تالعات ەشەنۇلى. «كۇندى كورۋ ءۇشىن شام جاعۋدىڭ قاجەتى جوق»
– وسى كۇنى ادەبيەتشى قاۋىم اراسىندا «قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن ءداۋىرى» تۋرالى، نوبەل سىيلىعىنا لايىق جازۋشى نەمەسە شىعارما تۋرالى اڭگىمە كوپ ايتىلادى. بىرەۋلەر ىقىلىم زامانداعى تۇرىك جازبا ەسكەرتكىشتەرىن، بىرەۋلەر ىلكىدەگى جىراۋلار مۇراسىن، بىرەۋلەر 60-جىلدارداعى ادەبيەتتى اتاسا، قايسىبىرەۋلەر قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن ءداۋىرى بولاشاقتا تۋارىنا سەنىمدى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟
– قازاق ادەبيەتى نوبەل سىيلىعىنسىز دا – ەستيار ادەبيەت. ءوزىڭىز ويلاڭىز، اۋزىمىزدىڭ سۋى قۇرىپ ايتاتىن جاپون جازبا ادەبيەتىنىڭ تاريحى مىڭ جارىم جىلعا بارادى. ارابتار جازبا ادەبيەتىن قۇراننان باستايدى، ال ەۋروپاداعى انتيكالىق ادەبيەتتىڭ عۇمىرى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءبىرىنشى مىڭجىلدىقتا جاتىر. مۇنىڭ ءبارى سول وركەنيەتتەردىڭ مۇراعاتىندا ساقتالعان، قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورۋگە بولاتىن ماتەريالدىق مول قازىنا. تىستالعان، قاتتالعان.
ءبىز مۇنىڭ بارىنەن ايىرىلىپ قالدىق. ۇلى تۇركى وركەنيەتىنىڭ باعا جەتپەس قازىناسى ورىس، قىتاي مەن مونعول جۇرتىنىڭ مەنشىگىنە اينالدى. قالعانى ورتا عاسىرلاردا كىشى ازياعا ۇدەرە كوشكەن سەلجۇقتارمەن، وسماندارمەن، ەۋروپاعا ىعىسقان بۇلعارلارمەن، يرانعا، ۇندىستانعا اۋعان تۋىسقان تايپالارمەن بىرگە ۇزاتىلىپ كەتتى. جۇرناعى دا قالمادى.
– وسى كۇنى ادەبيەتشى قاۋىم اراسىندا «قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن ءداۋىرى» تۋرالى، نوبەل سىيلىعىنا لايىق جازۋشى نەمەسە شىعارما تۋرالى اڭگىمە كوپ ايتىلادى. بىرەۋلەر ىقىلىم زامانداعى تۇرىك جازبا ەسكەرتكىشتەرىن، بىرەۋلەر ىلكىدەگى جىراۋلار مۇراسىن، بىرەۋلەر 60-جىلدارداعى ادەبيەتتى اتاسا، قايسىبىرەۋلەر قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن ءداۋىرى بولاشاقتا تۋارىنا سەنىمدى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟
– قازاق ادەبيەتى نوبەل سىيلىعىنسىز دا – ەستيار ادەبيەت. ءوزىڭىز ويلاڭىز، اۋزىمىزدىڭ سۋى قۇرىپ ايتاتىن جاپون جازبا ادەبيەتىنىڭ تاريحى مىڭ جارىم جىلعا بارادى. ارابتار جازبا ادەبيەتىن قۇراننان باستايدى، ال ەۋروپاداعى انتيكالىق ادەبيەتتىڭ عۇمىرى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءبىرىنشى مىڭجىلدىقتا جاتىر. مۇنىڭ ءبارى سول وركەنيەتتەردىڭ مۇراعاتىندا ساقتالعان، قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورۋگە بولاتىن ماتەريالدىق مول قازىنا. تىستالعان، قاتتالعان.
ءبىز مۇنىڭ بارىنەن ايىرىلىپ قالدىق. ۇلى تۇركى وركەنيەتىنىڭ باعا جەتپەس قازىناسى ورىس، قىتاي مەن مونعول جۇرتىنىڭ مەنشىگىنە اينالدى. قالعانى ورتا عاسىرلاردا كىشى ازياعا ۇدەرە كوشكەن سەلجۇقتارمەن، وسماندارمەن، ەۋروپاعا ىعىسقان بۇلعارلارمەن، يرانعا، ۇندىستانعا اۋعان تۋىسقان تايپالارمەن بىرگە ۇزاتىلىپ كەتتى. جۇرناعى دا قالمادى.
ءسويتىپ وتىرىپ تا، ءبىز اينالاسى ءجۇز جىلدىڭ ىشىندە قازاق جازبا ادەبيەتىن جاساپ شىقتىق قوي. وكىنىشتىسى، ءوستىپ وتىرىپ تا، «70 جىلدىق قازاق سوۆەت ادەبيەتىن جىلى جاۋىپ قويايىق دەيتىن» پىكىرلەردى ەستيسىز. ءبىزدىڭ وتكەندى مانسۇقتايمىز دەپ دالاعا لاقتىرا بەرەتىن ادەبي قورىمىز كول-كوسىر ەمەس. ال ونى ۋاقىتتىڭ تارازىسىنا، قوعامنىڭ، وقىرماننىڭ سىنىنا سالساڭىز، قاتاڭ تالقىدان، سۇزگىدەن وتكىزسەڭىز شوكىمدەيى عانا قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان سوتسياليستىك رەاليزمدى، ينتەرناتسيونالدىق يدەيانى الاستاۋ، وتارشىل سانادان ارىلۋ دەگەنىمىز سول كەزەڭدەگى ادەبيەتتەن تۇپكىلىكتى باس تارتۋ دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك.
راس، سانامىزدان «سوۆەت ۋاقىتىندا زيالى قاۋىم جاپپاي ساتقىن بولدى» دەگەن ءبىر ءپريميتيۆتى تۇسىنىك كەتپەي قويدى. اقىن-جازۋشى اتاۋلى قىزىلعا اۋەس، اتاققا، ۇلدە مەن بۇلدەگە قۇمار بوپتى. قۇددى دجوردج ورۋەلدىڭ «مالقورا» رومانىنداعى موللي بايتال سەكىلدى دەيدى. قامشىعا جانىن توسپاپتى، جونىن توسىپتى. جەلمەن بىرگە ىعىپتى. ەندى زامان وزگەرگەسىن ناق سول موللي قۇساپ، كورشى فەرمانىڭ قوراسىندا باسقاشا كىسىنەي باستاپتى. جاڭىلماسام، جالعىز قالتاي اعا مۇحامەتجانوۆ قانا، كوزى تىرىسىندە وسى كەپتىڭ، وسى مىنەزدىڭ تابيعاتىن اشىپ، اشىق مويىنداپ كەتتى عوي دەيمىن. ءبىر سۇحباتىندا «جاسىراتىن نەسى بار، ول كەزدە بارىمىزدە دە ك... بولعان جوق» دەدى ول كىسى. بۇدان ارتىق نە ايتۋعا بولادى؟ ال «تاريح ءۇشىن»، «اقيقات ءۇشىن» دەپ وتكەنىمىزدى كۇن سايىن اشكەرەلەپ، تابالاپ، شاعىستىرعاندا نە ءتۇستى؟ ءوزىمىز ءپىر تۇتقان اقىن-جازۋشى اتاۋلىدان يدەال قالمادى. ونى ايتاسىز، قىرىقپىشاق بولىپ، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز جەككورىنىشتى قىلىپ، ادەبيەتتەن وقىرماندى، حالىقتى الىستاتىپ الدىق. بۇلاي ءار قالامگەردىڭ ومىرىنەن، ازاماتتىق، ادامگەرشىلىك بولمىسىنان ىلىك ىزدەپ، شاڭىن قاعا بەرسەك، سورەمىزدە ەندى كىتاپ تا قالمايتىن شىعار.
وتكەندى دوپ قىلىپ ويناۋعا بولمايدى. ءسىزدىڭ التىن ءداۋىر تۋرالى قويعان سۇراعىڭىزعا وراي، مەن پىكىرىمدى بىلايشا نىقتاي تۇسەر ەم. جەكە تۇلعالار ەمەس، جالپى ادەبيەت تۇرعىسىنان العاندا، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا كەمەلدىگى، كوركەمدىگى، تۇتاستىعى، سان الۋاندىعى مەن ساپاسى جاعىنان 60-جىلدارعا جەتەتىن ادەبيەت جوق. سول كەزەڭدە سەل شاقىرعان پاسسيونارلىق ادەبي-رۋحاني ءدۇمپۋ 90-جىلدارعا دەيىن ۇلاستى، جالعاستى.
60-جىلداردىڭ فەنومەنىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟ بۇل، ەڭ الدىمەن، سول داۋىردەگى كۇللى الەمدىك ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني تەكتونيكالىق وزگەرىستەرگە تىكەلەي بايلانىستى. سوعىستان كەيىن كۇيرەگەن جارتى الەم، يدەيالىق، ناسىلدىك، جىكشىلدىك، جاڭا مەملەكەتتەر مەن جاڭا شەكارالاردىڭ پايدا بولۋى دا ادەبيەتكە زور اسەرىن تيگىزدى. اشىققان قارىن تويىندى، جىرتىلعان كويلەك بۇتىندەلدى. جاڭا ءومىردىڭ ەسىگى اشىلدى، جاڭا قۇندىلىقتاردىڭ تيەگى اعىتىلدى. ءسويتىپ، مۇلدە جاڭا الەمنىڭ ويانۋى – ەۋروپاداعى، فرانتسياداعى جاستار قوزعالىسىنىڭ ءدۇمپۋى، اقش پەن افريكاداعى اپارتەيدكە قارسى كۇرەس، لاتىن امەريكاسىنداعى ديكتاتورلىق رەجيمدەرگە قارسىلىق، كسرو-داعى جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتى اشكەرەلەۋ «الپىسىنشى جىلدار» ادەبيەتىن ومىرگە اكەلدى.
سوۆەت قوعامىنداعى مادەني سىلكىنىس «ساميزداتتان» باستالدى دەسەك تە بولادى. ەريح ماريا رەمارك تۋىن كوتەرگەن «جوعالعان ۇرپاقتىڭ» مارشى، دجون ستەينبەك، البەر كاميۋ، جان-پول سارترلاردىڭ پراگماتيزمگە، توتاليتارلىق ساناعا قارسى كۇرەسى، لاتىن امەريكاسى مەن جاپون ادەبيەتىندەگى اتا تاريح پەن اتا داستۇرگە ورالۋ، ءتاۋ ەتۋ ءۇردىسى قازاق ادەبيەتىن دە ءدۇر سىلكىندىرگەنى انىق. سۋرەت ونەرىندەگى سيۋررەاليزم، تەاترداعى بەرتولد برەحتىڭ تەورياسى، مودا مەن مۋزىكاداعى بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن رەۆوليۋتسيالار ۇلتتىق مادەنيەت پەن ونەردىڭ، ۇلتتىق مۋزىكانىڭ قاينار بۇلاعىنىڭ كوزىن اشىپ بەردى. قوسا كەتەيىك، قانشا مانسۇقتاساق تا، سول كەزەڭدەگى شىعارماشىلىق ادامىنا دەگەن وڭ كوزقاراس اقىن-جازۋشىلاردىڭ وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنا دەيىن الاڭسىز، جەمىستى ەڭبەك ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرگەن.
الپىسىنشى جىلدارداعى قازاق ادەبيەتىن، جوعارىدا ايتقانداي، ءوزىنىڭ اسىرەقىزىل، ساياسي، يدەيالىق سيپاتىنا قاراماي، ۇلتتىڭ پايىم-پاراساتىنىڭ، كوركەمدىك ويىنىڭ، ءتىلىنىڭ، رۋحىنىڭ بار مارجانىن بويىنا جيعان شاعى دەپ نىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ءبىزدىڭ ادەبيەتتە ەندى مۇنداي كەزەڭ قايتالانبايتىن دا شىعار. قايتالانسا دا ەلدىڭ تاعدىر-تالايى ءۇشىن، تاريحى ءۇشىن ءدال وسىنشالىقتى قىمبات بولارىنا، ءدال وسىنشالىقتى شەشۋشى رول اتقاراتىنىنا كۇمانىم بار. ەندەشە، كۇندى كورۋ ءۇشىن شام جاعۋدىڭ قاجەتى قانشا؟!
– اقىنداردىڭ جاراتىلىستى تانۋى ولاردىڭ شىعارماشىلىعىنا ءوز ىقپالىن جۇرگىزەدى. بىرەۋلەر رەاليست، ءبىرى رومانتيك، ەندى ءبىرى ابستراكتسيونيستەر. ادام قانداي قيىندىق بولسا دا جاراتىلىستى تانۋعا قۇشتار. ونى ادامدار عىلىم، كوركەم ونەر ارقىلى تاني الادى. عىلىم مەن كوركەم ونەردىڭ سىرىن تانىعان سايىن شىعارماشىلىق ادامنىڭ قابىلەتى دە جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلە بەرەتىنى داۋسىز. ونەردىڭ مۋزىكا، سۋرەت، عىلىمنىڭ فيزيكا، پسيحولوگيا، حيميا، فيلوسوفيا سياقتى تۇرلەرىنەن بەيحابارلىق جايداقتىققا سوقتىراتىنداي.
– مىقتى جازۋشى الدىمەن مىقتى وقىرمان بولۋى كەرەك دەگەندى ايتىپ وتىرسىز عوي. مۇقاعالي نەگە «شەڭبەردەن شىعۋ كەرەك» دەدى. شەڭبەردەن شىعۋ ءوز بوستاندىعىڭدى وزىڭنەن، نە وزگەدەن سۇراپ الۋ دەگەن ۇيكۇشىك كۇي ەمەس. بۇل جەردە «قۇدىرەتتى كومەديانى» مولدىرەتىپ اۋدارعان اقىن سول تەكتەس ۇلان-عايىر شىعارماشىلىق كەڭىستىكتى، ينتەللەكتۋالدىق اۋقىمدى مەڭزەپ وتىر. ءتىپتى، وسى ءسوزدى اقىن «قۇدىرەتتى كومەديانىڭ» ءبىرىنشى ءبولىمىن اۋدارىپ بولعاسىن ايتىپتى دەسە دە سەنەر ەدىم.
ولار – مۇقاعاليلار عوي. بۇل ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن شارۋا. كەلە قالعاننىڭ وزىندە ءسىزدىڭ اقىل-وي جەمىسىڭىز قالىڭ وقىرماننىڭ تاڭدايىنا قىشقىل تاتۋى دا مۇمكىن.
ناقتى ادەبيەتتى مىسالعا الايىقشى. بيىك پاراسات، تەرەڭ تانىم ساتىسىنىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيىنە شىققان جازۋشى كوكجيەكتىڭ شەكسىزدىگىنە كوزى جەتەدى. سودان ارى ورمەلەي بەرەدى، ورمەلەي بەرەدى. بۇل دا اۋرۋ – ءاۋتيزمنىڭ ءبىر ءتۇرى. ناعىز شىعارماشىلىق ادامى سول ءۇشىن تالاي ۇيقىسىز ءتۇنىن، كۇلكىسىز كۇنىن قيادى، دەنساۋلىعىن جوعالتادى. جىلداپ دايىندالادى، ايلاپ جازادى. اقىرى دەگەنىنە جەتكەندەي بولادى. بىراق ت.اسەمقۇلوۆ جازعانداي: «...بۇل ەكى ورتادا كوڭىل كوتەرۋدىڭ يندۋسترياسى قاراپ تۇرمايدى. حالىققا «تۇسىنىكتى» ادەبيەت پەن كينەماتوگرافتى تۋدىرا قويادى. ءوزىنىڭ ۇمبەتىنىڭ لاس مادەنيەتكە جۇگىنگەنىن كورگەن ەستەت-جازۋشى ءوزىنىڭ كىرپياز ونەرىنىڭ تەرەڭىنە ودان سايىن تەرەڭ شومادى. مىنە، وسىلايشا وقىرمان مەن جازۋشىنىڭ اراسىندا وتكەل بەرمەس تەرەڭ ور قازىلادى».
اسقار سۇلەيمەنوۆتى ايتپاي-اق قويالىق، وسى تالاسبەك، تىنىشتىقبەك اعالارىم مەن ءامىرحان بالقىبەكتەر قوماقتى لوتەرەيا ۇتىپ اپ، سونى قايدا جۇمسارىن بىلمەي جۇرگەن، ءوز ءبىلىمىنىڭ تۇتقىنىندا قالعان ادامدار سياقتى كورىنەتىن ماعان. ولاي ەمەس ەكەن. ماسەلە اسىلدى تاستان ايىرا بىلمەيتىن سانامىزدىڭ جابايى قالىبىندا، مەشەلدىگىندە جاتىر ەكەن.
ولار قايتەدى؟ پايىمداعان «شىعارماشىلىق كاتارسيستىڭ» شىرقاۋ شەگىنە جەتتىم-اۋ دەگەن ۋاقىتىندا الگى جوعارىدا ايتىلعان، كوڭىل كوتەرىپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا وزىنە ورىن قالماعانىن، جوق ەكەنىن تۇيسىنەدى. ءبىتتى، ولاردىڭ ەندىگى جۇيكەسى، كۇش-جىگەرى شىعارماشىلىعىن ودان ءارى قىرلاۋعا شىڭداۋعا ەمەس، وزدەرىن مويىنداتۋعا، تۇسىندىرۋگە كەتپەك. ال «تۇسىنىكتى» ادەبيەتتىڭ وكىلدەرىنە راحات: موينىنا شارف تاعىپ، گلامۋرنو كيىنىپ، رومان، پوۆەستى ماقالا جازعانداي تاسقىنداتىپ، «ىڭقىلداق» انگە «سۇڭقىلداق» ولەڭ قۇراپ، جۇرتتىڭ ورتاسىندا جايقالىپ جۇرگەنى. سوندا جاڭاعى «ۇلانعايىر شىعارماشىلىق كەڭىستىك پەن ينتەللەكتۋالدىق اۋقىم»، فيلوسوفيا، فيزيكا مەن حيميا كىمگە كەرەك، قايدا قالدى، ايتىڭىزشى؟ وكىنىشكە قاراي، بۇل الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق قايشىلىق ادەبي ورتانى قازىر ءتىپتى مەڭدەپ الدى. ەمى جوق.
– سوندا سىزدىڭشە، شىعارماشىلىق ادامى ءۇشىن استا-توك ءبىلىمنىڭ قاجەتى شامالى ما؟
– بىرەۋلەر ادەمى جازادى، بىراق ادەمى سويلەي المايدى. بىرەۋلەر ادەمى سويلەيدى، بىراق ادەمى جازا المايدى. ادەمى جازا الاتىنداردان نەگە ادەمى سويلەي المايتىنى تۋرالى سۇراساڭىز – ويعا قالاسىز. ادەمى سويلەي الاتىنداردان نەگە ادەمى جازا المايتىنى تۋرالى سۇراساڭىز – رەنىشكە قالاسىز. تالانتسىزعا عىلىم دا، فيلوسوفيا دا، ءتىپتى مۋزىكا دا ەشقاشان كومەكتەسە المايدى. تالانتسىز ءبارىبىر ءبىر توبەنىڭ ەتەگىندە قالادى.
ارينە، شىعارماشىلىق ادامىنىڭ جان-جاقتى بولعانى ابزال. الايدا، ءبىلىمدى دە ادەمى جاراتا ءبىلۋ كەرەك قوي. امەريكادا «پايدالى ءىلىمنىڭ كۋلتى» دەگەن ۇعىم بار. ياعني قۋساڭىز وزىڭىزگە پايداسى تيەتىن ءىلىمدى عانا قۋىڭىز. ءسىزدىڭ كىتاپحاناڭىزدا سان تاقىرىپتاعى ميلليون توم كىتاپ بولسا دا، ونىڭ پايداسىن كورمەسەڭىز – ماكۋلاتۋرا. وزىڭىزگە دە، كىتاپقا دا وبال.
بىردە مارقۇم قادىر مىرزا-ءالى اعامىزدىڭ ۇيىنە جولىمىز ءتۇستى. ادەتتەگى كوزىڭدى اشىپ، كوڭىلىڭدى تەربەيتىن اڭگىمە ۇستىندە قادىر اعا: «مەنىڭ كىتاپحانامدى باي دەيدى. شىنىندا مەنىڭ ءۇيىمنىڭ ءار قابىرعاسى – كىتاپ كورمەسى. بىراق وسى كىتاپتاردىڭ 60 پايىزىن عانا وقىعان شىعارمىن» دەدى. تاڭىرقادىق، كۇلدىك. ال ۋمبەرتو ەكو ءبىر سۇحباتىندا: «كىتاپحانامدا 30 مىڭ كىتاپ بار. ەندى سونىڭ وقىلماي قالعان جارتىسىن ورتەتىپ جاتىرمىن» دەپتى. مىنە. مورال – تەك وزىڭە پايدالى دۇنيەنى وقى، تىڭدا، تانى، جينا. مەندە قازىر ارى كەتسە، ەكى جۇزدەي كىتاپ بار، قالعانى قالا، قىزمەت اۋىستىرىپ، ارى-بەرى كوشىپ جۇرگەندە قوقىستا قالدى.
– كەزىندە مۇقاعالي، كۇلاش احمەتوۆا تۋرالى ءابدىلدا تاجىباەۆ، جۇمەكەن تۋرالى ءابۋ سارسەنباەۆ، تىنىشتىقبەك تۋرالى ءابىش كەكىلباەۆ، «التىن كوپىرلىكتەر» تۋرالى تەمىرحان مەدەتبەك سياقتى اعالارىمىز جىلى پىكىرلەرىن ايتىپ، سول اقىندارىمىزدىڭ جولىن اشتى دەسەك بولادى. ال قازىر تەك سۇحباتتارىندا جاستاردىڭ اتىن اتاعانى بولماسا، اعالارىمىزدىڭ ناقتى جازعان ماقالالارىن كەزىكتىرە قويعان جوقپىز. بىراق قازاق پوەزياسى دامىپ كەتتى دەگەن پىكىر كوپ ايتىلادى. ماياكوۆسكي «ءار ءتۇرلى اقىنداردىڭ كوپ بولعانى جاقسى» دەۋشى مە ەدى؟! مىسالى، اعا بۋىن ءداستۇرلى پوەزيانى جاقتايدى، جاستار جاعى ەكسپەريمەنتتى جوعارى قويادى. ءسىز نە دەيسىز، جالپى تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ادەبيەت تۋرالى پىكىرىڭىز قانداي؟
– ءار جەردە ءتۇرلى اششى-تۇششى پىكىرلەر ايتامىز. بىراق وسى تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ادەبيەت تاريحىن زەرتتەگەن فۋندامەنتالدىق ەڭبەكتەر بار ما؟ مەن كەزدەستىرمەدىم، وقىماسام كەشىرىم سۇرايمىن. مۇنداي پىكىر ەكەۋمىزدىڭ اۋزىمىزبەن ايتىلماي، كاسىبي ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ، سىنشىلاردىڭ قالامىنان شىقسا وتىمدىرەك بولار ەدى، شىركىن.
«بۇگىنگى قازاق پوەزياسى دامىپ كەتتى، پروزا كەنجەلەپ قالدى» دەگەن ايتىس قاجەتسىز، جالعان ايتىس دەپ سانايمىن. مەنىڭشە، قازاق پروزاسى مەن پوەزياسىن جارىستىرۋ – قوس رەلستى جارىستىرعانمەن بىردەي.
ال جالپى ادەبيەتتىڭ سوڭعى جيىرما جىلداعى تىرشىلىك-تىنىسىن تاعى دا قوعامدىق، الەۋمەتتىك فاكتورلارمەن، وزگەرىستەرمەن بايلانىستىرۋعا تۋرا كەلەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ونجىلدىعىندا قازاق قالامگەرلەرى تايم-اۋت الدى دەسە دە بولادى. شىعارماشىلىق جۇمىستان گورى قوعامدىق جۇمىستىڭ ءباسى باسىم بولدى. ولار دا مەملەكەتتىك قۇرىلىستا دىڭكەلەپ ءجۇردى. ونىڭ ۇستىنە تاريح دوڭعالاعىنىڭ كۇرت بۇرىلىسى جاڭا تاقىرىپتاردى، يدەيالاردى، كەيىپكەرلەردى قاجەت ەتەتىن.
وسى تۇستاعى ءبىر شەتىن قۇبىلىستى تاعى اينالىپ وتۋگە بولمايدى. ۇلكەن وزگەرىستەر ۇلكەن قۇرباندىقتاردى تالاپ ەتەدى ەكەن. الاعاي دا بۇلاعاي كەزەڭ مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك قولداۋىنان ايىرىلعان قالامگەر قاۋىمعا اۋىر سوقتى. ءوزىم بىلەتىن ءجايتتى ايتايىن.
مىسالى، تاعدىردىڭ تالكەگى 90-جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا كوكتەمگى جاڭبىردان كەيىنگى جاۋقازىنداي دۇركىرەي كوتەرىلگەن ءبىزدىڭ تۇرعىلاستاردى دا ەستەن تاندىرىپ كەتتى. ديدار امانتاي، مارالتاي رايىمبەكۇلى، راحات قوسبارماقوۆ، ساندىبەك جۇبانيازوۆ، امانگەلدى كەڭشىلىك، نۇرجان قۋانتايۇلى، باۋىرجان باباجانۇلى، جاراس سارسەك، قازىبەك قۇتتىمۇراتۇلى، ءامىرحان بالقىبەك، باتىربولات ايتبولاتۇلى باستاعان جۇلدىزدى شوعىر ادەبيەتكە اياعىن اپىل-تاپىل باسىپ، يمەنىپ نەمەسە تاسىرلاتىپ، ەسىگىن تەۋىپ كىرگەن جوق ەدى. ولار ۇلكەن دايىندىقپەن، ەستيار زەردەمەن كەلگەن. بىراق ولاردىڭ ناعىز جالىندى شاعىندا ءوندىرتىپ جازۋىنا ءولارا قولبايلاۋ بولدى. وكىنىشتىسى، سول جىلدارى جويداسىز سىلكىنگەن الەۋمەتتىك ءومىردىڭ اتكەنشەگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن شايقاتىلىپ تۇر.
ءداستۇرلى پوەزيا مەن ەكسپەريمەنت جايىنا كەلسەك، ءوز باسىم، تۇك تە كورىپ وتىرعان جوقپىن. بۇل نەگە بايلانىستى كەلىسپەۋشىلىك؟ تىلگە مە، ءتۇر مەن مازمۇنعا ما؟
حورحە لۋيس بورحەستىڭ «ءتىلدىڭ ءوزى – ادەبي ءداستۇر» دەيتىنى بار عوي. بۇل ادەبي ەرەجە، اكسيوما قازاق ادەبيەتىنىڭ ءجۇز جىلدىق تاريحىندا ءتىپتى دە وزگەرگەن جوق. ءجۇز جىلدا سول باياعى ءداستۇرلى ءتىل، ءداستۇرلى ءتىل مايەگى، ءداستۇرلى ءتىل قولدانىسى.
كەيىنگى كەزدەرى جاستار مۇنداي سىنعا ءجيى ۇشىرايتىن بولدى. اعا بۋىننىڭ، ۇستازداردىڭ ەسكەرتپەسىنە، سىنىنا قۇرمەتپەن قاراۋعا ءتيىسپىز. بىراق بۇل ۇستانىم «جاستار مۇلدە داستۇردەن جاڭىلدى، ءتىلدى ءبۇلدىردى، ۇلتتىق بوياۋدى قۇرتتى» دەگەنگە سايماسا كەرەك.
اڭگىمە ءتۇر مەن مازمۇندا ما؟ ءتۇر مەن مازمۇندى ءبىز زاتتىڭ، شىعارمانىڭ تۇتاستىعى مەن بايلانىسىنىڭ كەپىلى دەيمىز عوي. سونداي-اق، زاتتاعى، شىعارماداعى ۇيلەسىم تاپقانشا كوپ وزگەرىسكە ۇشىرايتىنى، ەكسپەريمەنتكە تۇسەتىنى دە – ءتۇر مەن مازمۇن. ءتىپتى، جازۋ ۇستىندە ءتۇر مەن مازمۇننىڭ كەرەگى دە شامالى عوي. ءبىز ونى قولايىمىزعا جاققاندا، ىڭعايلى بولعاسىن عانا قولدانامىز. ەندەشە، ءدال وسى جەردە ءبىر-ءبىرىمىزدى كوكپارعا شاقىرىپ، قويتاقىمعا باسۋدىڭ ءجونى بار ما؟ ونىڭ ۇستىنە الەمدە ادەبيەتكە دەگەن قوعامدىق سۇرانىس پەن تۇتىنۋ فورماسى باياعىدا وزگەرگەنىن جادىمىزدان شىعارمايىق. جازۋ پروتسەسىن، كوركەمدىك، تىلدىك تالاپتى دا قازىرگى زاماندا قورعاسىن قالىپقا سالىپ، قاتىرىپ قويا المايسىز. شىعارماشىلىققا شەكسىز، شەتسىز ەركىندىك بەرىلگەندە عانا تىنىققان، شىنىققان سانانىڭ جەمىسىن كورە باستايسىز.
– بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىندەگى قانداي قۇبىلىستى بولە-جارا اتار ەدىڭىز؟
– مەنىڭ تاڭقالاتىنىم، ءالى كۇنگە دەيىن قازاق ادەبيەتى ۋربانيزاتسياعا قارسى ادەبيەت بوپ كەلەدى. كەيىنگى كەزدە «قازاق ادەبيەتى» وسى تاقىرىپتى ىندەتىپ، قاۋزاپ ءجۇر عوي. وزگەشە، تىڭ وي-پىكىرلەردى دە وقىپ جاتىرمىز. تولىقتاي قولدايمىن.
قاراڭىز، قازاق بالاسىنىڭ جاپپاي قالاعا ورنىعا باستاعانىنا جارتى عاسىردان استى. ءبىزدىڭ ءوزىمىز اۋلەتتىڭ قالاعا اۋعان ەكىنشى بۋىنىمىز. قازىر ءۇشىنشى، ءتىپتى، ءتورتىنشى بۋىن ءوسىپ كەلەدى. ال قالا پروزاسى، قالا پوەزياسى اتىمەن جوق دەسە دە بولادى.
ارينە، اكە-شەشەسى، اعا-اپكەسى جارتى عۇمىرىن «جەتىم بۇرىش» جاعالاپ ءجۇرىپ وتكىزگەن قاراكوزدەر ءۇشىن، بالا-شاعاسىمەن پاتەردەن-پاتەرگە كوشىپ، جالاقىعا قاراپ، ولمەستىڭ كۇنىن كورىپ وتىرعان بۋىن ءۇشىن قالانىڭ كەيدە سۇيكىمسىز، جات كورىنەتىنى زاڭدىلىق. بىراق بۇل ءبارىنىڭ باسىنان وتكەن كەپ قوي. بۇل قالا كىمدى قۇشاعىن اشىپ قارسى الىپ ەدى؟! گابريەل گارسيا ماركەس قالاداعى باسپاعا «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىعىن» اكەلگەندە قالتاسىندا 85 پەسوسى عانا بولعان ەكەن. ۆەليمير حلەبنيكوۆ، اقشاسى جوقتىقتان ءوزى جاقسى كورگەن كىتاپتى قوناققا بارعان جەرىندە، ءتيىپ-قاشىپ وقىپتى. ۋمبەرتو ەكو اكەسىنەن كورگەنىن ىستەپ، دۇڭگىرشەكتەردى جاعالاپ ءبىلىم قۋعان. ءتىپتى، ءوزىمىزدىڭ كەڭشىلىكتىڭ العاشقى جىر جيناعى 32-اق بەت ەكەن.
بورحەس ءبىر ەستەلىگىندە بىلاي دەپ اعىنان جارىلادى: «مەن قالادا ۇزاق جىلدار بويى ەلەۋسىز جازۋشى بولدىم. «ماڭگىلىك تاريحى» اتتى كىتابىمدى شىعارعان سوڭ، ءبىر جىلدان كەيىن، 47 داناسى ساتىلعانىن ەستىگەندە قۋانعانىمدى كورسەڭىز! كىتابىمدى ساتىپ العان ءار ادامدى ىزدەپ تاۋىپ، قۇشىپ، ءسۇيىپ، كىتاپتا كەتكەن قاتەلىكتەر بولسا، بارىنەن كەشىرىم سۇراعىم كەلدى».
وسىلاردىڭ ەشبىرى موينىنا بۇرشاق سالىپ، تۇزگە قاشىپ كەتكەن جوق. ءبىزدىڭ دە وسى قالادان ەشقايدا كوشكىمىز كەلمەيدى، كوشپەيمىز دە. سەبەبى، ءومىردىڭ ۇلكەن ساتسىزدىكتەرى مەن كىشكەنتاي جەڭىستەرى، قۋانىشىمىز بەن وكىنىشىمىز، ماحابباتىمىز بەن مەحناتىمىز، ءبارى-ءبارى وسى قالامەن بايلانىستى. بۇل – ءبىزدىڭ تاڭداۋىمىز، تاعدىرىمىز.
ءبىر اقيقات بار: يندۋستريا، يننوۆاتسيا مەن جاڭا تەحنولوگيالار زامانىندا قالانى الماي، دالا ۇشپاققا شىقپايدى. ءسىزدىڭ اۋىلعا دەگەن شەكسىز ادالدىعىڭىز، جەكە باسىڭىزدىڭ سەنتيمەنتاليزمى ەرتەڭ ادەبيەتكە كومەكتەسە الماي قالۋى كادىك. وسى باستان قامدانباساق، مۇنىڭ رۋحاني سالدارلارى الاپات بولۋى عاجاپ ەمەس، وقىرماندى جوعالتىپ الامىز. ەندىگى جەردە ناعىز بەلسەندى، كوكىرەك كوزى اشىق، كىتاپقا، وقۋعا ادال وقىرمان قالادا قالىپتاسادى. سولار ءۇشىن كۇرەسىپ، سولارعا يە بولۋىمىز كەرەك.
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا بۇگىنگى قازاق پوەزياسى قانداي بولۋى كەرەك. جاستار بۇگىندە پوەزيادا قالىپتاسقان ەكى مەكتەپ بار دەپ ەسەپتەيدى. ءبىرى – تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلىنىڭ، ەكىنشىسى – ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ مەكتەبى. شىعىستا ازامات تاسقارا، الماتىدا قايسار قاۋىمبەك، جاقسىلىق قاجىمۇراتۇلى، استانادا ولجاس قاسىم دەيتىن جاس جىگىتتەر شىعىپ كەلە جاتىر. مەن ەرلان ءجۇنىس، توقتارالى تاڭجارىقتاردىڭ قاتارىن ادەيى ايتپاي وتىرمىن. ويتكەنى، ولار وتىزعا كەلدى. جيىرمادان اسىپ، القىنىپ وتىرعان اقىندار بار. ەندى سولار تۋرالى ايتىلۋ كەرەك سياقتى. قازىرگى جاستار پوەزياسى، ينتەرنەت كەڭىستىگىندەگى ادەبي احۋال تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
– «قازاق ادەبيەتىنە» ولەڭى شىققاننىڭ نەمەسە اباي ەسكەرتكىشىنىڭ الدىندا ولەڭ وقىعاننىڭ ءبارى اقىن ەمەس. ولەڭدى سەن زورلىقپەن مەڭگەرمەۋىڭ كەرەك، ولەڭ سەنى مەڭگەرۋى كەرەك. ولەڭنىڭ مالايى بولۋعا ءتيىسسىڭ. سوندا سەن ناعىز اقىنسىڭ – ۇلىقبەك، ەسەنعالي، ەرتاي اعالارىمىز ءتارىزدى.
كىتاپقا، وقۋعا، ولەڭگە ادالدىق تۇرعىسىنان العاندا جاستار پوەزياسىنا كوزقاراسىم وتە جاقسى. كوپ وقيدى، ىزدەنەدى، امبيتسيالارى ۇنايدى. كومپلەكس جوق، جاڭا زاماننىڭ تالابىن، قۇندىلىقتارىن اشىق، اۋىرسىنباي قابىلداۋعا بەيىل.
ال ولاردىڭ شىعارماشىلىعىنا كەلسەك، ءوز باسىم، العاش قولىما تۇسكەن اۆتوردىڭ ءبىر-ەكى ولەڭىن عانا باستاپ وقيمىن. ۇناسا جاستىقتىڭ استىندا جاتادى، سورەدە تۇرادى، ۇناماسا... تۇسىنىكتى. ساعىنىپ، ىنتىعىپ شىعار الىستارعا ساپارىڭ جول ۇستىندە ەمەس، ايالدامادا، ۆوكزالدا، اەروپورتتا باستالادى عوي. ولەڭدە دە سول سەكىلدى. اۆتوردىڭ ەكى شۋماعىن نە ءبىر ولەڭىن قۇلاي ۇناتساڭ، ونىڭ دا، سەنىڭ دە ودان كەيىنگى ۇزاق سونار ساپارىڭ قىزىقتى ءارى ءساتتى بولماق.
جاستاردىڭ اراسىندا ازامات تاسقارانى ەرەكشە ءبولىپ اتار ەدىم. تەك الماتىداعى، استاناداعى ۇلكەندى-كىشىلى اقىن-جازۋشىدان، ءبىزدىڭ بويىمىزدان بايقالىپ قالاتىن «سنوبيزمنەن» امان، ادا بولسا ەكەن دەيمىن. ەرلان ءجۇنىس قازىر وزىنە عانا جاراساتىن، تۇنىق، ءمولدىر كۇيدى تاۋىپ الدى. اقبەرەننىڭ تابيعاتىنداعى، ولەڭىندەگى مازاسىزدىق – جوعارى تانىمعا ۇمتىلىستىڭ، ىزدەنىمپازدىقتىڭ بەلگىسى. مەن ءوزىم بىلەتىن، وقىعان جىگىتتەردى عانا ايتىپ وتىرمىن. جالپى، وسىلاردىڭ قاتارىنداعى تۇتاس ءبىر بۋىن قازاق پوەزياسىنىڭ بولاشاعى بولارىنا سەنەمىن.
ەكىنشى، تالانتتى باۋىر-قارىنداستارىمدى ينتەرنەتتى جاتتىعۋ الاڭىنا اينالدىرىپ الۋدان ساقتاندىرعىم كەلەدى. اسىلىندا، جانىڭنىڭ الاڭى –جاتتىعۋ الاڭى. ولەڭنىڭ ۇياسى – جالعىزىلىكتى قالپىڭ.
قازىرگى ينتەرنەتتەگى پوەزيا – انارحيالىق پوەزيا. الەۋمەتتىك جەلىدەگى تانىمالدىققا مالدانۋعا دا، الدانۋعا دا بولمايدى. ونىڭ تۇتقىنىنا تۇسسەڭ سەنىڭ جانىڭدى جاي تاپتىرمايتىن اتاققۇمارلىعىڭ، توعىشارلىعىڭ كەشىكپەي شىعارمالارىڭا دا كوشەدى. سارقىلىپ، تارتىلىپ، اقىرىندا ترولل لاقتىرىپ، لايك باسىپ قانا وتىراتىن لۋزەرگە اينالۋىڭ دا مۇمكىن. ال سەن سول كوپتىڭ ءبىرى بولعىڭ كەلە مە؟!
بىرەۋدىڭ كوز-كوڭىل تەرەزەسىنەن، ءومىر تەرەزەسىنەن قاراعان، كومپيۋتەردىڭ تەرەزەسىنە تەلمىرگەن قىزىق، ارينە. بىراق ەڭ قىزىعى، ەڭ پايدالىسى – ءوزىڭنىڭ جانىڭنىڭ تەرەزەسىنە كوبىرەك ءۇڭىلۋ عوي.
كىم ءبىلىپتى، ءومىردىڭ ءوزىنىڭ اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي ولەڭدەر تۋاتىن شىعار ءالى دە!
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
سۇحباتتاسقان باعاشار تۇرسىنبايۇلى
"قازاق ادەبيەتى" گازەتى
