باسى: قازاققا «قايتا ورلەۋ ءداۋىرى» بۇيىرا ما؟..

جالعاسى: «نازارباەۆ ءداۋىرىنىڭ» سوڭى...

3. ول بۇيىرۋ ءۇشىن، بيلىك دۇرىس جولعا بۇرىلۋى كەرەك!

سوناۋ 2004 جىلى جاتقان جەرىڭ ءجانناتتا بولعىر گەرولد بەلگەر اعامىز بىلاي دەگەن ەدى: «ءبىز نە ىستەسەك تە، قانداي زاڭ، قانداي قاۋلى قابىلداساق تا  «وسى قازاققا كەرەك پە، جوق پا، ءتيىمدى مە، ءتيىمدى ەمەس پە، پايدالى ما، زيان با» دەپ، تەك وسى تۇرعىدان قاراۋىمىز كەرەك. ءىستىڭ دۇرىسىنا كەلگەندە مەملەكەتتە عانا ەمەس، بارلىق پارتيالاردىڭ باعدارلاماسىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسى ءبىرىنشى ورىندا، جەكە تاراۋ بولىپ تۇرۋى ءتيىس».

مارقۇم ي.كاريموۆ تا ءبىر ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا «وزبەكستاندا وزبەكتىڭ مۇددەسى ءبىرىنشى تۇرۋى كەرەك دەيسىز، وسى دۇرىس پا؟» دەگەن ورىس جۋرناليستكە: «ولاي بولماعان جاعدايدا، مەنىڭ وزبەكستان رەسپكۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ وتىرۋىمدا نە ءمان قالادى؟» دەپ جاۋاپ بەرگەن بولاتىن.

ءيا، بۇكىل الەم ءبىر جاق، ءبىز ءبىر جاق. ءوز حالقىنىڭ ءتىلىن مەملەكەتتىك ەتە الماي وتىرعان جالعىز ەل د ءبىز. بىراق، شەكسىز بۇلاي بولمايتىنى دا انىق. مۇمكىن، ءباز بىرەۋلەر «نازارباەۆ وتىز جىل بويى سوزدى، توقاەۆ تا بەس جىلدان بەرى ەشنارسە وزگەرتكەن جوق، وزگەرمەگەن كۇيى تاعى بەس جىل زۋ ەتەدى، ار جاعىندا نازارباەۆ بالاسىن اكەپ وتىرعىزادى. ول ءوز ويىن كەشە كىتابىندا دا ەسكەرتتى عوي. ساياساتتى تۇسىنبەيتىن جۋرناليستەر ءار نارسەنى جازا بەرەدى» دەۋى دە مۇمكىن.

ءبىر قاراعانعا دۇرىس. ايتسە دە «اسقار تاۋ سەندە ءبىر ءمىن بار، اسۋ بەرمەيسىڭ» دەپ قازاق شەشەندەرى ايتقانداي، زامانا الپاۋىتتارىنىڭ دا (سيلنىە ميرا سەگو)  جەردەگى حالىقتى ەسكەرمەيتىن، كوكتەگى قۇدايىن ۇمىتىپ كەتەتىن ادەتى بار. «نە پريۆەدي گوسپود ۋۆيدەت» دەپ پۋشكين جازعان «رۋسسكي بۋنت» قازاقتىڭ بۋنتىنىڭ قاسىندا ويىنشىق بولىپ قالادى. نازارباەۆقا ءبىر الدانعان، تاعى ءبىر الاياققا ەكى الدانعان قازاق ءۇشىنشى رەت الداعانعا كونبەيدى. ونسىز دا كوزى بار ادام حالىقتى قىسىپ بارا جاتقان قىمباتشىلىقتىڭ سالدارىنان لەنين ەسكەرتكەن «جوعارىداعىلار جاڭاشا باسقارا المايتىن، تومەندەگىلەر ەسكىشە ءومىر سۇرە المايتىن توڭكەرىس قارساڭىنداعى جاعداي» كۇن ساناپ قالىپتاسىپ كەلە جاتقانىن بايقاماۋى تۇك ەمەس.

ەندەشە، قر كونستيتۋتسياسىنداعى  46-شى، 47-ءشى باپتارداعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنە، ونىڭ ابىرويى مەن قادىر-قاسيەتىنە ەشكىمنىڭ تيىسۋىنە بولمايدى.وسى باپتىڭ ەرەجەلەرى رەسپۋبليكانىڭ ەكس-پرەزيدەنتتەرىنە قولدانىلادى.رەسپۋبليكانىڭ پرەزيدەنتى ءوزىنىڭ مىندەتتەرىن اتقارۋ كەزىندەگى ءىس-ارەكەتى ءۇشىن تەك قانا مەملەكەتكە وپاسىزدىق جاساعان جاعدايدا جاۋاپ بەرەدى» دەگەن ەرەجەنى وزگەرتىپ، ۇرلاپ اپارىپ سىرتقا تىققان ەسەپسىز قارجىسىن،  شەت ەلدەر مەن ءوزىمىزدىڭ الماتى، استانا، ت.ب. قالالارداعى حان سارايلارىن حالىققا قايتارىپ، كەشىرىم سۇراعىسى كەلمەيتىن تۇڭعىش پرەزيدەنتتى، ونىڭ ءوزى «كەز-كەلگەنىڭدى قولىڭنان ۇستاپ، سوتقا اپارا الامىن» دەگەن بيزنەسمەندەرى مەن اكىم-قارالارىن جاۋاپقا شاقىراتىن  ۋاقىت كەلدى. بۇكىل ەلدەن ارتىنان ەشقانداي ءسوز ەرمەگەن تازا  بەس سۋديا تابىلاتىن شىعار. سول سۋديالار القاسى قارا قىلدى قاق جارىپ ءادىل شەشىمىن شىعارسىن.

ال، ەگەر تۇڭعىش پرەزيدەنت  كازىرگى العان بەتىنەن قايتپايتىن بولسا، «ءوزىم ابدەن باسقا ۇرىپ جۋاسىتىپ، رۋحىن سىندىرىپ، جاسىتىپ تاستاعان مومىن قازاعىم عوي، قايدا بارادى دەيسىڭ» دەيتىن بولسا، ۇرپاعىن بيلىككە اكەلۋ دەگەن ۇمىتىنەن قول ۇزبەيتىن بولسا، وندا ورىستار ەكى رەت «مومىن» ساناعان قازاقتار ورىستىڭ ەكى مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋىنە سەبەپكەر بولعانىن ەسكە تۇسىرگەن ءجون شىعار. ءتىپتى، تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ەشقانداي جاۋاپقا تارتىلماي دۇنيەدەن قايتىپ كەتكەن كۇندە دە، ەل ەر تۋدىرماي تۋدىرمايدى، ەرتەڭ-اق جاستاردىڭ ىشىنەن «اقىرىپ تەڭدىك سۇرايتىن» ازامات شىعارى ءسوزسىز، سول كەزدە ول كىسىنىڭ ۇرپاعىنىڭ باسىنا جاۋىڭا تىلەمەس كۇن تۋارى حاق...

قالاي بولعاندا دا ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا سىرتقا شىعارىلعان قارجى ەلىمىزدىڭ سىرتقى قارىزىن جابۋعا تولىعىمەن جەتەتىن كورىنەدى. ەندەشە، ەرتەڭ، 7-اقپان كۇنى ماندات الاتىن جاڭا ۇكىمەتتىڭ ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە اتقارار جۇمىسى – وسى قارجىنى قايتارۋ بولۋعا ءتيىس. بۇل جولعا بارلىق كۇش پەن ءتاسىلدى، ىشكى جانە سىرتقى وپپوزيتسيانى جۇمىلدىرعاننان، اسىرەسە، ءا.قاجىگەلدين سەكىلدى ماماندى ىسكە جەككەننەن دۇرىسى جوق شىعار.

ەكىنشى كەزەك كۇتتىرمەس تىرلىك – اۋەل باستا-اق ۇكىمەتكە قوسارلاندىرىپ ىشكى ەسەپپەن، زاڭسىز تۇردە قۇرىلعان، دامىعان ەلدەردىڭ ءبىر دە بىرەۋىندە جوق «سامرۇق-قازىنا»، «بايتەرەك»، «دامۋ» سەكىلدى كۆازيمەملەكەتتىك ۇيىمدارعا تولىق رەۆيزيا جاساپ، ولاردىڭ جۇمىس مەحانيزمدەرىن اشىپ، مەملەكەتكە قانداي پايدا، قانشا زيان اكەلگەنىن ناقتىلاپ كورسەتىپ، سودان كەيىن ءبارىن تاراتۋ بولسا كەرەك. مەملەكەت ولاردىڭ ميلليونداعان جالاقىلارىنىڭ ەسەبىنەن-اق تالاي قارجى ۇنەمدەيتىنى حاق.

ءۇشىنشى كەزەكتە، ۇكىمەت قاراشىعاناق، قاشاعان مەن تەڭىزدە جۇمىس ىستەپ جاتقان شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن ءونىمدى ءبولۋ جايلى كەلىسىمدى قايتا قاراۋ – اسا ماڭىزدى شارۋا. ارينە، بۇل مۇمكىن ەمەستەي كورىنەتىن اۋىر ءىس. دەگەنمەن، رەسەيدىڭ  كامچاتكاداعى مۇناي وندىرەتىن Shell كومپانياسىمەن اراداعى كەلىسىمدى جاڭادان، وزدەرى قويعان شارتتارمەن جاساتىپ العان تاجىريبەسىن، جانە ونداي مىسالدار الەمدە جالعىز وسى عانا ەمەستىگى دە انىق، ەسكەرە، قولدانا وتىرىپ قايتا جاساۋعا ابدەنبولسا كەرەك.

ءتورتىنشى قولعا الىنار ماسەلە شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ قاتىسۋىمەن جۇرگىزىلگەن ەڭ ماڭىزدى 63 ەكسپورتەر كاسىپورىننىڭ – تاۋ-كەن، ءتۇستى مەتالل سالاسىنداعى 29 الىپتارىمىز دا وسىنىڭ ىشىندە –  جەكەشەلەندىرۋ شارتتارىن دا قايتا قاراپ، شامامىز كەلگەنىن مەملەكەتكە قايتارىپ الۋ، شامامىز كەلمەگەنىنىڭ كەلىسىم شارتتارىن قايتا جاساپ شىعۋ. (بۇل مەكەمەلەر ءتىزىمى قازاقستان كوممەرتسيا ااق توراعاسى جاۋعاشتى نابيەۆتە بار).

بەسىنشى، ەڭ ماڭىزدى ماسەلە، جاپوندارمەن بىرلەسىپ ماڭعىستاۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىن سالۋ، ىعس-مەن (حالىقارالىق قارجى قورى) بىرلەسىپ ويق-ءوزارا ينۆەستيتسيالىق قوردى قايتا قۇرۋدى قولعا الۋ. ول ءۇشىن وسى جوبالاردىڭ اۆتورى ج.نابيەۆكە ۇكىمەت تاراپىنان ءتيىستى وكىلەتتىك بەرۋ. ول كىسىنىڭ بۇل جوبالار جايلى پرەزيدەنت توقاەۆقا 30.05.2022ج. جازعان ناقتى ۇسىنىس حاتى  پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە جەتكىزىلگەن. تەك ىسكە كىرىسۋ عانا قاجەت.

ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz