» دەگەندەي، كوكەڭ اقىلاقشىنىڭ سوزىنە جاي سوزبەن ايتىپ بەرۋگە ىڭعايلانىپ ەدى، انا كىسى ونى بىلە قويدى دا:

– اقىنسىڭ عوي، بولسا ولەڭمەن ايتىپ بەر، وسى ءۇيدىڭ قازىر ءىشى-سىرتىنىڭ ءبارى قۇلاق، ءبارى ەستىسىن، – دەدى.

كوكەڭ اۋەلىندە ءبىراز ىڭعايسىزدانعانداي بولدى دا، ارتىنشا كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرعان كۇرەڭ تال دومبىراعا شالقايا قول سوزىپ، قۇلاق كۇيىن كەلتىردى دە اقىرىن ىڭىرانىپ بارىپ داۋسىن كوتەرە ءتۇستى. بۇل كىسىگە شىن شابىت كەلگەندە كوزى جايناپ، بەت، قۇلاق، موينىنا دەيىن قىزارىپ كەتۋشى ەدى، سول كەيپىنە كەلدى دە:

«ۇرانىم – رايىمبەك، زاتىم البان،
قۇدايىم نەسىبەمدى تۇزدەن سالعان.
ماس قىلعان قىزىعىنا ازعانا كۇن،
بايانسىز ءپاني دۇنيە مىنا جالعان.
اۋزىمنان لەبىزىمدى شىعارماسام،
بارادى ورتەپ كەتىپ ءىشىمدى ارمان.
اداسىپ ۇيىرىنەن توز-توز بولىپ
كەتتى عوي سۋ تۇبىنە ءبىزدىڭ البان.
اق پاتشا ادىلەتتەن تايعاننان سوڭ،
سوعىسقا بالا بەردەپ قىلدى پارمەن.
ولسەكتە بۇعان بالا بەرمەلى دەپ،
قىرىلدى قاراقولدا وڭشەڭ باعلان.
باسشىدان اقىل تابار تابار ايىرىلعان سوڭ،
ساندالىپ، بۇقارادان كەتتى دارمەن...
قىتايعا جان ساۋعالاپ قاشىپ بەردىك،
دۇنيەلىك تۇگەل بەرىك مۇكامالدان.
ەرتە جاتىپ، كەش تۇرعان، ۋا، داريعا،
باياعى ءبىزدىڭ زامان قايدا قالعان؟!»، – دەپ اعىلا جونەلگەندە ءۇي ءىشى ءۇنسىز مۇلگىپ تىڭدادى. دەنەسى قىزىپ، ارىنداعان اقىن:

«زار بولدىم، زار بولدىم عوي، قايران ەلىم،
قاز بولىپ ءجۇزىپ جۇرگەن شالقار كولىم.
جالعىز اتپەن جۇرگەندە بايلىق قۋشى ەم،
باسىلدى سۋ سەپكەدەي مەنىڭ جەلىم.
جۇرەتىن جۇرت ىشىندە ەركە بولىپ،
بۇرىنعى كەلەرمە ەكەن كۇنىم مەنىڭ.
اۋزىمنان لەبىزىمدى شىعارايىن،
ىشىمنەن تارقارما ەكەن قايعى-شەرىم.
قىرىلدى قاراقولدىڭ تۇرمەسىندە
باسشىسى جامەڭكە، ۇزاق كەمەڭگەرىم.
دالادا كور-كەبىنسىز بەكەر قالدى،
ماڭلايىن كۇن شالماعان وڭكەي ەرىم.
ايتەۋىر ءتۇبىن بەرسىن ءبىزدىڭ البان،
ايرىلىپ جاقسىلاردان سىندى بەلىڭ.
ءبىر جەرگە باس قوسار كۇن بولاما ەكەن،
بولدىق قوي وسى كۇندە تەلىم-تەلىم.
كەتەدى تيمەي-تيمەي كوزەن جاسىم،
قارقارا ەسكە تۇسسە – جۇرگەن جەرىم.
قاناتتاس قازاق-قىرعىز قاتار جاتقان
ەل ەدىك تاماشالى الىم-بەرىم.
بارادى ءىشىم تولىپ سارى سۋعا،
ءتىرى ءجۇر شىقپاعان سوڭ قۇرى كونىم.
تاعى دا راقىمىڭ بولارما ەكەن
بار قىلعان جوقتان ءبىزدى قۇدىرەت كەرىم؟! – دەگەندە، ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتىنداعى ەل كۇڭىرەنىپ كەتتى. ۇزاق جىر اياقتاپ بارىپ:

«ءبىزدىڭ دە جاقسى-اق ەدى تالابىمىز،
جوق ەدى ەش ادامعا زالالىمىز.
جاياۋعا ات، اش-ارىققا تاماق بولعان
بار ەدى مارحاباتتى مانابىمىز.
كۇندىز-ءتۇنى داستارقان جيىلماعان،
قايىرلى قايدا كەتتى تاماعىڭىز؟
قارسى جەردە كورمەگەن جاياۋ ءجۇرىپ،
ويىلدى زور كەلگەندە تابانىمىز.
پاتشامەن قارسىلاسىپ ۇرىسۋعا،
بولمادى قولدا قارۋ-جاراعىمىز.
ءوزى راقىم قىلماسا قۇداي بىزگە،
داعدىرىپ تاۋسىلىپ تۇر امالىمىز.
قارقارادا جۇرگەندە تەگىس ەدىك،
جوق ەدى، جالى قىڭىر جامانىمىز.
تاۋبامىزدى ءتۇسىردى ەسىمىزگە،
جوق ەدى ميحىناتتان حابارىمىز.
راحات ەندى بىزدەن كەتتى قاشىق،
باستاعى قوڭىر سالقىن سامالىمىز.
ءوزىمنىڭ ءومىرىمنىڭ بارلىعىندا،
بۇرىنعى كەلەر مە ەكەن زامانىمىز!»، – دەپ ءۇنى تولقىپ بارىپ توقتاعاننان كەيىن دە وتىرعاندار مۇلگىپ بارىپ ەستەرىن جيناعانداي بولدى.

– وي، بارەكەلدى، كودەكجان، قۇداي جانىڭا جاماندىق بەرمەسىن، وسىندا كەلگەن الباندار سەنى بەكەر ماقتاماعان ەكەن، ەندى كوزىم جەتتى. سەندەي ۇل تۋعان حالىق جامان بولماس، ءتۇبى جامان بولماس، – دەپ دارۋباي اقىلاقشى قاتتى ريزا بولدى.

***

وسى جەردەن ادەكەڭ مولدانىڭ اڭگىمەسىن ۇزە تۇرىپ، وسى 1916 جىلعا ارناعان ۇزدىك جىر جونىندە ءبىراز ءسوز قوسا كەتكىمىز كەلدى.

دارۋباي اقىلاقشىنىڭ ۇيىندەگى ماجىلىستە جىرلانعان بۇل جىر جايلى اڭگىمە از كۇننىڭ ىشىندە تۇتاس توعىزتاراۋعا تارايدى. ونان ارى بارعان-كەلگەننەن سۋاننىڭ بولىسى داركەنبايدىڭ قۇلاعىنا تيەدى. سونان ول كىسى دە ارناۋلى ادام جىبەرىپ اۋىلىنا قوناق بولۋعا شاقىرادى. وندا بارعان سوڭ جىردى ەستىپ ەرەكشە ريزا بولادى. ءتىپتى اقىندى جىبەرمەي ءوز قولىمەن جازدىرىپ الادى. سوندىقتان دارۋباي اقىلاقشىعا ايتقان جىردان داركەنبايعا جازىپ بەرگەن جىردىڭ ءبىر ايىرماشىلىعى سوندا:

«بۇل قيسا جۇما كۇنى بولدى تامام،
قۇدايىم ازاماتتى قىلسىن امان.
بەكەرگە لەبىزىڭدى تاستاماسپىن،
داركەنباي، رازى بول، اسىل زاتىم!
بىزبەنەن ءتۇبىڭ بىرگە – بوتەن ەمەس.
ويلايدى ارۋاقتى بىلگەن ادام.
رازى ىقىلاسىڭا بولىپ كەتتىم،
قولداسىن ارۋاعى ءۇيسىن بابام.
ەسىڭ باردا ەل تانى دەگەن ءسوز بار،
ناشارعا قايىرىم قىل كەلسە شاماڭ.
جۇزىڭنەن يمان نۇرى كورىنەدى،
جەتكىزگەي تالابىڭى اللا تاعلام!»، – دەپ باستالاتىن ون شۋماق قوسىلعان. ونان كەيىن كەلەتىن 10, 11, 12 دەپ ءنومىر قويىلعان جىر بولەكتەرى دە سول دارۋباي ۇيىندە ايتىلعان كۇيىنەن باسقاشا. بۇل جايلى ادەكەڭ مولدادان سۇراعانىمدا: «داركەنباي بولىس قاراقول تۇرمەسىندە قىرىلعان كىسىلەردى دە جىرعا قوسا كەتسەڭ» دەپ تالاپ ەتكەن ەكەن. سوعان ساي بۇل قوسپالار قوسىلعان ەكەن دەگەندى ايتتى.

***

– ءجا، كوپشىلىك، – دەدى دارۋباي اقالاقشى، – «جازدى كۇنى قىسقا تاڭ، ويانبايسىڭ ۇيىقتاساڭ» دەيتىن كەز عوي، ەندى قوناقتار دەم السىن، ەكىنشى ءىستىڭ جايىن تاعى دا جاتا-جاستانا ءسوز ەتەرمىز. وسى سوزدەن سوڭ قاناپيا ورنىنان تۇرىپ: – ەرتەڭگى اڭگىمەمىز ءبىزدىڭ ۇيدە بولسىن، – دەدى.

كەلەسى كۇنى ءبىراز ۇيدەن جازدىڭ ءدامىن تاتىپ، بەسىندە قاناپيانىكىنە بارىپ تۇستىك، اقىلاقشى بىزدەن بۇرىن بارىپ ىرگەنى تۇرگىزىپ قويىپ ءۇي ىشىندە سامالداپ جاتىر ەكەن. كەشكى اڭگىمەنى تاعى اقالاقشىنىڭ ءوزى باستادى.

–  ال قوناقتار، كەشەگى ءتۇندى ساعىنىشتىڭ سارىعىن جىرمەن باسايىق دەپ، سوعان دەنىمىز اۋىپ، ءوزىمىز جايلى ەشتەڭە دە ايتا الماپ ەدىك. «ءبىر كورگەن ءبىلىس، ەكى كورگەن تانىس» دەيدى اتامىز قازاق. مىنا وتىرعان قاناپيا، كەشەدە باسقالارعا كۇلەردەي جايىمىز جوعىن ايتىپ ەدىم، ەندى سونى شەشىپ ايتايىن، اتامىز نايماننان بولعانىمەن انامىزدىڭ سىزدەرمەن تۋىس ەكەنىن بىلەسىزدەر. سول انامىز اۋليە بولىپ، كەيىنگى ۇرپاعى «قىزاي ەلى» اتانىپتى. ءمۇسىرباي ەمشى دەگەن مىقتىلار وتكەن دەسەدى. ونان سوڭعىلارىنان بايەكە، بوقاش، ساسان سىقىلدى بيلەر بولعان. وسى كىسىلەردىڭ تۇسىندا قىزاي ەلى الدىمەن تارباعاتايدان بۇراتالا وڭىرىنە ونان سوڭ ىلەگە قونىس اۋدارىپتى. نەگە قونىس اۋدارعانى، ونىڭ بارىسى ۇزاق اڭگىمە...

مىنە ەندى ارامىزعا كەڭەس وداعىنداعى تۋىستار كەلدى. ەل كوبەيدى. كوڭىل سيسا ءبارى سيادى، – دەي كەلىپ، ەندىگى اڭگىمە سەندە قالدى دەگەندەي كوكەڭە قارادى. كوكەڭ دومبىراسىن كۇيلەپ الىپ، وسى رەت بولعان ۇركىن تۋرالى ولەڭدەتە جونەلدى. جاڭىلماسام «اشارشىلىق» دەگەن ولەڭى بولسا كەرەك...

جالعاسى بار...

بەلگىلى باسپاگەر، اقىن-جازۋشى، ادەبيەتتانۋشى عالىم ءتالىپباي قاباەۆتىڭ بەيجىڭدەگى ۇلتتار باسپاسىنان شىققان «كودەك مارالباي» (2008 ج.) كىتابىنان دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz