كەزىندە «بىتىك» جازۋى (رۋنا ءالفاۆيتى) تۋرالى بىرنەشە ماقالا جازدىم، قوعام ونى تۇسىنە المادى...، تالقىلامادى...  ونىڭ دا سەبەبى بار شىعار،  ويتكەنى، ەلىمىزدى باسقارعان وتىز جىلدىق اۆتوريتاريزم «وزىنە ءوزى سۇيسىنگەن» كەسەلىنە شالدىعىپ،  قازاق حالقىنىڭ تامىرى تەرەڭ تاريحىن قاجەت ەتپەدى.

قازىر ەلىمىزدىڭ جازۋى لاتىن ارپىنە كوشەتىنى انىق بولدى.  سويتىپ، اينالدىرعان ءجۇز جىل شاماسىندا حالىق ءۇش رەت جازۋ گرافيكاسىن «اراب ءارپى»،  «كيريلليتسا»، «لاتىن ءارپى» دەپ اۋىستىرىپ وتىر. بولاشاقتا ء"تىل تاريحى" تۋرالى ايتقاندا وسى ءۇش ءالىپبي اتالاتىن بولادى. ول تاريحتا  تۇركىلەرگە، سونىڭ ىشىندە قازاققا ءتان كونە ءالىپبي – «بىتىك جازۋعا» ورىن بولماي، ول ۇرپاق جادىنان جويىلا بەرەتىن بولادى. ءومىر ديالەكتيكاسى سونداي...

بىراق ءوز تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەن قازاق ەلىنە مىڭ جىلدار بويى تولعاتىپ، ىشتەن تۋعان، عاسىرلار بويى ساقتاعان وسى رۋحاني قۇندىلىعىن ۇمىتۋعا، ونى تاريح كۇرەسىنىنە لاقتىرىپ تاستاپ كەتۋگە بولمايدى. نەگە دەسەڭىز، ءومىر بۇگىنمەن اياقتالمايدى. ەندەشە بولاشاق ۇرپاق مەملەكەتىن اياققا نىق تۇرعىزعان كەزدە «ءبىز كىمبىز؟»، «ءبىز قانداي قالىپتان شىقتىق؟» دەپ سۇراي باستايتىنى، ءتول تاريحىن تۇگەندەي باستايتىنى انىق. سول كەزدە ولار «ۇلتتىق جازۋ» ماسەلەسىنە قايتا ورالادى. سەبەبى، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ جازۋىنىڭ پايدا بولعان زامانىندا الەمدەگى ساناۋلى حالىقتاردا عانا جازۋ بولعانىن ولار زەرتتەپ بىلەدى. بىلگەن سوڭ، كەلەشەك ۇرپاق «قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العان كەزدەگى اتالارىمىز نە  سەبەپتەن وزدەرىنىڭ وسى ۇلى مادەني ەسكەرتكىشىنەن قۇتىلعىسى كەلدى ەكەن؟»، «نە سەبەپتەن ونى حالقىنىڭ جادىنان  شىعارىپ تاستاعىسى كەلدى ەكەن؟» دەگەن سۇراقتاردى قوياتىنى ءسوزسىز. ولاي بولسا، ول ۇرپاققا ءبىز قانداي ۇندەۋ تاستايمىز؟ ءبىز: «كەشىرىڭدەر، ءبىز سول كەزدە بىرەۋگە تابىنامىز دەپ قازاقتىڭ رۋحاني ەركىندىگىن، ۇلتتىق بولمىسىن، ءور مىنەزىن پاش ەتەتىن جازۋىمىزدان باس تارتىپ ەدىك» دەپ پە؟ ارينە، ءبىز ونداي ماسقاراعا بارا المايمىز، وندايدى ۇرپاق كەشىرمەيدى...  ەندەشە، بۇكىل الەم «رۋنا» دەپ اتاعان ءتول جازۋىمىزدى ۇمىتتىرماۋدىڭ جولدارىن قازىر قاراستىرۋىمىز كەرەك. ۇرپاق ونى ەستە ۇستاسا – ولار بولاشاقتا جازۋدى قايتا تىرىلتەر، بالكىم؟..

قازىر ونىڭ ءبىر عانا جولى بار، ول مىناۋ:

بىزدە قازىر ءۇش مەملەكەتتىك ءرامىز بار. ولار: ەلتاڭبا، تۋ، ءانۇران. ول رامىزدەر تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلدانعان. مىنە، وسى رامىزدەر قاتارىنا "ۇلتتىق جازۋ" دەگەن اتپەن ءتورتىنشى ءرامىزدى قوسۋ قاجەت. ول، ارينە، تەك "رۋنالىق جازۋ" بولادى – ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا  ودان وزگە جازۋ جوق.

بۇگىندە ءبىزدىڭ مەملەكەت "ۋنيتارلى مەملەكەت" بولعاندىقتان، مەملەكەت قۇرۋشى حالىقتىڭ ءتول جازۋى ونىڭ رامىزدەرى قاتارىندا تۇرۋى ءتيىس ءارى زاڭدى. ويتكەنى، ول ءبىزدىڭ حالىقتىڭ كونە تاريحىن ايشىقتاپ تۇراتىن بولادى.

ودان وزگە، مىسالى، قانداي دا ءبىر قاجەتتىكتەن بولاشاق ۇرپاق رامىزدەردى وزگەرتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداسا، وندا بۇگىنگى بىزدەگى ءۇش ءرامىزدى دە وزگەرتۋگە بولادى. تەك «ۇلتتىق جازۋ» عانا ماڭگىلىككە وزگەرمەيدى. ءسويتىپ، ول ءرامىز  رەتىندە ءبىزدىڭ تاريحى تەرەڭ، ءوز داۋىرىندە وزىق مادەنيەتكە قول جەتكىزگەن حالىق بولعانىمىزدىڭ سيمۆولى رەتىندە ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەتە بەرەدى...  سوندا عانا كەلەشەك ۇرپاق ءتول جازۋىن رەانيماتسيالاي الادى. ەل بولامىز دەسەك وسىنى ەسكەرەيىك!..

ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ رەتى قانداي؟ ول ءۇشىن، الدىمەن، پارلامەنت ارقىلى ءتول جازۋدى ءرامىز قاتارىنا ەندىرۋ كەرەك. ءسويتىپ، ونىڭ ستاتۋسىن مەملەكەتتىك ءرامىز دەڭگەيىندە زاڭدى تۇردە شەگەلەپ الۋ قاجەت. سوندا عانا ول ۇمىتىلماي، ۇرپاقتان ۇرپاققا وتەدى.

ءبىر پاتريوتتار «قازىردەن باستاپ جازۋدى قابىلداپ الايىق» دەپ جاتىر. ول مۇمكىن بە؟ «ءيا» دەۋگە مەندە كۇمان بار. سەبەبى، شىندىق باسقا بوپ تۇر. ءبىزدىڭ ۇرپاق ونى جازۋ رەتىندە قابىلداۋعا قاۋقارسىز. ءبىزدىڭ سانا دىنمەن جانە وزگە يدەولوگيالىق ناشاندارمەن ۋلانىپ،  اراكىدىك اتا  سالتىمىز بەن بابا داستۇرلەرىمىزگە قارسى شىعىپ وتىرادى. وسى جاعدايدا «ارابقا دەيىن دە جازبا مادەنيەتىمىز بولعان ەلمىز» دەۋ بوس ءسوز رەتىندە قابىلدانا ما دەپ قاۋىپتەنەم. قوعام ونى سىڭىرمەۋى، قورىتپاۋى مۇمكىن. ەندەشە، ونداي جاعدايدا بىتىك جازۋ دا ۇلتتىق قۇندىلىققا اينالا المايدى...

بىراق، «ءۇمىتسىز – ششايتان» دەمەكشى، بولاشاقتا قازاق حالقى دا جاپوندار سەكىلدى دامىعان ۇلتتىق ەل بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. مىنە، سول كەزدە عانا بۇل تاقىرىپقا ۇرپاق قايتا ورالۋى مۇمكىن. وعان دەيىن ونى  ساقتاۋدىڭ، ۇمىتتىرماۋدىڭ جالعىز جولى – «ۇلتتىق جازۋ» اتتى جاڭا ءرامىز قابىلداۋ. بۇگىن ونىڭ ۋاقىتى كەلىپ جەتتى. «جەتتى» دەگەنىم «قازىرگى ءماجىلىس بۇرىنعى ءماجىلىس ەمەس» دەگەن ويدان تۋىپ، كوڭىلگە سەنىم ۇيالاتادى...

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف‑پۋبليتسيست

Abai.kz