تاريحي مينياتيۋرا

تورتباقتاۋ، قىسىڭقى كوزدى، شىقشىتتى، قازاقى ءوڭدى اتاقتى سوت ادۆوكاتىن تاۆريا سارايىنداعى دۋمانىڭ ءماجىلىس زالى تولى جۇرت – دەپۋتاتتار، سەناتورلار، مينيسترلەر،  ساراي ماڭىنداعىلار، ۇكىمەتكە ءتۇرلى لاۋازىمدا قىزمەت ەتەتىندەر، پارلامەنتتىك جۋرناليستەر، ءبارى-ءبارى – سىلتىدەي تۇنىپ تىڭدادى. ول مىنبەگە ادۆوكات ەمەس، مەمدۋما مۇشەسى رەتىندە كوتەرىلگەن...

ول، دەپۋتات پلەۆاكو، ءۇشىنشى دۋمانىڭ اشىلۋىنا وراي يمپەراتور ءىى نيكولاي جولداعان قۇتتىقتاۋعا جاۋاپ-حات ازىرلەۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ بايانداماشىسى بولعان-تىن. سوسىن سول بايانداماشى مىنبەردەن جاريا ەتكەن ادرەس ءماتىنىڭ جوباسى قىزۋ پىكىرتالاس تۋعىزعان. اقىرى، مىنە، جارىسسوزگە جازىلعان ءتۇرلى فراكتسيالاردىڭ وكىلدەرى تۇگەل سويلەپ بولعان. مەمدۋما توراعاسى  زالعا قارادى.  باسقا سوزگە سۇرانۋشىلار جوق  سەكىلدى. سوندا توراعا ايتىلعان ۇسىنىستاردى قورىتۋى ءۇشىن جاۋاپ-ادرەس جوباسىن ازىرلەگەن كوميسسيانىڭ بايانداماشىسى، ءىىى مەملەكەتتىك دۋما مۇشەسى پلەۆاكو مىرزاعا ءسوز بەردى...

زال تىم-تىرىس. كەزىندە ۇتىمدى دا اسەرلى دايەكتەر كەلتىرۋى ارقىلى نەبىر كۇردەلى سوت ۇدەرىستەرىن ءوزى قورعاۋىنا العان جانداردىڭ پايداسىنا بۇرۋىمەن كۇللى رەسەيدىڭ اۋزىن اشتىرعان، زيالى قاۋىمدى ءتانتى ەتكەن الەمگە ءماشھۇر قورعاۋشى، سوت شەشەنى ەندى وسىندا ءوزى جاساعان باياندامادان سوڭ بۇرق-سارق قايناپ، كەمەرىنەن اسىپ توگىلگەن ساياسي وي بۇلقىنىستارىن حالىق وكىلى رەتىندە قالاي قورىتار ەكەن؟ بارشاسىن ءبىر ارناعا باعىتتاي الار ما ەكەن؟ ساراي كۇمبەزىنىڭ استىنداعى جالپى ءماجىلىس زالىندا وتىرعان دۋماشىلاردىڭ قيلى ۇستانىم تۇتىنعان وكىلدەرى وعان وسى تەكتەس ساۋالدارىنا جاۋاپ ىزدەپ، كوز الماي  قادالعانداي.

وسىناۋ ايگىلى ادامدى وزدەرىنە جيەن رەتىندە جاقىن تۇتاتىن، جالپىيمپەريالىق وكىلدىك جيىنعا ءوز وكىلدەرىن سايلاۋ قۇقىنان ايرىلعان، ەندى وسى جاڭا تارتىپپەن جاساقتالعان دۋمادا مۇددەلەرىنىڭ قورعالۋىنا كومەگى تيەر دەپ ايرىقشا ءۇمىت ارتىپ استاناعا كەلىپ جۇرگەن ءوز تۋىستارىنىڭ ىشكى ويىن بىلەتىن وتەمىس تە وعان شيرىعا كوز تىكتى. ول دوستارىمەن بىرگە وزگە دە پرەسسا جازارماندارى اراسىندا وتىرعان. ءۇمىت ارتا قاراپ وتىر. ونىڭ، وسىناۋ قازاق جيەنىنىڭ قورىتىندى سوزىنەن دامەگوي كوڭىلگە دەم بەرەرلىك لەپ سەزىلەر مە ەكەن؟

ءىىى مەمدۋماعا «17 قازان وداعى» پارتياسىنىڭ بەدەلدى ءبىر مۇشەسى رەتىندە سايلانعان، تيىسىنشە، قازانشىلاردىڭ، ياعني وكتيابريستەردىڭ دۋمالىق فراكتسياسىندا دا وزىنە لايىقتى ورىن العان اتاقتى سوت شەشەنى ەكى قولىن مىنبەردىڭ ەكى جاقتاۋىنا قويىپ، ءسوزىن قوڭىر ۇنىمەن، اسىقپاي:

– حالىق وكىلى مىرزالار، وسى مىنبەدەن دەپۋتاتتاردىڭ كەيبىرەۋلەرى وزدەرىنىڭ دۋماعا اماناتتار الىپ كەلگەندەرىن ايتتى، – دەپ، قاراپايىم عانا باستادى.

ودان كەيىن، الدەكىمدەردىڭ ەندى سولاردى سۇرىپتاپ تالدايتىن شىعار دەپ ويلاعان ىشكى بولجامىن اقتاماي، ماسكەۋلىك دەپۋتات فيودور نيكيفوروۆيچ پلەۆاكو:

– ال بىزدە، رەسەي تاعى العاش ورىن تەپكەن  تۇڭعىش استانانىڭ وكىلدەرىندە، امانات بولعان جوق، – دەدى. – بىراق ءبىز اماناتسىز-اق، ەلىمىزدىڭ اڭساعانى، تىلەيتىنى، كۇتەتىنى – بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىق ەكەنىن بىلدىك. حالىقتىڭ كوكەيىنە تۇيگەن سول قالاۋىن ءوزىمىزدىڭ كوزىمىزگە تۇسكەن جانارلاردان كوردىك، جيىنداردا ايتىلعان سوزدەر مەن تىلەكتەردەن ەستىدىك. وسىناۋ اڭساۋلى بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتىڭ ەلىمىزگە وتە قاجەتتىگىنە سەنىپ، سول تىلەككە شاما-شارقىمىزشا قىزمەت ەتۋ نيەتىمەن، ءبىز وسىندا كەلدىك. كەلدىك تە، سىزدەردىڭ ارالارىڭىزدان ورىن الدىق.

زال تىم-تىرىس. نە ايتپاق بۇنىسىمەن قازىر وزدەرىمەن ارىپتەس بولىپ وتىرعان ايگىلى سوت شەشەنى؟ ايتىلعان پىكىرلەر مەن ۇسىنىستاردى قايتىپ قورىتپاق ەكەن ءوزى؟ دەگەنمەن ول ازىرگە پىكىرتالاستى قورىتۋعا اسىعار ەمەس...

– بىراق ەگەر ءبىز دۋماعا ءسال كەشىرەك، سىزدەردىڭ دەباتتارىڭىز قىزىپ جاتقان كەزدە كەلسەك، ءبىز مۇندا نە بولىپ جاتقانىن بىلمەگەن بولار ەدىك، – دەپ ءبىر قويدى.

سوسىن ءسوزىن جايباراقات ۇنمەن جالعاستىرىپ:

– وسىندا  ۇزاقتى كۇن بويىنا سونشالىقتى قۇشتارلىقپەن بۋىرقانىپ دۋىلداعان ءسوز سايىسىن كورگەندە، وسى ادامدار شىنىمەن-اق   بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىق ىزدەپ كەلدى مە ەكەن دەگەن ويعا باتقان بولار ەدىك، – دەدى.

ودان ءارى تىڭدارماندارىن ءتىپتى اڭ-تاڭ قالدىرىپ:

– شىنتۋايتىندا، ماسەلە ۇلكەن كۇرەسپەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنداي-تىن. ويتكەنى، مىرزالار، ايتىس-تارتىسقا تيەك ەتكەن  ماسەلەمىز قاراپايىم عانا ءجايت سەكىلدى ەدى، – دەگەن سوزدەرمەن قىزىق پايىمىن ايان ەتتى.

وھو! دۋما كوميسسياسىنىڭ بايانداماشىسىنا پرەسسا لوجاسىنان دوستارىمەن بىرگە ءجىتى قۇلاق ءتۇرىپ وتىرعان وتەمىس شەگىن تارتتى. كوز قيىعىن قاسىنداعى پىكىرلەس دوستارىنا – سلاۆا مەن جاسايعا تاستادى. ءجارىسسوز بارىسىندا قيلى ساياسي كوزقاراستاردان بۋىرقانا تۋىنداعان پىكىرلەردى تىڭداي كەلە، ۇشەۋى دە سولاردى بۇ كىسى ءتارىزدى قاراپايىم عانا ءجايت دەپ ويلاماعان-تىن. ۇيلەستىرىلۋى قيىن شىعار، بارشاسىن ەسكەرىپ ساراپتاۋ دا، قورىتۋ دا وڭاي بولماس دەپ شامالاعان...

الايدا سونداي كۇردەلى جۇك ارتقان ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋدى قازىرگى ارنايى كوميسسيا بايانداماشىسى، كەشەگى اتاقتى زاڭ قىزمەتكەرى قارابايىر ىسكە بالايتىنداي. مىنە، ول دۋمالىق ارىپتەستەرىنە بەلگىلى جايتتەردى قايتالادى:

– ۇلى گوسۋدار ورىس جەرىنىڭ تاڭداۋلى ادامدارىن قۇتتىقتادى، – دەدى سابىرمەن. – ۇلى گوسۋدار سىزدەردىڭ زاڭنامالىق ەڭبەكتەرىڭىزگە قۇدايدىڭ وڭ شاپاعاتى ءتيۋىن تىلەدى. وسى  رەتتە بۇل جۇمىستىڭ زاڭدىلىقتى، ءتارتىپ پەن بەرەكەتتى بەكەمدەۋ ءۇشىن قاجەت ەكەنىن اتاپ ايتتى.

مۇنداي باستاۋ وتەمىستى قاناعاتتاندىرمادى. ول ەلىنەن پيتەرگە وسى ءۇشىنشى شاقىرىلىمنىڭ اشىلۋى قارساڭىندا ات ارىتىپ جەتكەن كىسىلەردىڭ دۋماعا ارتقان ءۇمىتىن ءبولىسىپ جۇرگەن. سول سەبەپتى دە، قورىتىندى ءسوز ايتۋعا ءتيىس شەشەننەن باسقاشا وي توسقان سىقىلدى-تىن. الايدا ول پاتشا قۇتتىقتاۋىنا نەندەي جاۋاپ بەرۋگە بولاتىنىن جانە ونىڭ وزدەرى ازىرلەگەن ادرەستە قالاي كورىنىس تاپقانىن كۇيتتەپ كەتتى.

– بۇل ادرەستە ءبىر پارتيانى ەكىنشىسىنەن ارتىق كورۋ دە، ءبىر ويدى ەكىنشىسىنەن كوبىرەك باعالاۋ دا جوق. – پلەۆاكو ويىن ناقپا-ناق سوزدەرىمەن دامىتا ءتۇستى. – بۇل جاۋاپ حاتتا وگەي دە، تۇتقىن دا، ءتۇرلى قۇقىقسىزدار دا جوق. مۇندا تەك بوداندار بار، ورىس ازاماتتارى، بارشا ۇلت بار.

وتەمىس تاعى تىكسىندى. ءوز اپالارىنان، كادىمگى قازاق قىزىنان تۋعان جيەن، تۋىس، اللا ءناسىپ ەتىپ كۇللى يمپەرياعا ايگىلى بولعان اۋزى دۋالى زاڭگەر شەشەن وسىناۋ جالپاق رەسەي ءۇشىن اشىلعان حالىق وكىلدىگى جينالىسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ءبىر عانا ۇلتتىڭ مۇددەسىن كۇيتتەي مە قالاي... مۇنىسى نەسى... ال ناعاشى جۇرتى وسىناۋ اتاقتى  ادامعا زور ءۇمىت ارتۋدا عوي... كوزىنىڭ قيىعىن قاسىنداعى دوستارىنا، لوجادا ءيىن تىرەسىپ، مىنبەردەن شىققان سوزگە ءۇنسىز قۇلاق تۇرگەن وزگە دە ءباسپاسوز وكىلدەرىنە تاستاپ قويدى...

ال اتاقتى جيەن-شەشەن بوسا دۋماداعى وسىناۋ داۋ-دامايدىڭ مۇلدەم ورىنسىز ەكەنىن ايتىپ جاتتى. نە جونىندە داۋلاسۋدامىز؟ جارىسسوزدەردى كۇردەلىلەندىرىپ كەرەگى نە؟ – زالعا وسىنداي ساۋالدار قويدى دا، ولارىنا ءوزى جاۋاپ بەردى. – شىنداپ كەلگەندە، ءتۇرلى توپ وكىلدەرىنىڭ وسىندا سونشاما ەستەرى كەتە، جان سالىپ ايتقاندارىن ءتيىستى پارتيالاردىڭ ساياسي باعدارلامالارىندا كورسەتۋ جاراسار ەدى دەدى ول. نەمەسە ۇكىمەت اۋزىنان  ەستىلگەن قاناعاتتاندىرارلىقسىز سوزدەرگە جاۋاپ قاتقاندا ايتۋ وڭدى بولار ەدى. سوندىقتان دا ارنايى كوميسسيانىڭ بايانداماشىسى دۋمالىق ارىپتەستەرىن الداعى مىندەتكە بايىپپەن قاراۋعا ۇندەيدى...

– مەن سىزدەردى ءوزىمىزدىڭ ادرەستە نەگىزىنەن گوسۋداردىڭ قۇتتىقتاۋىندا ايتىلعان سوزدەرگە عانا جاۋاپ بەرۋگە شاقىرامىن! – شەشەن وسى سوزدەرگە ەرەكشە ەكپىن قويا ايتتى.

سودان كەيىن ول ءسوزىن پاتشاعا «وسىناۋ ازاماتتىق بوستاندىق حراميناسىن» قاسيەتتىلەردىڭ قاسيەتتىسى رەتىندە ساقتايتىندىقتارىن ايتايىق دەپ ساباقتادى. وزدەرىنىڭ بۇل كيەلى ورىندى داۋ-دامايلار، ايتىس-تارتىستار، ايقايلار، كەيدە ءتىپتى قورلاۋلار ەستىلىپ جاتاتىن تارتىپسىزدىك ارەناسىنا اينالدىرماۋعا بەلدى بەكەم بۋعاندارىن حابارلاۋ ءلازىم دەدى. مۇندا جۇمىس ىستەۋ كۇردەلى بولاتىنىن ءتۇسىنىپ، بۇل جەردى حالىق يگىلىگى ءۇشىن قۇرباندىققا باراتىن قاستەرلى عيمارات سانايتىندىقتارىن يمپەراتوردىڭ قۇلاعىنا تيگىزگەن ءجون دەپ ءبىلدى. وسىندا بارشاعا ورتاق پاراسات، ورتاق ار-ۇيات جانە ورتاق ار-نامىس سەزىمى جەتەگىمەن بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ نورمالارىن جاسايتىندىقتارىن ايتۋدى دۇرىس سانادى...

بۇدان ءارى دەپۋتات پلەۆاكو ارىپتەستەرىن ەل موينىنداعى قارىزدى قايتارۋعا شاقىردى. ءۇشىنشى  دۋمانىڭ نيەتتەنىپ-اق تۇرعانىن، بىراق حالىق قالاۋلىلارىنىڭ «شىنايى ورىستىق العىستى» ءالى تاق ەتەگىنە اكەلمەگەنىن ەسكە سالدى. «شىنايى ورىستىق» دەگەنى جالپى حالىقتى مەگزەگەنى شىعار دەگەن وي كەلدى وتەمىسكە، يمپەريادا بارشا وزگە حالىقتىڭ ءبارى ورىس اتىمەن بۇركەلگەن عوي...

– ال پاتشا ونى توسۋعا قاقىلى، – دەپ جالعاپ جاتتى شەشەن، – ويتكەنى پاتشا  اسا ۇلى جەڭىسكە مونارح رەتىندە جەتتى! ول بيلىك ءازازىلىن جەڭدى! سوناۋ سيقىرلى ءازازىلدى جەڭدى دە، ءوزىنىڭ شەكسىز بيلىگى مەن قۋاتىنىڭ ىشىندەگى ءتۇرلى قۇقتاردان حالىققا ۇلەس ءبولىپ بەردى. پاتشا حالىقتىڭ بولاشاق باقىتى جولىندا سولاي ەتتى. مۇنى ول بولاشاقتا حالىقپەن بىرگە جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن جاسادى!

زالداعى ورتا تۇس پەن وڭ قانات پاتشا تاراپىنا ەكپىندەتە ايتىلعان سوزدەرگە قۇرمەت كورسەتىپ، الاقان سوقتى. پلەۆاكو مىنبەدەن ولارعا جاعالاي كوز سالىپ، سابىر ساقتاۋدى وتىنگەندەي، قولىن كوتەردى. سوسىن ول ارىپتەستەرىنەن جەكەلەگەن سوزدەرگە بايلانىستى داۋ-داماي تۋعىزباۋدى سۇرادى.  زالعا: «ينتەلليگەنتتەرى تىم كوپ  بولىپ تۇرعان قازىرگى قوعامدا بەلگىلى تەرميندەردى قولدانۋ قاجەتتىگىن ايتىپ تالاس تۋدىرۋ قاجەت پە؟» دەگەن ساۋال تاستادى. قويعان سۇراعىنىڭ جاۋابىن ءوزى: «ونىڭ ورنىنا الدەبىر زاڭنامالىق اكتىدە نە ايتىلعانىن تولىعىراق ءتۇسىندىرۋ جاعىنا تەرەڭدەگەن بولماس پا؟» دەيتىن باسقا سۇراقپەن قايتاردى.

«شەشەندىگىنە ءسوز جوق... ورىندى ءتارىزدى»، – دەپ ويلادى وتەمىس.

– بارشامىز ەستىدىك، حالىق بوستاندىعى پارتياسىنىڭ وكىلدەرى وسىندا ءبىزدىڭ كوميسسيا ۇسىنعان ادرەسكە «كونستيتۋتسيا» نەمەسە «كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىس» دەگەن تەرميندى ەنگىزۋگە تىلەك ءبىلدىردى. – پلەۆاكو جارىسسوزدەردەگى ناقتى ۇسىنىستارعا نازار اۋدارا باستاعان سەكىلدەندى. –  ءيا، ادرەس ماتىنەن ونداي سوزدەر تابىلمايتىنى راس، – دەدى باسىن يزەپ. – ويتكەنى ءبىز ولاردى جازباعانبىز. بىراق، دەگەنمەن، وندا ءبىزدىڭ قۇقىققا دەگەن، بىزدەرگە بەرىلگەن قۇقتارعا دەگەن  ءوزىمىزدىڭ كوزقاراسىمىز ايقىن تۇجىرىمدالعان. ال ولار كونستيتۋتسيا دەپ اتالاتىن كەڭ اۋقىمدى مەملەكەتتىك ءىس-ارەكەتكە تولىعىمەن سايكەس كەلەدى.   سىزدەرگە بۇدان ارتىق تاعى نە كەرەك ەدى؟

وتەمىستىڭ ءىشى جىلي باستادى: «شىنىندا سولاي-اۋ...» شەشەن ويىن دامىتىپ جاتتى.

– سىزدەرگە مىندەتتى تۇردە ازىرگە قۇلاققا ءسىڭىستى بولا قويماعان، جاپپاي حالىقتىق ۇعىمعا اينالا قويماعان سوزدەر قاجەت سياقتى. سىزدەر وزدەرىڭىز حالىق بوستاندىعى پارتياسىنىڭ وكىلدەرى بولا تۇرا، ءجۇز ميلليونداعان ادامدارعا ولار ءۇشىن بەيتانىس، ولار مۇلدەم تۇسىنبەيتىن سوزدەردى تاڭىپ بايلاپ بەرگىلەرىڭىز كەلەدى. ال ولار سول سوزدەردىڭ ءمان-جايىن ءتۇسىندىرۋدى وزدەرىڭىزدەن تالاپ ەتەر ەدى عوي.

زال تىم-تىرىس. مىنبەدەگى ارىپتەستەرى ارالارىنداعى كادەتتەرگە ارناۋىن تۇيىندەپ- تۇيىندەپ ساباقتاي ءتۇستى.

– سىزدەر ءوز اتتارىڭىزدى اۋىستىرام دەپ تاماشا ۇلگى كورسەتتىڭىزدەر ەمەس پە، – دەدى ول سالماقپەن، زالداعى كادەتتەر وتىرعان تۇسقا كوز سالىپ. – كونستيتۋتسيوناليست-دەموكرات دەگەن اتاۋدىڭ كادىمگى ورىس ادامى قۇلاعىنا جاعىمسىز ەستىلەتىنىن، جۇرەگىنە  تۇك جىلىلىق بەرمەيتىنىن سەزدىڭىزدەر دە، ايتەۋىر ونى جۇرتشىلىققا وتە ۇعىنىقتى «حالىق بوستاندىعى» دەگەن تىركەسپەن الماستىردىڭىزدار...

ورتا تۇس جانە وڭ قانات الاقاندارىن شاپالاقتادى. شەشەن باسىن بىلىنەر-بىلىنبەس يزەپ، ءجۇزىن كادەتتەرگە قاراتقان قالپى، تاماعىن كەنەدى. سوسىن بايسالدى سارىنمەن:

– شىنداپ كەلگەندە، سىزدەر حالىق بوستاندىعى پارتياسى دەپ اتانۋعا تىم اسىقتىڭىزدار، – دەپ ناقىل ايتا سويلەدى، – وسىندا كەلگەندەردىڭ باسقالارى دا ءوز پارتيالارىنىڭ اتىنا الۋىنا قۇقى بار تيتۋلدى سىزدەر وزدەرىڭىزگە شاپشاڭ يەمدەنىپ الدىڭىزدار. الايدا ولار دا ورىس مەملەكەتى بارا جاتقان بولاشاققا قالتقىسىز سەنەدى، تيىسىنشە، ءبارى دە تاپ سولاي اتانۋعا ابدەن قاقىلى.

ورتاڭعى توپ دۋ قول سوقتى. پلەۆاكو پايىمداۋىن ساباقتاي بەردى.

– سىزدەرگە كىنا ارتۋعا مەنىڭ باتىلىم بارمايدى، – دەدى، – بىراق تىلىمە ورالىپ تۇرعان ويىمدى ايتپاي تۇرا المايمىن. سىزدەر، شىنىندا دا، ءوز قۇلاقتارىڭىزعا جاعىمدى ەستىلەتىن تەرميندى حالىققا زورلاپ تاڭىپ بەرمەكسىزدەر، ال ولارىڭىز حالىق قۇلاعىندا باسقا مانگە يە بولىپ تۇرادى. سول جاڭا سوزدەردى ەستي-ەستي قۇلاعى سارسىعان ءار شارۋا، بالكىم، قاسىنداعىسىنا بىلاي دەپ تە قالار: «كادەت مىرزالاردان مەن كوپتەگەن اقىلدى ءسوز ەستىپ-ءبىلدىم، بىراق سونىڭ نە نارسە ەكەنىن جانە نە ءۇشىن  ايتىلعانىن ءبىلۋ مەنىڭ ماڭدايىما جازىلماعان-اۋ».

قولشاپالاق. اقساقال سارىنىمەن شەشەن:

– بۇلاي ەتپەڭىزدەر، – دەدى. – ورىس ءتىلى قۋاتتى.  سوندىقتان دا كەز كەلگەن ۇعىم ءۇشىن، كەز كەلگەن قۇقىق جولىن كورسەتۋ ءۇشىن ءبىز ءسىزدىڭ ويىڭىزدى، ءسىزدىڭ يدەياڭىزدى تاس-ءتۇيىن ەتىپ اپ-ايقىن تۇجىرىمداپ بەرە الاتىن ءسوزدى تابا الامىز.

«عاجاپ، – دەپ ويلادى وتەمىس، – اقساقال سارىندى شەشەنىمىز ءوزىن كۇللى ارىپتەستەرىنەن جوعارى قويىپ تۇر، ءارى ونىسى مۇلدەم تابيعي شىعۋدا. ەشكىم قارسىلىق بىلدىرەتىن سىڭاي تانىتپايدى...»

– وڭشىلدارعا دا ارناپ ايتارىم بار، – دەپ جاتىر مەمدۋما مۇشەسى پلەۆاكو. – سىزدەر دە، وڭشىل مىرزالار، ءوز تالاپتارىڭىزدى سونشالىقتى دۇرىس قويىپ وتىرسىزدار دەي المايمىن. ەگەر سىزدەر ادرەسكە تۇزەتۋ ەنگىزۋدى، بىزگە 17 قازان مانيفەسىن سىيلاعان گوسۋداردىڭ سامودەرجاۆيەلىك تيتۋلى نەگىزگى زاڭداردا ساقتالىپ قالعاندىقتان، سوعان سايكەس سۇراعان بولساڭىزدار، وندا سىزدەردىڭ تىلەكتەرىڭىزگە قارسى ەشتەڭە دە ايتىلماعان بولار ەدى. نەگىزگى زاڭداردى سىيلايتىن ادامدار، وزدەرىنىڭ قۇقتارىن سولارعا سۇيەنىپ ءتۇسىنىپ جۇرگەن ادامدار ونى ءوز پايىمدارى جەتەگىمەن، زاڭعا قايشىلىق جاساپ  وزگەرتە سالۋعا، الدەبىر زاڭ ءسوزىن سىزىپ تاستاۋعا بارا المايدى عوي.

شەشەننىڭ سەنىمدى ءۇنى مەن كەلتىرىپ تۇرعان قيسىنىندا ءبىر تىلسىم  بار ءتارىزدى، ۇناتسىن-ۇناتپاسىن، زالداعى بارشا جۇرت ۇي تىڭداپ وتىر.

– تيتۋلى بويىنشا سامودەرجاۆيەلىك دەپ اتالاتىن ورىس گوسۋدارى ءوزىنىڭ سامودەرجاۆيەلىك ەرىك-جىگەرىمەن قۇزىرىنداعى ەسەيگەن حالقىنا 17 قازان مانيفەسىندە بەلگىلەنگەن قۇقتاردى بار ۋاقىتقا جانە بۇلتارىسسىز پايدالانۋعا ءبولىپ بەردى، – دەيدى ول تاۆريا سارايىنىڭ شارتاراپتان حالىق وكىلدەرىن جيعان كۇمبەزى استىندا داۋىسى كۇمبىرلەپ.

بۇل حابارىمەن پلەۆاكو ەكى جىلدان بەرگى وقيعالاردىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالىپ كەتكەن بارشاعا ءمالىم اكتىنى وتە ۇعىنىقتى تۇردە تاعى ەسكە سالدى.

– سىزدەر  وسى جايىندا داۋلاسامىن دەپ، بىزبەن ەمەس، ورتالىقپەن ەمەس، وڭ قاناتتاعىلارمەن ەمەس، – مەنىڭ ءسوزىمدى ايىپ ەتپەڭىزدەر – سىزدەر ەلەۋسىز تۇردە مەملەكەت باسشىسىنىڭ وزىمەن داۋ-دامايعا كەلىپ تۇرسىزدار!

وسى ايتقانىنىڭ جورامال ەمەس، اقيقات ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن، ول دۋمالىقتاردىڭ نەگىزگى زاڭدارعا كوز سالۋىن ءوتىندى. قاراسىن، كورسىن وزدەرى، مەملەكەتتىك دۋما مۇشەلەرىنە نە بەرىلگەن ەكەن، بولاشاق باقىتتىڭ نەگىزىن بەكەمدەي ءتۇسۋ ماقساتىندا حالىق وكىلدەرىنە جانە كۇللى ورىس حالقىنا قانداي قۇقتار بەرىلگەن ەكەن، جاڭا قۇقىق نەنى قۇرايدى ەكەن، مۇقيات بايقاسىن.

سولاي دەپ الدى دا، ولاردى ءوزى تىزبەلەدى: زاڭنامالىق باستاما جاساۋ قۇقى بەرىلگەن، زاڭدى بەكىتۋ قۇقى بەرىلگەن، حالىق وكىلدەرى بەكىتپەيىنشە، زاڭنىڭ ودان ارى جىلجۋى مۇمكىن بولمايتىنى اتاپ ايتىلعان...

– وسى ۋاقىتقا دەيىن زاڭ انەبىر قىزىق تا وعاش ءتاسىلدى ەسكە سالاتىن ەدى، – شەشەن كوزىن سىعىرايتىپ، توبەگە قاراپ الدى، – ايتالىق، تابيعي زاڭداردى قۇددى فيزيكا مۇعالىمى بەلگىلەپ، تابيعات سولاردى  مۇقيات ورىنداپ جاتاتىنداي كۇيدى كورسەتەتىن.

زال قوزعالاقتاپ قالدى. دەپۋتات پلەۆاكو اسەرلى تەڭەۋىن سونشالىقتى جەرىنە جەتكىزە ايتقان-دى. سودان سوڭ ول جايباراقات ۇنمەن:

– ەندى جاڭا ءىس باستاۋ الدى، – دەدى. – تابيعات تابيعي تۇردە ءوز جاراتىلىسىن، ءوز زاڭدارىن العا تارتادى. ال فيزيكا مۇعالىمى ەندى سولاردى اڭداپ، بايقاپ، ىقتياتتاپ جازىپ الىپ، قاتاڭ ساقتاۋعا جانە ورىنداپ جۇرۋگە ءتيىس. مىنە، جاڭا قوزعالىستىڭ ءمانى وسىندا!

شەشەننىڭ تۇسىندىرۋىنشە، تاپ الگىندەگىدەي تابيعي رەتپەن،  بەلگىلى جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىققا قازىر دە، بولاشاق عۇمىرىنا دا قاجەت قۇقتار سىيلاندى، تىرشىلىكتە ساقتاپ جۇرۋگە ءتيىس نورمالار كورسەتىلدى. قورىقپاسىن وسىناۋ حالىق قالاۋلىلارى، بۇلاردىڭ سامودەرجاۆيە تۋرالى پىكىرلەرى تەك قانا ونىڭ يمپەراتورلىق ۇلىلىعىنىڭ بەكىتۋىمەن عانا قولدانىس تابادى. ەندەشە قوبالجيتىن نە بار؟ وسى  جۇرتقا  ودان ارتىق نە كەرەك؟ – ول ءوزىنىڭ باسۋ-ءسوزىن:

– مەنىڭ ويىمشا، – دەپ ساباقتاي ءتۇستى، – ەگەر ءبىز حالىققا قۇقىقتىڭ ءبىر بولىگىن بەرىپ وتىرعان 17 قازان زاڭىنان باس تارتۋدى ويىمىزعا الا قالساق، وندا سول قۇقتاردى بىزگە سىيعا تارتقان ادام اڭ-تاڭ قالار ەدى.  سويتەر ەدى دە، ول، ءتىپتى، بىزگە قۇلاق تا سالماس ەدى. مىرزالار، ول ادام بىزدەرگە بىلاي دەگەن بولار ەدى: «مەن سىزدەردى كامەلەتكە جەتتى دەپ، جاس توقتاتتى دەپ ساناعان ەدىم، سويتسەم، سىزدەر بالا ەكەنسىزدەر. مەن سىزدەردى ەسەيدى دەپ ساناپ، سىزدەرگە ەر-ازامات كيىمىن – ەسەيگەندىكتى بىلدىرەتىن سالتاناتتى كيىم كيگىزگەن ەدىم، ال سىزدەر قايتادان ءسابي جەيدەسىن سۇراپ تۇرسىزدار». مىنە، ول سىزدەرگە وسىلاي دەگەن بولار ەدى!

قولشاپالاق. بەينەلى جانە اسەرلى ءسوز بولدى. نەبىر پريسياجنىيلار سوتىن ءوز ۋاجىمەن اۋزىنا قاراتىپ الىپ جۇرگەن بۇل ادام شەشەندىك ونەردىڭ قىر-سىرىن ابدەن مەڭگەرگەنىن وسىناۋ حالىق وكىلدىگى جينالىسىندا دا ءىس جۇزىندە كورسەتىپ تۇر...

– مونارحقا دەگەن بيىك تە اسا زور قۇرمەت سەزىمىن، مىرزالار، مەن دە سىزدەرمەن بىرگە بولىسەمىن، – دەدى دەپۋتات پلەۆاكو، – بۇل ورايدا مەن بارشا دۋمامەن ءبىر ويدامىن. سونىمەن قاتار، تاپ وسى قۇرمەت تۇرعىسىنان، مەن سىزدەرگە مىنانى ايتامىن: جاراتقان قۇدايدىڭ ءوزى تاڭداعان، جاراتقاننىڭ قاسيەتتى مايى جاعىلىپ پاتشالىق ءتاج كيگەن بوجي پومازاننيك تۇلعاسىنا تىم جۇعىسپاڭىزدار! ول – ءبىر ءوزى بي. بيلىكتى، وكىمەتتى ءبولۋدىڭ ۋاقىتى كەلدى مە، جوق پا، بىلمەيمىن، ايتەۋىر، يمانداي شىنىم، ونىڭ پاتشالىق ەرىك-جىگەرىنە قارسى نارازىلىق بىلدىرۋگە مەنىڭ ەش قۇلقىم جوق. قۇدايدىڭ بيىكتەن ايان بەرۋى ناتيجەسىندە، پاتشالار پايعامبارلار سەكىلدى ارەكەت ەتەتىن مينۋتتار بولادى. ول ءبىزدىڭ اقىلىمىزعا سىيمايدى، ونى ءبىز ءسوز ەتە المايمىز.

قول سوعىلدى. وتەمىس دوستارىمەن ءباسپاسوز لوجاسىنداعى بارلىق گازەت تىلشىلەرى قاتارىندا دۋماداعى كوڭىل-كۇيدى ءجىتى باقىلاپ وتىر. سوتتاردا تانىتقان شەشەندىگى باياعىدا-اق اڭىزعا اينالىپ كەتكەن ادۆوكاتتىڭ  حالىق وكىلدىگى جينالىسىندا ءوزىنىڭ دايەكتى سوزىمەن كۇللى زال ىقىلاسىنا بولەنگەنى كوزگە ۇرادى.  كۇللى زال ىقىلاسىنا بولەنە تۇرىپ، ول ءوزىنىڭ سيقىرلى ونەرىمەن اربالعان تىڭداۋشىلارىنا فالسافالىق ءام قۇقىقتىق پايىمدار توقىلعان ويلارىن ودان ءارى جايىپ سالا بەردى.

دەپۋتات مىرزالار ونى تىڭداي كەلە، بارشاعا بەرىلگەن ءومىر فورمالارى ىشىندە وزدەرىنە ارنالعان ۇلان-عايىر جازيرا بارىن جادتارىندا جاڭعىرتتى. عۇمىر دا، اقىل دا، باقىت تا، يگىلىك تە، ەگەر وزدەرىنەن سولاردى قۇرباندىققا شالۋدى تالاپ ەتەتىندەي  ءبىر تاريحي ءسات تۋا قالسا،  باسقاعا ەمەس، تاپ سول تالاپ ەتكەنگە ارناپ شالىناتىنىن شەشەن  ەكپىن قويا  ەسكەرتتى. ازاماتتىق ىزگى ىستەردە تابىسقا جەتۋ جولىندا ورىس ادامدارىن («تاعى دا سول تىركەس... نەگە يمپەريا ادامدارىن دەمەسكە» دەپ قىنجىلا ويلاپ قويدى وتەمىس) جاڭا زاڭ بوگەمەيدى دەگەندى ايتتى. جاڭا زاڭ، شەشەننىڭ ويىنشا، ءتىپتى، كونستيتۋتسيالىق جانە  كونستيتۋتسيالىق ەمەس جولمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان كوپتەگەن ەلدەردى ارتقا تاستاپ، ەرەكشە قارقىنمەن وركەندەۋگە دە كەدەرگى كەلتىرمەيدى.

دۋما مۇشەسى مىرزالار وزدەرىنىڭ وتانشىلدىق سەزىمدەرىنە الدەبىر شەك قويىلار-اۋ دەپ ەش قورىقپاسىن: ولاردىڭ پاتريوتيزمدەرىنىڭ تولىق مانىندە شالقۋىنا كەڭىستىك ايقارا اشىلىپ، عالامات مۇمكىندىك بەرىلەدى.  سوندا روسسيادا مونارحقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سارقىلىپ بارادى-اۋ جانە پاتشا مەن وتاندى جاقسى كورۋ ناتيجەسىندەگى اسىل ۇمتىلىستاردى جۇزەگە اسىرۋ جولى تاۋسىلىپ كەلەدى-اۋ  دەپ ەشكىم دە ايتا المايدى، بۇل حاق. – ويىن وسىلاي ءبىر ءتۇيىپ تاستاپ، مەمدۋما مۇشەسى فەدور پلەۆاكو:

– سوندىقتان، مىرزالار، فاكت پەن اقيقات جايىندا بەكەرگە داۋلاسپاڭىزدار، – دەدى. – پاتشانىڭ ەرىك-جىگەرىنە باعىنىڭىزدار. ول  1905 جىلعى 17 قازاندا: «مەنىڭ حالقىم ءوستى. مەن وزىمە تيەسىلى قۇقتاردىڭ ءبىر بولىگىن ەندى سول حالقىما ونىڭ باقىتى ءۇشىن سىيلايمىن. ال  ول بۇل قۇقتاردى تەرىس پايدالانۋعا جول بەرمەيدى. كەرىسىنشە، ءوز ەلىن باقىتقا الىپ كەلەتىن بولادى. مەن  بۇعان سەنەمىن»، – دەگەن بولاتىن.

پاتشانىڭ اتىشۋلى مانيفەسىنىڭ ءمانىن وسىلاي ءتۇسىندىرىپ، دۋمالىق ارىپتەستەرىنە باجايلاي قارادى. ۇزاقتى كۇنگى وي سايىسىن قولدامايتىنىن دايەكتەپ بولعاننان كەيىن:

– ودان دا، ءبىر اياعىمەن عۇمىرىنىڭ اقىرىندا تۇرعان، جاسى ۇلعايعان ادامنىڭ سىزدەرگە ايتاتىن كەڭەسىنە قۇلاق اسىڭىزدار دا، سونى ورىنداڭىزدار، – دەدى.

«...ءبىر اياعىمەن عۇمىرىنىڭ اقىرىندا تۇرعان...» – وتەمىس ءدىر ەتە ءتۇستى. ءبىر قاراعانعا سونداي ءبىر قارتايىپ كەتكەن كىسى ەمەس، ءيا، تاسىعان قۋاتى كوزگە ۇرادى، جىگەرلى ءتارىزدى، بىراق ءسوزى شىنىمەن ءومىرىنىڭ بىتەر شەگىن كورىپ تۇرعان اقساقال سىرى سەكىلدى ەستىلدى...

– وسى ۋاقىتقا دەيىن سىزدەردىڭ جۇرەكتەرىڭىزدى وكىمەت بيلىگىن ۇستاعاندارعا دەگەن قورقىنىش الىپ كەلگەن بولسا، بۇدان بىلاي ول جويىلادى. سوناۋ ۇرەيدىڭ ورنىندا ءبىرشاما بوس كەڭىستىك پايدا بولادى. سونى ارقايسىڭىز مونارحقا دەگەن ماحابباتىڭىزبەن تولتىرىڭىز. حالقىنا سەنەتىن، حالقىنا بوستاندىق سىيلاعان پاتشانىڭ ورىس جەرىنە بەرگەن ۇلى تارتۋىن سىزدەر وسىلاي وتەي الاسىزدار!

دۋ قولشاپالاق ۇزاققا سوزىلعان كۇيى، اسىرەسە، زالدىڭ ورتالىق بولىگىندە، كوپكە دەيىن تولاستامادى. بارشانىڭ جۇرەگىن جاۋلاعان سوزگە وتەمىس تە  ءسۇيسىندى، بىراق كوكەيىندەگى كۇدىكتەن ارىلا المادى: ول ۇلان-عايىر قازاق دالاسىن دا ورىس جەرى دەگەن اتاۋعا سىيعىزىپ جىبەرگەن بە؟ نەلىكتەن بۇلاي؟!

***

ءباسپاسوز لوجاسىنىڭ تەرەڭىنەن الدەكىم سۇيسىنگەن سارىنمەن:

– ۋح، نەتكەن سيقىرلى دا تارتىمدى قيسىن! – دەدى. – قالاي عانا يلانتا، مويىنداتا سويلەي بىلەدى!

– ونىڭ ءۇنىنىڭ وزىندە تىڭداۋشىسىن بىلدىرمەي ماتايتىن، ەسىن الىپ اربايتىن قاسيەت بار، – دەپ، تاعى ءبىر داۋىس ونى قوستاي ءتىل قاتتى.

اتاعى جەر جارعان ايگىلى ادۆوكاتتى پارلامەنت شەشەنى رەتىندە تىڭداۋدىڭ رەتى كەلگەنىنە ءبىزدىڭ دوستارىمىز دا ايرىقشا رازى. استاناعا كەيىننەن كەلگەن جاساي مەن وتەمىس تۇگىل، وسىندا تۋىپ-وسكەن، پەرۆوپرەستولنىيدا، ياعني موسكۆادا دا ءجيى بولىپ تۇراتىن سلاۆانىڭ ءوزى ەشقاشان پلەۆاكونى سوت زالىندا تىڭداپ كورمەگەن ەدى. بىراق ول ماسكۋلىكتەردىڭ داڭقتى جەرلەس ادۆوكاتتى قالاي قادىر تۇتاتىنىنان جاقسى حاباردار-تىن. بىردە، دۋما ءدامحاناسىندا ءۇزىلىس كەزىندە ءشاي ءىشىپ وتىرعاندارىندا:

– بىلەمىسىڭدەر، دوستار، بەلوكامەننىيدا موسكۆالىقتار ايرىقشا ماقتانىش تۇتاتىن بەس ەڭ باستى كورىكتى نىسان بار، – دەدى ول. – بىلەسىڭدەر مە؟ – دەپ، بارىنە قۋلانا كوز جۇگىرتتى.

– سەن، پرەوبراجەنسكي، ءبىزدى ءبۇيتىپ سىناپ اۋرەگە تۇسپە، – دەدى جاساي نەمقۇرايدى سارىنمەن، – ودان دا بىلەتىنىڭدى بىردەن ايتا بەر.

پرەوبراجەنسكي كۇلىپ جىبەردى.

– قۇپ، دجاساي كۋۆاتوۆيچ، تىڭدا، ەندەشە: دۋماشىلاردى اۋزىنا قاراتىپ وتىرعان دەپۋتات پلەۆاكو ماسكەۋ جۇرتشىلىعى كوككە كوتەرە ماقتاناتىن سول بەس عاجايىپتىڭ ءبىرى.

دجاساي كۋۆاتوۆيچ قارشىعا قاباعىن كەردى. ۇندەمەدى. ەسەسىنە وتەمىس شىدامسىزدانا سۇراق قويىپ قالدى.

– باسقا تورتەۋى كىمدەر، سلاۆا؟

سلاۆا ىقىلاستانا جاۋاپ بەردى. الدىمەن ول تورتەۋدىڭ كىمدەر ەمەس، نەلەر ەكەنىن ەسكەرتتى. سوسىن ولاردى: «زەڭبىرەك-پاتشا، قوڭىراۋ-پاتشا، ۆاسيلي بلاجەننىي سوبورى، ترەتياكوۆ گالەرەياسى» دەپ  سانامالاپ شىقتى دا، ارقايسىسىنا قىسقاشا سيپاتتاما بەردى. سيپاتتاماسىن:

– مىنە وسى كەرەمەتتەر قاتارىندا اسا كورنەكتى سوت شەشەنى فيودور نيكيفوروۆيچ پلەۆاكو اتالادى! – دەپ تۇيىندەدى. – ول ماسكەۋلىكتەردىڭ ايرىقشا قۇرمەت تۇتاتىن ماقتانىشى!..

ءۇشىنشى مەمدۋما دەپۋتاتتارى العاشقى سەسسياسىنا جينالا باستاعان شاقتا پەتەربۋرگكە ەركىندىكپەن بىرگە كەلگەن كىسىلەردىڭ ءبىرى، انا جىلى ترويتسكىدە «قازاق گازەتىن» ەكى تىلدە شىعارۋشىلاردىڭ بەل ورتاسىندا بولعان جەتپىسباي مىرزا:

– شودىردىڭ قىزىل ءتىلدى ەركىن تولعاۋىنىڭ ءتۇپ-تامىرى ناعاشى جۇرتىنا تارتقانىندا جاتىر، – دەگەن-ءدى. – ءبىزدىڭ اتامىز الدار باي شەشەن بولعان كىسى ەكەن. ال مايەكتى ءسوزدىڭ ءتۇبىن تۇسىرەتىن، ءادىل بيلىگىنە ءدۇيىم جۇرت ءتانتى بولعان تۇپكى اتامىز شەگەن ءبيدى بىلمەيتىن ءيسى قازاق جوق. شودىرعا عالامات قاسيەت سول ارۋاقتاردان اۋىسقان...

سولاي ما، جوق پا، قالاي بولعاندا دا، دەپۋتات پلەۆاكونىڭ اسقان شەشەندىگى جاپپاي مويىندالعان قاسيەت-ءتىن. ەگەر ونى قان جاعىنان جاقىن تۇتىپ، جيەنىمىز دەپ ماقتان ەتەتىن تۋىستارى ءالسىن-ءالسىن ماسكەۋگە ارنايى ىزدەپ بارىپ، ءتىپتى اپالارى ولمەس الدارقىزى دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن دە ونىمەن تۋىستىق بايلانىسىن ۇزبەۋگە تىرىسىپ جۇرگەن بولسا، وندا تۇرعان دا وعاش دانەڭە جوق. ەڭ باستىسى، وسىناۋ اتاقتى ادامنىڭ ءوزى دە ولاردى كەرى يتەرمەيتىن.

ات ارىتىپ، قىستا شانامەن، جازدا اربامەن كەلىپ تۇراتىن قازاق تۋىستارىنىڭ الدارىنان ەڭسەلى، ورتا تۇسىنداعى اسەم قوندىرماسى ەكىنشى قابات بوپ تۇرعان اسەم ءۇيى اۋلاسىنىڭ قاقپاسىن جايدارى كوڭىلمەن ايقارا اشاتىن. دالاداعى تىنىس-تىرشىلىكتى سۇراستىراتىن، قازاقتاردىڭ  بالالارىن وقىتۋعا ارنالعان مەكتەپتەر اشىلىپ، اعارتۋ سالاسىنىڭ دامىپ كەلە  جاتقانىن ەستىگەندە قۋاناتىن، ولاردىڭ ءومىرىن ءبىلىم الۋمەن ۇشتاستىرۋعا قۇشتارلىعىن قاتتى قۇپتايتىن. ءوزى دە  سيرەك بولعانمەن، تۋعان ولكەسىنە بارىپ تۇراتىن. ونىڭ وسىدان بىرەر جىل بۇرىن ترويتسكىگە كەلگەن ساپارى جايىندا جەتپىسباي مىرزا قىزىق اڭگىمە ايتقان ەدى.

– ءبىزدىڭ جاقتا ەرتەدە الدەقالاي، مۇلدەم كەزدەيسوق جاعدايدا مول ولجا تاۋىپ، ۇلكەن بايلىققا كەنەلگەن جامانشال دەگەن كىسى ءوتىپتى، – دەگەن-ءدى ول. –  ونىڭ بالالارىنىڭ ىشىنەن ەكەۋى وسى كۇندەرى ناعىز شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس وزبىر بايلار رەتىندە  قارا حالىققا كەڭىنەن ءمالىم...

وسىلاي باستاپ، جامانشال بالالارىنىڭ جايىنا كوشكەن.  سىمايىل دەيتىن ءبىرى الپاۋىت كوپەسكە اينالىپتى، ترويتسك تۇبىندە استىق ساقتايتىن قامبالارى بار ەكەن. وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن سولارى ورتەنىپ كەتىپتى. ءورت اپاتىنا بايلانىستى ساقتاندىرۋ كومپانيالارى   سىمايىلعا مول قارجى تولەسە كەرەك. سونى كورە الماعاندىقتان با ەكەن، الدە ىشتەرىندە ناقتى دەرەك بىلەتىندەرى بولعان با، ايتەۋىر باقتالاستارى ءتيىستى ورىندارعا: «سىمايىل جامانشالوۆ ءوزىنىڭ الدىن الا ساقتاندىرىلعان استىق قامبالارىن ءتيىستى كومپانيالاردان كوپ اقشا الۋ ءۇشىن ءوزى ادەيى ورتەدى» دەگەن شاعىم ءتۇسىرىپتى. قوعامدىق پىكىر دە بەلگىلى دارەجەدە سولاردىڭ جاعىندا بولسا كەرەك. سوعان بايلانىستى وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن ترويتسك قالاسىندا ۇلكەن سوت ۇدەرىسى وتەدى.

ايىپتالۋشىنى قورعاۋعا ماسكەۋدەن پاتشالىقتاعى ەڭ اتاقتى جانە ەڭ قىمبات ادۆوكات كەلەتىن بولىپتى. ول ترويتسكىدە تۋىپ-وسكەن، داڭق شىڭىنا شىققالى بەرى كوپتەن تۋعان قالاسىنا سوقپاي جۇرگەن ۇلى ادۆوكات فيودور پلەۆاكو ەدى. سونىڭ ءتىلىن تاۋىپ، شالعايداعى بۇراتانا ايىپكەردى سوتتا قورعاۋعا كوندىرگەن جامانشال بالالارىنىڭ وزدەرى دەسەتىن. جەتپىسباي مىرزانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اۋەلدە سىمايىل كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن ءىنىسى جۇسىپپەن بىرگە وعان بارىپ قايتقان سياقتى. ءجۇسىپ جامانشالوۆ قوستاناي ۇيەزىندە بولىس باسقارۋشىسى بولىپ ىستەيتىن. قورعاۋشىنىڭ كەلىسىمىن العاننان كەيىنگى شارۋالاردى – كولىك قامداۋ، جول ءجۇرۋدى ىڭعايلى ەتۋ، ترويتسكىدەگى قوناقۇيدى بار جاعىنان قولايلى، جايلى ەتىپ دايارلاۋ، تاعىسىن تاعى  ماسەلەلەردى   ىنىسى جايعاستىرادى.

وكرۋگتىك سوت مۇشەسى جانسۇلتان سەيدالين جۇرگىزگەن ۇزاق پروتسەستىڭ ءتورت كۇنىنە قاتىسىپ، ادۆوكات پلەۆاكو استىق قامبالارىنىڭ ورتەنۋىنە جامانشالوۆتىڭ قاتىسى جوقتىعىن دالەلدەپ شىعىپتى. بۇل جايىندا جەتپىسباي مىرزا سۇيسىنە اڭگىمەلەگەن-ءدى. ۇلى قورعاۋشىنىڭ باستى ۇستانىمى ءبىر ادامنىڭ ءومىرى بارشا زاڭ مەن ءتارتىپ بىتكەننەن ارتىعىراق دەگەن ويدا جاتقانىنا كوزىمىز جەتتى دەدى ول، – ادۆوكات پلەۆاكونىڭ شەشەندىگى، تۇيگەن ويىنا كەلتىرگەن دالەلدەرى پريسياجنىي زاسەداتەلدەردىڭ بارشاسىن ۇيىتتى...

***

ءۇشىنشى مەمدۋما مۇشەسى فيودور پلەۆاكو ءوزىنىڭ سۇيىكتى اناسى، اۋەلى ۇلكەن ۇلىنان، ودان كۇيەۋىنەن ايرىلىپ، تالاي تاعدىر تاۋقىمەتىن كورسە دە، مويىماي، نەبىر قيىندىقتى شىداممەن جەڭىپ، ەكىنشى ۇلى فيودوردى – مىنا ءوزىن وقىتۋعا ولشەۋسىز كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن قىمباتتى شەشەسى  ەكاتەرينا ستەپانوۆنانىڭ، ياعني شوقىندىرىلعانعا دەيىنگى قازاقى نىسپىسى بويىنشا ولمەس الدارقىزىنىڭ الىس تۋىستارىمەن، الىس تا بولسا ەتجاقىن باۋىرلارىنداي كورىنگەن قازاقتارمەن دۋما ورىن تەپكەن ساراي قابىرعاسىندا جىلىۇشىراي قاۋىشتى.  شۇيىركەلەسە سويلەستى.

ولاردى ءوزى ەرتەرەكتەن تانيتىن ناعاشىسى، انا جىلى ترويتسكىگە قورعاۋشى رەتىندە بارعانىندا سوت زالىندا تۇراقتى جاناشىر بوپ تاپجىلماي وتىرعان، قازاق ىشىندە بي بولىپ ءجۇرىپ سوڭعى جىلدارى گازەت شىعارۋ شارۋاسىنا اۋىسقان جەتپىسباي اندرەەۆ باستاپ كەلگەن ەدى. ول ءسوزىن اۋەلى پلەۆاكو قورعاۋشى بولعان پروتسەستە سۋديا بولعان جانسۇلتان سەيداليننىڭ وزىنە سالەم ايتقانىنان باستاپ، سوسىن ونىڭ ستۋدەنتتىك جولداسى، ورالدىق زاڭگەر باقىتجان سۇلتان قاراتاەۆپەن جانە سىرداريالىق زاڭگەر سەرالى لاپينمەن تانىستىرعان. قازىرگى ساتتە پيتەردە جۇرگەن ماقساتتارىن قىسقاشا ايتقان. سوندا، اڭگىمەلەسە كەلە، وسى ازاماتتاردىڭ ءۇشىنشى دۋماداعى قاراسى از، مۇشەسى ساۋساقپەن سانارلىق قانا مۇسىلمان فراكتسياسى جانىندا كەڭەسشىلىك، كومەكشىلىك قىزمەت اتقارۋ ءۇشىن، ءبىرى قازاق ەلىنىڭ جايىق، ەكىنشىسى سىرداريا ىسپەتتى ۇلى سۋلارى ايماعىنان ادەيىلەپ كەلگەندەرىن ەستىپ، تۇسىنىستىكپەن ماقۇلداعان-دى.

ودان كەيىن دە ولار قانى جارتىلاي قازاق، ادىلەتسۇيگىش اتاقتى زاڭگەر، بەدەلدى  وكتيابريست پلەۆاكومەن الدەنەشە مارتە كەزدەستى. قازاق ءۇشىن اسا وزەكتى بوپ تۇرعان جەر-سۋ ماسەلەسى حاقىندا قانداي زاڭنامالىق باستاما كوتەرۋگە بولارىن اقىلداسۋ ورايىندا باس قوستى. سولاردىڭ سۇحباتتاسۋلارى بارىسىندا جاقسى وي قورىتىلسا كەرەك. ۇلى ادۆوكاتپەن پىكىرلەرى جاراسا سۇحباتتاسۋلارى قيالدارىنا قانات بىتىرگەنى سونداي، ىلە-شالا ۇلت مۇددەسىن كوزدەيتىن قۇجات جاساۋعا  بەكىگەن عوي.

اقىرى، ەكىنشى دۋمانىڭ دەپۋتاتى باقىتجان قاراتاەۆ پەن ونىڭ دەموكراتيالىق قوزعالىستاعى ۇزەڭگىلەسى سەرالى لاپين ەكەۋى باس بولىپ، ءبىر توپ زيالى دالا ەرەجەسىنىڭ  120-شى بابىنداعى قازاققا سور بوپ جابىسقان ەسكەرتپەسىن قولدانۋدىڭ ءجون-جوباسىن رەتتەيتىن  زاڭ جوباسىنىڭ العاشقى نۇسقاسىن جاساۋعا كىرىسكەن. كوپكە سوزباي، قۇجات نوبايىن مۇسىلماندار فراكتسياسىنا اكەلدى.

سونى  جەتىلدىرىپ دۋمادا قاراتۋ، ءتيىستى زاڭ قابىلداتۋ ولاردىڭ ارمانى ەدى. ەكىنشى دۋمانى تاراتىپ، قازاقتاردى سايلاۋ جانە سايلانۋ قۇقىنان ايىرعان ءۇشىنشى ماۋسىم مانيفەسىنىڭ قاھارىنا ۇنجىرعالارىن تۇسىرمەي، جاڭا شاقىرىلىمعا قازاقتان وكىل سايلانباسا دا، سايلانعاندار قولىمەن جەر-سۋى توقتاۋسىز وتارلانىپ جاتقان حالىققا كەرەك زاڭ شىعارتۋدى قيالداعاندارىنىڭ جەمىسى.

وتەمىس بۇل ارەكەتتىڭ بارىنە قۋانىپ جۇرگەنمەن، ىشتەي كۇدىگى بار بولاتىن. سونى ءتىپتى  دە سەيىلتە المايتىن. ال كۇدىگى، ارينە، ەڭ الدىمەن، ايگىلى دەپۋتاتتىڭ ۇستانىمىنا قاتىستى ەدى.

راس، ونىڭ دۋماداعى بەدەلى زور ەكەنىنە شاك جوق. ادرەس بويىنشا جارىسسوزدەر اياقتالعان شاق ءالى كوز الدىندا. بايانداماشىنىڭ قورىتىندى ءسوزى جاقسى قارسى الىنعانى بەلگىلى بولسا دا، ادرەس ءماتىنى دەپۋتاتتار تاراپىنان تولىعىمەن قابىلداندى ما، جوق پا، انىقتاي ءتۇسۋ قاجەت بولاتىن. سوندىقتان ونى دۋما توراعاسى تولىق وقىپ شىعۋدى ۇسىندى.

مىنبەگە مەملەكەتتىك دۋما حاتشىسى كوتەرىلىپ، تالقىلاۋدان سوڭعى ءماتىندى مانەرلەپ وقىپ شىقتى. جۇرت دۇركىرەي قول سوقتى: پلەۆاكو جاريا ەتكەن جوبا سول قالپى قابىلدانعان-ەدى. قۇددى ءبىرىنشى دۋمادا كادەت نابوكوۆ وقىعان ادرەس سەكىلدى بولدى. ءۇشىنشى دۋمادا وكتيابريست پلەۆاكو ايان ەتىپ، تالقىلاۋلاردان كەيىن قورعاپ سويلەگەن ادرەس تە ەش وزگەرىسسىز، ءبىر اۋىزدان قابىلداندى.

الايدا، وتەمىستىڭ كوڭىلىنە كەلگەن، ميىنىڭ ءبىر قاتپارىندا بەكەم ۇيالاپ، قايتا-قايتا ءشۇبالى سۇراق تۋىنداتقان ماسەلە – اتاقتى، بەدەلدى دەپۋتاتتىڭ پولياك كولوسى اتىنان ايتىلعان مۇسىلماندارعا دا قاجەت سوزدەردىڭ ادرەستەن ورىن تابۋىنا قولداۋ كورسەتپەگەنى بولاتىن. ءارى، وتەمىس قانشا مارتە اڭعاردى – دەپۋتات پلەۆاكو ۇنەمى ورىس مەملەكەتى مەن ورىس جۇرتىنىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان سويلەدى. ال ەكىنشى دۋمادا وسىنداي ماسەلەمەن سويلەگەن دەپۋتات ميليۋكوۆ بۇل تۇرعىدا قانداي ءادىل ەدى!..

بىراق كوپشىلىك كوكەيىنەن شىققان ءجايت – تاريحي تۇرعىدا ادىلەتتى بولۋعا ءتيىس اتاۋ ەمەس... سونداعى  شابىتتانا وتكىزىلگەن باللوتيروۆكا وتەمىستىڭ كوز الدىندا، وزگەرتۋسىز قالدىرىلعان ادرەسكە حالىق وكىلدەرىنىڭ بارشاسى ورىندارىنان تۇرىپ داۋىس بەردى. جينالىس توراعاسى ادرەستىڭ ءبىر اۋىزدان قابىلدانعانىن مەملەكەتتىك دۋماعا حابارلاۋعا رۇقسات سۇراعان بەتتە، بەسسارابيا دەپۋتاتى كرۋپەنسكي ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، بار داۋسىمەن:

– گوسۋدار يمپەراتور جاساسىن! – دەپ ايقاي سالدى.

دەپۋتاتتاردىڭ ءبارى تۇرەگەپ كەتتى.

– ۋرا! ۋرا! ۋرا! – دەستى مەملەكەتتىك دۋما مۇشەلەرى.

وسىنداي احۋالدا وزگە تەكتىلەر مۇددەسىن جانى پاتشاشىل بوپ كەتكەن جيەننىڭ قورعاۋى ىقتيمال بولا قويار ما... قايدام...

الايدا، ەركىندىك كوكەسى باستاعان ەل ادامدارى ىقتيمال دەپ قانا ەمەس، سولاي بولارىنا ەش كۇدىك كەلتىرمەيدى.   ونىمەن وزدەرىنىڭ مۇسىلمان فراكتسياسى جانىندا ىستەمەك زاڭگەر وكىلدەرى اراسىندا جاندى بەكەم بايلانىس ورناتۋ قامىندا ءجۇر. بىراق...

ءاي، قايدام، وتەمىستىڭ شاگى بار...

***

الايدا  جاساعان جالعىز تاعدىر سىندى عالامات شىتىرمان ىشىنە ۇيلەستىرە سىزىپ قويعان جولداردى ءتىرى جانعا الدىن الا ءبىلىپ بولمايدى...

الدا وتەمىستى نەبىر تاڭدانىستار توسىپ تۇرعان...

ول ەلدەن كەلگەن كوكەسى مەن اعاسىن – ەركىندىك پەن شايماردەندى بوراعانلى ماھكاماسىنا ەرتىپ اپاردى.  وندا ولار باسپاحانا مەن گازەت باستىقتارىنا جولىعىپ، سۇحباتتاستى.

بۇلاردىڭ ءبارى دە بىلتىرعى تامىزدا، شارتاراپتان جينالعان مىڭ قارالى جان قاتارىندا، ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋما تارقاتىلعاننان كەيىن شاقىرىلعان ءۇشىنشى مۇسىلمان سەزىنە قاتىسقان ەدى. سونداعى باستى تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولعان، سوناۋ جىلدارداعى قازاق ولكەسىندە اتقارعان ءدىني قىزمەتىنە ساي، قۇرمەتپەن  راشيد قازي اتالاتىن ساياساتكەر، قايراتكەر، كوسەمسوزشى ءابدىراشيت يبراھيم  مىرزانى ەركىندىك اقساقالدىڭ سودان بەرى كورىپ وتىرعانى وسى بولاتىن. بۇل وقىمىستىدان ونىڭ كوپ نارسەنى سۇراپ بىلگىسى كەلگەن-ءدى.

ەگەر رەسەيدەگى رەۆوليۋتسيانىڭ باستاپقى كۇندەرى جانە سوناۋ تاماشا كۇندەر اكەلگەن بوستاندىق سەزىمى بىلتىرعا شەيىن بارشانى جاقسى ۇمىتكە بولەپ كەلگەن بولسا، سول ءۇمىتتى ۇستەمەلەۋشىلەردىڭ ءبىرى وسى راشيد قازي ەكەندىگى انىق-تىن. وعان دا، باسقالارعا دا بىلتىرعى جازدا شەتىن پىكىرلەرى ءۇشىن قۋىپ جىبەرىلگەن ءبىرىنشى دۋمامەن بىرگە رەۆوليۋتسيا سىندى جاسامپاز باستاۋ اقىرىنا جەتكەندەي اسەر ەتتى.

بىراق ءۇمىت ۇزىلمەگەن-ءدى. ويتكەنى، دەگەنمەن، ەكىنشى دۋما شاقىرىلعان، ال وندا، ءبارىبىر، حالىق مۇڭى بارشا زارۋلىگىمەن، وزەكتى تۇردە وتكىر قويىلا باستاعان. الايدا ونى دا قۋىپ تاراتقان اق پاتشانىڭ توعىز ءجۇز جەتىنشى جىلعى ءۇشىنشى ماۋسىم مانيفەسى رەۆوليۋتسيانىڭ تولىق جەڭىلىسكە ۇشىراعانىنا  ناقتى كوز جەتكىزگەن ەدى.

دالا حالقىنىڭ دەپۋتات سايلاۋعا قۇقى بولماي قالۋى بايىرعى كوتەرىلىسشى ەركىندىكتىڭ ويىن سان ساققا جۇگىرتكەن. كوكەيىنە كوپ ساۋال ورالعان ەدى. سونىڭ شەشىمىن تابۋ ماقساتىمەن وسىندا كەلگەن جايى بار. دۋمادا قازاق ءسوزىن سويلەيتىندەردىڭ قاتارىن كوبەيتەمىز بە دەگەن تىلەكپەن الگى ايگىلى ادۆوكاتقا جاقىن ادامداردى جىلى ورىندارىنان كوتەرىپ ەرتىپ اكەلگەن. سولاردىڭ قاتارىندا قاسىنداعى جاس سەرىگىن – حالقى ءۇشىن قارۋمەن ەمەس، رۋحاني جولمەن كۇرەسەم دەپ، سونىسى ءۇشىن ەركىندىكشە يتجەككەن ءدامىن تاتۋعا ءماجبۇر بولىپ، جازىقسىز جازاسىن وتەپ ورالعان، ودان حالىق سەنىمىنە يە بولىپ، العاشقى ەكى دۋماعا دا دەپۋتاتتىققا سايلانعان شاھمارداندى، كادىمگى كوكشەتاۋ مەدرەسەسىندە وتەمىس تە ءدارىسىن تىڭداپ، ساباق العان شايماردەن مولدانى ەرتە كەلگەن. وسىندا كەلگەلى قيلى دارەجەدەگى كىسىلەرمەن ءتۇرلى پايدالى اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ جۇرگەندەرى انىق. دەگەنمەن، راشيد قازيمەن ارنايى سۇحباتتاسۋ ءبىر عانيبەت تە...

بىلتىر، مۇسىلمانداردىڭ تومەنگى نوۆگورودتا وتكەن ءۇشىنشى قۇرىلتايىندا شارتاراپقا تانىمال «ءتارجىماندى» شىعارىپ كەلە جاتقان ۇلى اعارتۋشى، قىرىمدىق  يسمايىل گاسپرالى قاشانعىسىنشا ليبەرال كوزقاراسىنان اينىماعان. ءسويتىپ ول بارشانى   زۋ ەتىپ ءوتىپ بارا جاتقان رەۆوليۋتسيا مەن وتكىنشى ساياساتقا نازار اۋدارماۋعا، اعارتۋ ءىسىن جانداندىرا بەرۋگە شاقىرعان-دى. كۇللى تۇركى كوسەمىنىڭ پىكىرىنە ءتانتى بولا تۇرا، سوندا،  سەزدە ءبىرىنشى بولىپ سويلەگەن جانە ويىنىڭ كەڭ اۋقىمىمەن كوپشىلىك كوكەيىنە كىرەر ءسوز ايتقان راشيد يبراھيم سىندى عۇلاماعا ەركىندىك اقساقال رياسىز قۇلاعانداي-تىن.

ودان بەرى ءبىر جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. ەكىنشى دۋما قۋىلدى. جاڭا، ءۇشىنشى  دۋما جينالدى. وسىناۋ ۇلكەن ساياساتكەردىڭ ويىندا نە جاڭالىق بار؟ انا جىلى كاتورگادان قاشىپ كەلگەلى ساناسى ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىراعان، كۇرەستىڭ وركەنيەتتى ءتۇرىنىڭ بولاشاعىنا قۇلاي سەنگەن قارت سونى بىلۋگە قۇشتارلىق تانىتتى.

ويتكەنى ونىڭ كوڭىلىن قۇلازىتقان تاعى ءبىر ءجايت بار-تىن. بىلتىردان بەرى قىردا قارا شەكپەندەر قاپتاپ كەتتى. ەل ىشىندەگى  شۇرايلى جەر بىتكەندى ۇكىمەت سولارعا ءبولىپ بەرىپ جاتىر. اتاقونىس، اتامەكەن دەگەن ۇعىممەن ساناسپايدى. قازاق قۋ دالاعا ىعىسىپ بارادى. بۇل وسىلاي جالعاسا بەرمەك پە؟ قازاقتىڭ ءوز وكىلى جوق دۋمادان قازاققا قايران بولا ما؟ نە ىستەۋ كەرەك؟

وسىنداي ساۋالدار توڭىرەگىندە ولار ۇزاق پىكىرلەستى.

بارلىق  مۇسىلمان  بىرلىككە ۇمتىلۋ كەرەك، بارشاسى ءبىرىن ءبىرى باۋىر تۇتۋ كەرەك. راشيد قازيدىڭ ۇستانىمى وسى سوزدەرمەن تۇجىرىمدالادى. وعان مۇحاممەد پايعامبار زامانىنداعى العاشقى مۇسىلماندار ونەگەسى ۇلگى. بىرلىكسىز تىرلىك بولمايدى. ءبىزدىڭ ءدىنىمىزدىڭ نەگىزگى ساياساتى وسى بولۋعا ءتيىس. رەسەي مۇسىلماندارى كۇللى الەم مۇسىلماندارىمەن ساياسي بىرلەسۋ جولىنا ءتۇسسىن. ءدىن يسلام جۇرتى ءبىر ءميللات – ۇلت، سولاردىڭ يتتيحادى – وداعى عانا ناعىز باۋىرلاستىققا، ءىس جۇزىندەگى ۋمما يسلامياعا – مۇسىلماندىق بىرلىككە جول اشادى.

– بىزگە تۇركى جۇرتىن مۇسىلمان دىنىنەن ايىرۋ ءۇشىن ءتۇرلى قۇيتىرقىلىق جولمەن ارەكەتتەنىپ جاتقان ميسسيونەرلىككە قارسى كۇرەسۋ ءلازىم. بۇل ءبىر، – دەدى راشيد قازي، باس بارماعىن بۇگىپ. – مەكتەپ، مەدرەسە  جەلىسىن كوبەيتىپ، دامىتۋ ءجون، ەكى. – سۇق ساۋساق بۇگىلدى. – ونى رەفورمالاۋ باستى مىندەت بولۋعا كەرەك. بۇل جەردە گاسپرالى اپەندى پالەن جىلدان بەرى ۋاعىزداپ كەلە جاتقان جاديدشىلدىكتىڭ مەيلىنشە دامىتىلۋى كەرەكتىگى تۇسىنىكتى.  يمامدار مەن ۋلەمدەرگە، ولاردىڭ جاعدايىنا نازار اۋدارۋ قاجەت. بۇلاردى ءۇش دەيىك. – ورتان قول دا باسبارماق ۇستىنە ءتۇستى. – تورتىنشىدەن، – ول اتى جوق ساۋساعىن بۇكتى، – وسى باعدارلار قارجىلاندىرىلۋ كەرەك. قارجى-قاراجاتپەن قامتاماسىز ەتىلمەيىنشە، ەشبىر جاقسى ويىڭ جۇزەگە اسپايدى. سوندىقتان  سونى شەشۋ ءجون.

«بين بير حاديسي شاريف شارحي» («مىڭ  ءبىر قاسيەتتى ءحاديستىڭ تۇسىندىرمەسى») دەگەن كىتابىن باسپاحانا بوياۋى اڭقىپ تۇرعان قالىپتا ەركىندىك مەن شايماردەنگە  سىيلادى.

– بىزگە ءوز ەرەكشەلىگىمىزدى جوعالتپاۋ كەرەك، – دەپ شەگەلەدى ول، – ال باس مينيستر ستولىپين وسىندا مۇسىلمان مەشىتىن سالۋعا وڭ كوزىمەن قاراپ، قامقور بولعانداي ءتۇر كورسەتكەنىمەن، ونىڭ رەفورماسى ءيسى تۇركى ءۇشىن تۇمىلدىرىق ىسپەتتى. جاقسىلىققا اپارمايدى. اسىرەسە، وزدەرىڭىز شامالاپ وتىرعانداي، قازاقتى قارا شەكپەنمەن ءبىر قازاندا قايناتتىپ، ءتۇبى ءتىلى مەن دىنىنەن ايىرۋعا اپارادى. سونداي جۇتىلۋلاردان امان بولۋ ءۇشىن، بىزگە  قاۋىپ ءتوندىرىپ كەلە جاتقان سولاردىڭ وزىنەن ۇيرەنۋ كەرەك. ولاردان مۇسىلمان ومىرىنە قاجەتتىڭ ءبارىن الۋ قاجەت. بارشا جاماعات بولىپ ساياسي  تىرشىلىككە بەيىمدەلۋ ءجون. ءوز ار-نامىسىڭ مەن ابىرويىڭدى، تيىسىنشە، يسلامدى قورعاۋ ءۇشىن – ءار مۇسىلمان ونەر-ءبىلىمنىڭ بارىنەن، ءتىپتى قازىرگى اسكەري عىلىمىنان دا حاباردار بولۋ ءلازىم.

ءابدىراشيت اپەندى مۇسىلمان الەمىنىڭ ءسوتسياليسى ەدى. قازىرگى تاڭداعى اعارتۋ ءىسىنىڭ مىندەتتەرىن قىردان وزىنەن اقىل سۇراي كەلگەن اعايىندارعا ەرىنبەي-جالىقپاي ۇعىندىردى...

وتەمىس ولاردى ەلگە شىعارىپ سالعاننان كەيىن، كوپ ۇزاماي، ارتتارىنان باردى. ءىلياس بوراعانلى مەن ءابدىراشيت يبراگيمنىڭ تاپسىرماسىمەن، قازاق ەلى جاعىنداعى گازەت پەن وزگە دە باسپاحانا ونىمدەرىن تاراتاتىن وكىلدەردى ارالاپ قايتتى.

ول ورالعانشا، مۇسىلمان فراكتسياسى جانىنداعى تىرشىلىك قىز-قايناپ، شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ قالعان. بورىكتى  اسپانعا اتقىزعان 1905 جىلعى 17 قازان مانيفەسىمەن رۋحتانۋلى مەرەيلى بوستاندىقتى تۇنشىقتىرىپ بارا جاتقان  1907 جىلعى 3 ماۋسىم پارمەنىنىڭ تۇمىلدىرىعىنان قۇتىلۋدىڭ ءبىر پاراسى تياناقتالعان ەدى. وسىندا  پارلامەنتتىك كۇرەس جولىن دۇرىس كورەتىن اعالارى دەپۋتاتتارمەن، اسىرەسە وزدەرىنە ايرىقشا جاقىن تارتقان پلەۆاكومەن جانە «17 قازان» فراكتسياسىنىڭ وزگە دە مۇشەسىمەن، كادەتتەرمەن دە  اقىلداسا وتىرىپ، قازاق ءۇشىن جاڭا زاڭ جاساۋ جولىندا كوپ تەر توككەن.

ىنتالى توپتى باقىتجان قاراتاەۆ پەن سەرالى لاپين باستاعانى بەلگىلى. سول ىنتالى توپقا ەركىندىك پەن شايماردەن دە، قازاقتىڭ وزگە يگى جاقسىلارى دا كۇيزەلىسى جان اۋىرتاتىن وزگەرىسكە ۇشىراعان كوشپەندى تىرشىلىك جايىندا كوپ اڭگىمەلەگەن.  اۋىلدارىنا قايتقانعا دەيىن تالاي پىكىرلەسكەن. قاجەتتى دەرەكتەردى تاۋىپ، ساراپتاپ، قورىتۋ جانە ولاردى بولاشاق زاڭ تىلىنە اينالدىرۋ كەرەكتىگىن قاي-قايسىسى دا زايىر ۇققان.

سونداي جۇمىستار كەزىندە ۇيىسقان زاڭگەرلەر توبىندا ءبىرىنشى دۋمانىڭ مۇشەسى، ۋاقىتىن باشقۇرت ەلىندەگى يەلىگىنەن گورى ساياسات وتى لاۋلاپ تۇرعان پيتەردە كوبىرەك وتكىزەتىن سالىمگەرەي ءجانتورين مەن مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ بەلدى قايراتكەرى، دۋمالىق العاشقى مۇسفراكتسيانىڭ قۇرىلۋىنا جانە ونىڭ جانىنان ۇيىمداستىرۋ بيۋروسىن اشۋ ارقىلى فراكتسيانىڭ ەلمەن تىعىز بايلانىستا بولۋىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن، سودان بەرى تۋعان ءازىربايجان ەلىندە ورىستەتىپ جۇرگەن ساياسي كۇرەسىن نەگىزىنەن وسى قۇرىلىممەن  ساباقتاستىرىپ كەلە جاتقان اليماردانبەك توپچيباشەۆ قازاق زاڭ جوباسىنا قاتىستى سالماقتى ويلار ايتىپ كوپ كوزگە ءتۇستى.

***

وتەمىس نامىسقوي، ءبىلىمدى اعالارىنىڭ ۇكىمەتتىڭ قازاق ەلىندەگى جەر-سۋعا جايعاستىرۋ كوميسسيالارىن تاعايىنداۋ جونىندە زاڭ جوباسىن جاساعانىنا قۋاندى. زاڭ جوباسىنىڭ شارۋالاردى قازاق جەرىنە ەسەپسىز قونىس اۋدارتۋىنا توقتاۋ سالۋعا باعىتتالعانىن مۇسفراكتسياداعى تالقىلاۋدا دەپۋتاتتار اتاپ ايتىپ جاتتى، ۇيىمداستىرۋ بيۋروسىندا از ۋاقىتقا قولىنا تيگەن جوبا داناسىنان ءوزى دە كوردى.

دۋمانىڭ ەكىنشى شاقىرىلىمى قۋىلۋ الدىندا بولعان جالپى ماجىلىسىندە قازاق جەر-سۋىنىڭ زورلىقپەن وتارلانىپ جاتقانىنا قارسى اتاقتى ءسوزىن بيىك مىنبەردەن بار داۋىسپەن جاريا ەتكەن باقىتجان قاراتاەۆ سۇلتاننىڭ سول ءسوزىنىڭ ەندى زاڭمەن تياناقتالاتىنىنا سەنىم ارتىپ، ەلىنە، ورالعا قايتار الدىندا جىگەرلى ۇنمەن:

– ءبىزدىڭ بۇل زاڭنامالىق قۇجاتىمىز ساتىمەن ءۇشىنشى دۋمادا قابىلدانا قالسا، وندا، ۇكىمەت تاراپىنان سونشالىقتى وزبىرلىق پەن قورلىق كورگەن قازاقتاردىڭ وزدەرى اتا-باباسىنان مۇراعا قالعان جەر-سۋىنا قوجايىن بولادى، – دەگەنىن ەستىدى.

ۇزاماي وتەمىستى ءبىر ءجايت قايران قالدىردى.  زاڭ جوباسىن مۇسىلمان فراكتسياسى ساراپتاما جاساتۋ ءۇشىن اگرارلىق ماسەلەلەردىڭ ۇكىمەت مويىندايتىن بىلگىرلەرىنىڭ بىرىنە جىبەرىپتى. بىراق بۇعان تاڭىرقاۋدىڭ رەتى جوق-تى، بۇل – جۇمىس ءتارتىبى. ساراپتاماشى بارشا جۇرتقا تانىس، ءبىرىنشى دۋما مۇشەسى ءاليحان بوكەيحانوۆ سۇلتان بوپ شىعىپتى. ول جاقسىلىق حابار ەدى، بىراق وندا دا تاڭ قالارلىق ەشتەڭە جوق دەسە بولعانداي-تىن.  شىن اڭ-تاڭ ەتكەن، مۇلدەم قايران قالدىرعان ماسەلە – ونىڭ قازاق مۇڭىن جىرتۋعا ءتيىس زاڭنىڭ جوباسىن ىسكە العىسىز قىلىپ قورىتىندى بەرگەنى بولدى.

– مۇندا تۇرعان تۇسىنىكسىز تۇك جوق، – دەدى سلاۆا. – ۆىبورگ ۇندەۋىنە بايلانىستى وتكەن سوت ۇدەرىسىنەن كەيىن بوكەيحانوۆ ءبىزدىڭ ليبەرالداردىڭ نازارىنا شىنداپ ىلىككەن. جادتارىڭدا ساقتاڭدار: ول تۇرمە پارىزىن ەلىندە وتەپ ورالعاننان كەيىن، جاقىندا عانا ماسوندار لوجاسىنا قابىلداندى. ال مۇنىڭ، ءسوز جوق، وعان  ارتاتىن وزىندىك جۇگى بار...

جاساي قاباعىن كىرجيتىپ:

– بۇل بۋرجۋالاردان ەش ءۇمىت كۇتۋگە بولمايدى، – دەدى. – مەيلى قۇپيا ارەكەتى مول ماسون بولسىن، مەيلى پاتشا الدىندا بەدەلدى سانوۆنيك بولسىن، ءبارىبىر – ولار قاراقان باستارىنىڭ مۇددەسىنەن اسپايدى، قاراپايىم حالىق مۇددەسىن ولار ويلاي المايدى!

جاساي ءۇشىن سوتسيال-دەموكراتتاردان ارتىق سانالارلىق كۇش جوق، ونى وتەمىس بىلەدى. بىلگەنمەن، ونىڭ ويىن بولىسۋدەن اۋلاق. ويتكەنى،  جاساي قالاي وزەۋرەسە دە، سوتسيال-دەموكراتتار قازاقتى قورعاپ جاتىر ەكەن دەگەن ءسوز ەستىلگەن ەمەس. تاپ قازىر قازاقتى قورعايتىن زاڭدى جاساۋشىلار دا، ونى داتتاۋشى دا – مۇسىلمانداردىڭ وزدەرى...

عاجاپ، وتەمىس شۇبالانعان، كۇدىكپەن قاراعان ماسكەۋلىك دەپۋتات – ايگىلى فيودور نيكيفوروۆيچ پلەۆاكو، دەگەنمەن، ەلدەن كەلىپ ءوتىنىش ايتقان تۋىستارىنىڭ سەنىمىن اقتاپ شىقتى!   ساراپتاماشىنىڭ تەرىس پىكىرىنە قاراماستان، ول ءتيىستى دالەلدەرمەن تياناقتاپ، زاڭ جوباسىن دۋمانىڭ قاراۋىنا ۇسىنۋعا بولادى دەپ تاپتى. ونى فراكتسيالاس سەرىكتەرى سوزگە كەلمەستەن قولدادى. اتاقتى وكتيابريستىڭ ۋاجىمەن كادەتتەردىڭ دە بىرقاتارى كەلىستى. اقىرى، الپىس شاقتى مەمدۋما مۇشەسى قول قويعان زاڭ جوباسى پارلامەنتكە ۇسىنىلدى.

الايدا مۇنداي زاڭدى قابىلداۋعا ۇكىمەت ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. بيلىكتىڭ ويىنشا، مۇسفراكتسيا ساراپشىسى دا دۇرىس قورىتقان دەيدى بيلىك – قازاق حالقى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جەرىنە قوجايىن بولا المايدى. ماسقارا، ساراپشى پىكىرى ۇكىمەت العا تارتقان كوزقاراسپەن ءبىر ىڭعايدا بولىپ شىققان ەكەن! كىم ويلاعان...

قازاق كوشپەندى قالپىمەن، جاھاندى كەزىپ جۇرە بەرۋى كەرەك... ۇكىمەت، اۋىزشا باسقا وي ايتقانىمەن، ءىس جۇزىندە  قازاقتى وتىرىقشى ەتۋگە مۇددەلى بولماي شىقتى. وكىنىشتىسى، بۇل جاعىنان ونىمەن ءاليحان مىرزانىڭ ساراپتامالىق قورىتىندىسى  شىنىمەن دە كەرەمەت ۇندەس ەدى. وتەمىستى وسى ءجايت كوڭىلسىزدەندىردى.

الىستاعى ەركىندىك كوكەسى مۇنى ەستىگەندە قايتەر ەكەن؟ ءسوز جوق، قاھارىنا مىنەدى. اتتەڭ، داۋرەنى ءوتتى، قۋاتى قايتتى، ايتپەسە، انا جىلعىداي، قول باستاپ اتقا قونار ەدى...

وتەمىس كۇرسىندى. قازاق ىشىنەن دەپۋتات سايلانباعانمەن، جولىن تاۋىپ، قازاق مۇددەسىن ءۇشىنشى دۋمادا دا كۇيتتەۋدى توقتاتپاي، قيلى ارەكەتپەن ءبىر جىل بويى وزگە حالىق قالاۋلىلارى ۇنىمەن قورعاۋعا تىرىسىپ كەلە جاتقان ازاماتتاردىڭ جىگەرىنە قۇم قۇيىلدى-اۋ...

دەگەنمەن كۇدەر ءۇزۋ ەرتە ءتارىزدى، تاۋبە...

– قازاقتىڭ جەر-سۋدى پايدالانۋىن رەتتەيتىن زاڭ جوباسى دۋمانىڭ قاراۋىنا قايتا ۇسىنىلىپ قالار دەگەن ءۇمىت بار ءالى دە... – سالىمگەرەي سۇلتان وسىلاي دەپ قالدى.

ءىلياس بوراعانلىنىڭ ماحكاماسىندا اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىرعاندار وعان قىزىعا قۇلاق ءتۇردى. ول بۇل ءۇمىت ارتارلىق قۋانىشتى حاباردى:

– قۇلۇقايدان ەستىدىم، – دەدى دە، مۇسفراكتسيا توراعاسى قۇتلىمۇحامەد تەۆكەلەۆتەن بىلگەنىن ايتىپ بەردى: – وكتيابريست پلەۆاكو مۇسىلمان دەپۋتاتتاردىڭ پىكىرىن مۇقيات سۇراستىرىپتى. ماسەلەنى قايتا كوتەرۋ رەتىن اقىلداسىپتى... تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ تاعدىرى ونىڭ مۇددەسىنە كەرەعار جۇرگىزىپ جاتقان ۇكىمەتتىڭ ساياساتىنان الدەقايدا ماڭىزدى دەگەن ويىن شەگەلەي ايتىپتى، ءبىز مۇنى ۇلى گوسۋدار الدىندا دالەلدەيمىز ءالى دەپتى...

بۇل ءبىر جاقسى حابار ەدى. وتەمىس قۋانىپ قالدى.  اليماردانبەك تە، ءىلياس تا سۇلتاننىڭ اڭگىمەسىن ريزا بولا تىڭدادى. تاياۋدا دۋما ەكىنشى سەسسياسىن ءۇزىپ، قىسقى دەمالىسىنا شىعاتىن كورىنەدى. قايتا جينالعان بەتتە  پلەۆاكو ماسەلەنى توتەسىنەن قويماقشى بوپتى...

الايدا مۇنى تاعدىر ءناسىپ ەتپەدى... مەمدۋما مۇشەلەرى كانيكۋلعا شىققاندارىنا ءبىر اپتا عانا ۋاقىت ەتكەندە، ماسكەۋدەن قارالى حابار جەتتى. ۇيىنە بارىپ، وتباسىمەن ساعىنا قاۋىشقان فيودور نيكيفوروۆيچ جۇرەك تالماسىنان وقىس دۇنيە سالىپتى...

وتەمىستىڭ ەسىنە بىلتىر دۋمانىڭ پلەنارلىق وتىرىسىندا پاتشانىڭ قۇتتىقتاۋىنا ارنالعان جاۋاپ-حات ءماتىنىنىڭ جوباسىن قورعاپ سويلەگەن پلەۆاكونىڭ ءوزى جايىندا «...ءبىر اياعىمەن عۇمىرىنىڭ اقىرىندا تۇرعان، جاسى ۇلعايعان ادامنىڭ...» دەگەن تىركەستى قولدانعانى ءتۇستى. تىتىركەنىپ كەتتى. جارىقتىق-اي... نەگە اسىقتىڭ ەكەن باقيعا...

ءدۇمدى دەپۋتات قازاقتىڭ ءۇزىلىپ بارا جاتقان ءۇمىتىن قايتا تۇتاتقان ەدى-اۋ...

ەندى قالاي بولماق؟ پارلامەنتتىك كۇرەستىڭ شىنىمەن توقىراعانى ما؟ ازاتتىق ءۇشىن شايقاس الداعى ۋاقىتتاردا قانداي باعىتپەن جۇرەر ەكەن؟..

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz