ءبىز – قازاق ەجەلدەن... (سوڭى)
باسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
ءوزىڭدى-ءوزىڭ تانۋ تاجىريبەسىنەن
35.
1723 جىلعى ەرتە كوكتەمدە قازاق حالقى بۇرىن-سوڭدى كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن اپاتقا، كۇيرەۋگە ۇشىرادى. تۇتقىنعا تۇسكەن ورىس ەكسپەديتسيالارى مۇشەلەرىنىڭ، سونداي-اق قاشقىن ورىس سولداتتارىنىڭ كومەگىمەن زەڭبىرەك قۇيۋدى، وزگە دە سوعىس ونەرىن ۇيرەنگەن، قىتايمەن ءبىتىم جاساسىپ، تەك قازاقپەن سوعىسۋعا مۇقيات ازىرلەنگەن جوڭعارلاردىڭ جويقىن سوققىسى كۇتپەگەن جەردەن، قاپيادا ءتيىپ، حالىقتى قاتتى ەسەڭگىرەتتى. بۇل كەزدەگى باسقىنشىلار اسكەرىنىڭ شاپقىنشىلىعى جاسالعان باعىتتار جايىندا، زەرتتەۋشىلەردىڭ (ا. لەۆشين، م.تىنىشباەۆ، ق.مامىرۇلى) ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، «قازاقستان تاريحىنىڭ» ءۇشىنشى كىتابىندا بىلاي دەپ جازىلدى:
«جوڭعارلار ءىرى-ءىرى جەتى سىنا سياقتى قوزعالىپ، 70 مىڭ ادامنان تۇراتىن اسكەرمەن شابۋىل جاسادى. ماسەلەن، تسەۆان-رابتاننىڭ بالاسى گالدان-تسەرەن 10 مىڭ اسكەرمەن بالقاشقا جانە ودان ءارى قاراتاۋعا قاراي اتتاندى. قونتايشىنىڭ ءىنىسى قۇلان-باتۋر التايعا جانە كوكتال وزەنىنىڭ بويىنا بەتتەدى. قونتايشىنىڭ نەمەرەسى ءامىرسانانىڭ جاساعى نۇرا وزەنى الابىنا باعىت الدى. گالدان-تسەرەننىڭ ەكىنشى بالاسى تسەۆان-دورجى ىستىقكولگە باعىت ۇستادى. نويون دودا-دورجىم شۋ وزەنىنە قاراي ۇمتىلدى. تسەۆان-رابتاننىڭ ءوزى ىلەدەن ءوتىپ، جەتىسۋدىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي جىلجىدى. باسىپ كىرۋگە جالپى باسشىلىقتى تسەۆان-رابتاننىڭ اعاسى شونا-دوبا جۇزەگە اسىردى»[1].
جوڭعارلاردىڭ مول كۇشپەن قاپىدا شابۋىلداۋى سالدارىنان قازاق حالقى تاريحي قاسىرەتكە – بوسقىندىققا، «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇشىرادى. وڭتۇستىك قازاقستاندى مەكەندەگەن كوپتەگەن قازاق رۋلارى تىنىشباەۆ بويىنشا – ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ ارعىنداردان باسقالارى ورتا ازياعا – سامارقان مەن بۇحاراعا، كىشى ءجۇز – حيۋاعا قاشتى[2]. لەۆشين ۇلى ءجۇز جانە ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ ءبىرازى تاشكەنت سىرتىنا، حودجەنتكە قاراي، قاراتەگين اۋدانى مەن فەرعاناعا، پاميرگە دەيىن; ورتا ءجۇز رۋلارىنىڭ كوپشىلىگى سامارقانعا; ال كىشى ءجۇز رۋلارى حيۋا مەن بۇقاراعا بوسقانىن ايتادى[3].
تاريحي قايعى-قاسىرەت حالىق جادىندا مىنانداي ولەڭ جولدارى بار «ەلىم-اي!» انىمەن ساقتالىپ قالدى:
قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى،
ەل-جۇرتىنان ايرىلعان جامانەكەن،
قارا كوزدەن مولتىلدەپ جاس كەلەدى.
مىنا زامان قاي زامان؟ باعى زامان.
باياعىداي بولسايشى تاعى زامان،
اتادان ۇل، ەنەدەن قىز ايرىلدى،
كوزدىڭ جاسىن كول قىلىپ اعىزامىن.
مىنا زامان قاي زامان؟ قىسقان زامان،
باقىت قۇسى الاشتان ۇشقان زامان،
كوك اسپاننان توپىراق پەن شاڭ بورادى،
كۇنى سۋىق قاڭتاردان، قىستان جامان.
قوش، امان بول، قاراتاۋ، اتام ولكەم،
ءتورت تۇلىك پەن ەل ەكەن جەردىڭ كوركى،
باق، بايلىقپەن داڭقتى الاش ۇلى،
قايسى جۇرتتىڭ بولار-اۋ كەلەكەسى.
قوش، امان بول، قاراتاۋ، ەل ولكەسى،
جەردىڭ، كەتەر ەل اۋسا، بەرەكەسى،
حانزاداي، حانشاداي وسكەن ۇل-قىز،
قايدان ەندى تابادى بەرەكەسىن[4].
وسى شاقتا «جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرى، قازاق قوعامىنىڭ ىشكى ءومىرىن تەرەڭ سەزىنۋى، ادامداردى بىرىكتىرە ءبىلۋى ابىلقايىر حاندى ەرەكشە تۇلعا ەتىپ كورسەتتى»[5]. ول جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى كۇشتى جانە ورتالىقتاندىرىلعان قارسىلىق ۇيىمداستىرا ءبىلدى. ەركى مەن رۋحىن جاسىتپاعان قازاقتار 1724 جىلدىڭ وزىندە-اق ابىلقايىر-ءباھادۇر-حاننىڭ باسشىلىعىمەن العاشقى جەڭىستەرگە جەتتى. وسى جىلدىڭ وقيعاسى جايىندا فلوريو بەنەۆەني بىلاي دەپ جازعان ەدى: «شونا-لوۋزان ابىلقايىرمەن سوعىستا قازاقتاردىڭ 12 ۇلىسىن قول استىنا قاراتىپ، تۇركىستان قالاسىن باسىپ الدى. ابىلقايىر كۇش جيناپ، از ۋاقىتتىڭ ارالىعىندا-اق تۇركىستان قالاسىن وزىنە قايتارىپ الدى»[6].
قازىبەك بەك جوعارىدا كەلتىرىلگەن، ورداباسىداعى ۇلكەن كەڭەستىڭ اياعى ابىلقايىردى ءۇش ءجۇزدىڭ قولىنا قولباسشى ەتىپ سايلادى، بىراق ونى قازاقتىڭ ءبارىنىڭ حانى دەپ جاريالامادى دەگەن حابارىن: «ويتكەنى ونىڭ حان سايلانۋىنا ايتەكە قارسى بولدى»، – دەپ ساباقتايدى. «جالپى، ايتەكە تورەدەن بولاتىن حاندارعا قانى قاس ەدى، – دەيدى ول ودان ءارى. – ونىسى دۇرىس تا بولاتىن. ولاردىڭ ويلايتىنى حالىقتان بۇرىن ءوز قامى ەدى». تاپ سول تۇستاعى قان مايدان كەشىپ جۇرگەن حاندار جايىندا سولاي سويلەۋدى جالا دەمەۋگە بولماس، بۇل، ىڭعايى، كوشىرمەشىلەر قولىمەن جاسالعان كەيىنگى جىكشىلدەر پىكىرى بولسا كەرەك. «تاعى ءبىر ابەستىگى قالماقتان قاتىن الۋعا قۇمار-دى. مۇنى بيلەر بولەك قالىپ اتالى ءسوز ايتقاندا دا ايتەكە اشىق كەتتى» – قايران قالارلىق كريتەري... مۇنداي ولشەم سول زاماندا ايتىلا قويدى ما ەكەن؟!.
«وعان ۇلى ءجۇزدىڭ حانى جولبارىس تا، ورتا ءجۇز حانى سامەكە دە ءبارىبىر كەلىسىم بەرمەس ەدى»، – دەيدى قازىبەك بەك ەستەلىگىندە. – نەگە؟ جولبارىس – 1720, سامەكە – 1724 جىلى ءوز جۇزدەرىنە حان سايلاندى، ال ابىلقايىر 1710 جىلدان كىشى ءجۇز حانى، 1719 جىلدان قازاق حاندارى ىشىندەگى اعا حان. ول جوڭعارلاردىڭ الاپات شاپقىنشىلىعى باستالعاندا، ەڭسەسىن تۇسىرمەي، قازاق باسىنا باتىس پەن تەرىستىكتەن تونگەن قاتەردى دە ءدال بولجاپ، باتىل دا شۇعىل اسكەري قيمىلىمەن سول قاۋىپتىڭ الدىن الا بىلگەن ءىرى قولباسشى. ارتىنشا وڭتۇستىكتەگى قازاق استاناسى مەن وعان ىرگەلەس قالالاردى باسقىنشىلاردان ازات ەتە العان. ەندەشە وزىنەن قاي جاعىنان دا كىشى حانداردان قانداي قارسىلىق كورسەتىلۋى مۇمكىن؟
«كەلىسىم ۇرىستى اياقتاپ، قازاق دالاسى قالماقتان تازارعاندا، بۇتكىل قازاققا بەلگىلى باتىردى حان كوتەرمەك بولىپ كەلىستى»[7]. – بەكەر ءسوز. حانداردىڭ حانى بار بولاتىن، ول ۇلى حان – ابىلقايىر ءباھادۇر ەدى. سوندىقتان ورداباسى قۇرىلتايى ونى سول اعا حان لاۋازىمىن ۇستەمەلەي تۇسەتىن اسكەري باس قولباسشىلىققا سايلاي وتىرىپ، وتان قورعاۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن قارادى.
قازاق جۇزدەرىنىڭ بىرىككەن ارمياسىنا باس قولباسشى سايلاپ العاننان كەيىنگى ازاتتىق جولىنداعى شايقاستاردىڭ ءبىرىن قازىبەك بەك بىلاي سۋرەتتەيدى: «1104-جىلى سارىسۋ بويىنداعى ايران توگىلگەن دەگەن جەردەگى سوعىسقا قازاقتان تۋرا 44 مىڭ ادام قاتىستى. ...مايدان ءتورت جەردە ءجۇرىپ جاتتى. ...ءبىز جەتىسۋلىقتار ارالاسقان ۇرىستى عانا انىق بايقاپ، ىشىندە بولدىم. جولبارىس حان شاتىرى بۇلانتى دەيتىن كىشكەنتاي، سارىسۋدىڭ باتىسىنداعى وزەن بويىندا ەدى. وندا كۇنى-ءتۇنى بىردەي تولە بي تاپجىلماي ۇرىس بارىسىنىڭ ماعلۇماتىن ءبىلىپ وتىردى».
ەستەلىكتە حيجرامەن كورسەتىلگەن جىلدىڭ جاساندىلىعىنا نازار اۋدارماي-اق قويايىق، بىراق، ماتىننەن بايقالاتىنداي، اڭگىمە «1728 جىلدىڭ كوكتەمىندە ۇلىتاۋ ەتەگىندە»، «بۇلانتى جانە بىلەۋتى وزەندەرىنىڭ ارالىعىندا» جاتقان، قاراسيىر دەپ اتالاتىن كەڭ جازىقتا بولعان شايقاس جونىندە ايتىلعان. وندا باس قولباسشى ابىلقايىر حاننىڭ جالپى باسشىلىعىمەن قاراكەرەي قابانباي، شاقشاق جانىبەك، تاما ەسەت، باسەنتيىن مالايسارى، تاراقتى ەر بايعوزى، قانجىعالى بوگەنباي ىنتىماقتى قيمىل جاساپ، وتان سوعىسىنداعى اسا ماڭىزدى جەڭىستىڭ بىرىنە قول جەتكىزدى[8].
«ءسويتىپ، ءبىز قاماعان ءتورت جارىم مىڭ قالماقتان ءتىرى كەتكەنى از بولدى، – دەيدى قازىبەك بەك سول شايقاس جايىندا. – ناق وسىنداي سوعىستى قابانباي قولى دا، بوگەنباي قولى دا سالدى. ولاردىڭ قوراسىنان دا ءتىرى قالماق شىقپادى. تەك قاشا ۇرىس سالماق بولعان ابىلقايىر قولى جاۋدى بىتىراتىپ الدى. دۇشپاننىڭ ۇرىسقا كىرمەگەن قولى ەندى بىت-شىت بولىپ بەت-بەتىنە قاشا باستادى. ورگە قاشقانىنىڭ ارتىنان ءبىز تۇستىك، شىعىسقا قاشقانىنا قابانباي قولى، تەرىستىككە قاشقانىنا بوگەنباي قولى ءتۇستى. باتىسىمىزدا ابىلقايىر سوعىسىپ كەتتى. بىراق وسىدان كەيىن ابىلقايىر دا، ونىڭ اسكەرلەرى دە بۇدان بىلاي بۇل جاققا قايتا ورالمادى». – تاريحي شىندىقتان الشاق «دەرەك».
اۆتور مۇنىمەن دە تىنباي، «ەستەلىگىن»: «ابىلقايىر جولشىباي جان، بال، بول ۇرپاعىنىڭ كەيبىر اۋىلدارىنا شابۋىل جاساپ، بارىمتالاپ، باتىس بەتكە تارتتى، – دەگەن قيسىنسىز دولبارمەن ساباقتايدى. – ۇلىتاۋدىڭ باتىس بەتىندەگى نايمان – مەندىقارا اۋىلىن، اتام زاماننان كەلە جاتقان قارا قازاق – ازعانتاي، وسپەي قالعان رۋ مويىن مەن قاراشوردى شاۋىپ، مالىن تالاپ، ادامدارىن ءولتىرىپ، كۇڭىرەنتىپ كەتكەنىنەن بۇكىل قازاق دالاسى حاباردار بولدى. بۇعان ىزالانعان بوگەنبايدى، وتەگەندى، قابانبايدى، سەڭكىبايدى تولە مەن قازىبەك زورعا باستى. «الدىمەن جاۋ تەنتەكتەرىن جويايىق، ءوز تەنتەگىمىزگە سونان سوڭ كەلەيىك»، – دەستى ەكى بي. تورتقارا ايتىق بي تولە مەن قازىبەككە حات جازىپتى: «ابىلقايىردىڭ ەسەرلىگىن ەستىپ، ەكەۋىڭىزدىڭ الدىڭىزدا ولمەگەنىم قارا جەر بولىپ جاتىرمىن. ناۋقاسىم سودان بەرى مەڭدەپ كەتتى»، – دەپتى وندا. ...باتىرلار قانشا اشىنعانىمەن، قانشالىقتى ىزالانعانمەن، اعالارىنا قارسى كەلمەدى، ەكى بي تەنتەكتىككە كەشىرىمدىلىكپەن قارادى». – وتە قارادۇرسىن، قولدان قيىستىرىلعاندىعى كوزگە ۇرىپ تۇرعان ەرتەگى-ماعلۇمات. وكىنىشتى.
«اقىرى جارىمجان بولاتتىڭ ورنىن كوزدەگەن ابىلقايىر ونىڭ ورنىنا 1108-يت جىلى ونىڭ ۇلى ابىلمامبەت سايلانىپ كەتكەن سوڭ، مەنى ۇلى حان جاسامادى دەپ وكپەلەپ، مايداننان شەگىنىپ ىرعىز اسىپ كەتتى». – جالعان. بىرىنشىدەن، اۆتور حيجرامەن كورسەتكەن داتا 1697 جىل بولار ەدى، ەكىنشىدەن، اۆتوردىڭ ءبىر زامانعى كوشىرمەشىلەرىنىڭ ءبىرى جانە ءححى عاسىردا وتكەن كونفەرەنتسيانىڭ بايانداماشىسى مەڭزەگەن (1108+622) 1730 جىلى ونداي وقيعا ومىردە ورىن الماعان. سوندىقتان دا، سول جىلداردىڭ شىنايى كۋاگەرى ونداي وتىرىكتى جازىپ قالدىرۋى مۇمكىن ەمەس...
«ارادا ءبىر جىل وتكەندە، ول قاتىن پاتشا انناعا حات جولداپ، سونىڭ قۇزىرىنا قارادى. دامەسى تىم زور بولدى. پاتشا ارقىلى بۇكىل قازاقتى وزىنە باعىندىرماق ەدى. بىراق بۇل ءبىر بەك بالاسىنىڭ ويى ەمەس-ءتى. كەيىن ابىلقايىردىڭ حاتىن پايدالانعان ەرەسەي ور مەن ەلەكتىنىڭ بويىنا قامال ورناتقان سون، ابىلقايىردى كەرەك ەتە قويمادى»[9].
تاريح عىلىمىنا بۇگىندە كەڭىنەن ءمالىم دەرەكتەر ەستەلىك اۆتورىنىڭ بۇل اڭگىمەسىنە كۇدىكپەن قاراۋعا ءماجبۇر ەتەدى. بىرىنشىدەن، بۇلانتى شايقاسىنان كەيىن «ابىلقايىر دا، ونىڭ اسكەرلەرى دە بۇدان بىلاي بۇل جاققا قايتا ورالمادى» دەگەن حابار وقىرماندى تەرىس ماعلۇماتىمەن مۇلدەم اداستىرادى. ابىلقايىر حان باس قولباسشى رەتىندە 1930 جىلعى داڭقتى اڭىراقاي شايقاسىن جەڭىسپەن اياقتاعانشا، وتان سوعىسى مايداندارىن تىكەلەي ءوزى باسقارىپ، ۇيلەستىرىپ ءجۇردى. «قازاقستان تاريحىنىڭ» سوڭعى باسىلىمىندا: «اڭىراقايداعى شايقاسقا ابىلقايىر حان باسشىلىق ەتتى»، – دەپ جازىلعان[10].
ەكىنشىدەن، ونى «جارىمجان بولاتتىڭ ورنىن كوزدەگەن» دەپ كىنالاۋى دا شىندىقتان الشاق جاتىر، بولات ول كەزدە ومىردە جوق (ول جوڭعاردىڭ جويقىن شاپقىنشىلىعى باستالعان جىلى دۇنيەدەن وتكەن), ءارى ول دا، ابىلمامبەت تە – بار بولعانى ورتا ءجۇزدىڭ حانى بولعان، ال سول شاقتا ابىلقايىر اسكەري قايراتكەر رەتىندە كەڭىنەن تانىمال، جاسى دا ۇلكەن، بەدەلى دە بارىنەن جوعارى اعا حان بولاتىن.
ۇشىنشىدەن، اۆتور «ارادا ءبىر جىل وتكەندە، ول قاتىن پاتشا انناعا حات جولداپ، سونىڭ قۇزىرىنا قارادى» دەپ، ماسەلەنى تىم ءۇستىرت پايىمدايدى، ءارى ونىڭ: «دامەسى تىم زور بولدى. پاتشا ارقىلى بۇكىل قازاقتى وزىنە باعىندىرماق ەدى» دەگەنى كوزى قاراقتى، مەملەكەتتىك قۇرىلىسقا بىلىمدىلىكپەن، ايىق كوزبەن قاراي الاتىن ادامنىڭ سوزىنە ۇقسامايدى. ابىلقايىر حاننىڭ ورىس مەملەكەتىنىڭ پروتەكتوراتى بولۋعا كونۋى سىرتقى جاۋ سوعان ماجبۇرلەگەندىكتەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، قۋاتتى دەرجاۆاعا ارقا سۇيەي وتىرىپ، ءبىر ورتالىققا باعىنعان قۋاتتى حاندىق قۇرۋدى كوزدەگەنىن كورسەتەدى، بۇل راس. بىراق ونى بايسالدى، پاراساتتى مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە تانىماي، «بۇكىل قازاقتى وزىنە باعىندىرعىسى كەلگەن» (ال مۇنى – حاندىق بيلىكتى كۇشەيتپەيىنشە قالاي عانا جۇزەگە اسىرۋعا بولار ەدى؟!) «دامەسى زورلىعىمەن» (كۇشتى مەملەكەت قۇرۋعا تىرىسۋدى وسىلاي كەكەتۋ ورىندى بولا قويار ما ەكەن؟! مۇنداي ءسوز شىنىمەن سول زامانعى باتىس-شىعىس، مۇسىلمان-كاۋىر وقۋىن تاۋىسقان قازىبەكتىڭ اۋزىنان شىققانى قانشالىقتى شىندىق؟) تۇسىندىرۋگە تىرىسۋ – تەك پيعىلى ورتاق ءىس مۇددەسىنە ساي كەلمەيتىن ادامداردىڭ ء(بىزدىڭ ويىمىزشا، ءبىر جارىم عاسىر ىشىندە جۇمىس ىستەگەن ءورت-بەس كوشىرمەشىنىڭ ءبىرىنىڭ) عانا اۋزىنان شىعۋى مۇمكىن.
تورتىنشىدەن، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ «ابىلقايىردى كەرەك ەتە قويماۋى» دا شىندىققا اسا كەلمەيدى. ابىلقايىر ءوزىن الداعانىن تۇسىنىسىمەن، اكىمشىلىكپەن ۇدايى الىسىپ جۇرۋگە ءماجبۇر بولدى. ونى ورىس تاريحشىلارى «ورىس حالقىنىڭ جاۋى»، «گەنەرال نەپليۋەۆتىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى دۇشپانى» دەپ باعالاعان. سوندىقتان دا ورىس ۇكىمەتى حانمەن ەرىكسىز ساناستى. بىراق ونىڭ باقتالاستارىن – جالپىقازاق مۇددەسىن ويلاي المايتىن مانساپقورلاردى – استىرتىن قارسى ايداپ سالۋ ارقىلى، وعان بىرىككەن كۇشتى حاندىق قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى.
قازىبەك بەك كىتابىندا حان ءومىرىنىڭ سۇراۋسىز بولعانىن ايتادى: «ونى باراق ولتىرگەندە، «نەگە بۇلاي بولدى؟» – دەگەن دە جوق. – ودان ءارى ابىلقايىردى كۇستانالاي كەتەدى. – ول باراق ولتىرەتىن جولدا قاراقالپاقتى قاراتىپ، قان جىلاتپاق ەدى، اجالىنا شىققان ەكەن»[11]. – بۇل حاباردا دا سىڭارجاق ايىپتاۋ سارىنى باسىم.
1748 جىلعى تامىز ايىنىڭ باس كەزىندە ابىلقايىر حان تورعاي وزەنىنىڭ ءبىر سالاسى ولقاياق وزەنى الابىندا كوشىپ-قونىپ، جايلاۋدا وتىرعان-دى. سول ايدىڭ ورتا كەزىندە «قازاق ۇلىسىنا قاراقالپاقتاردىڭ كەلۋىنە» بايلانىستى ولاردىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭ قاقتىعىسقا ۇلاسادى دا، كۇش تەڭ ەمەس شايقاستا حان قازا تابادى[12]. ابىلقايىر حان تاعدىرىن تەرەڭ زەرتتەگەن، وتكەن عاسىردىڭ اياعىنا قاراي «ابىلقايىر حان: قولباسشى، بيلەۋشى، ساياساتكەر» دەگەن ۇلكەن مونوگرافيا جازعان، ونى تولىقتىرىپ، اراگىدىك كەتكەن قاتەلەردى تۇزەتىپ، 2007 جىلى قايتا شىعارعان تاريحشى يرينا ەروفەەۆا ولاردىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭنىڭ ورىستەي تۇسۋىنە ورىنبور گۋبەرناتورى ي.ي. نەپليۋەۆتىڭ ساياسي ينتريگاسى ەلەۋلى اسەر ەتكەنىن ايتادى.
گەنەرال نەپليۋەۆ دالا شونجارلارى ىشىندەگى ساياسي تۇرعىدا كورسوقىر، الىستى بولجاي المايتىن، بىراق مانساپقۇمار شامشىلدىعى كەمەرىنەن اسىپ تۇرعان باراق سۇلتاننىڭ كەۋدەمسوقتىعىن جاساندى تۇردە قوزدىرا كەلە، ءىس جۇزىندە ونى جان-دۇنيەسىنىڭ ەموتسيالى-جارالانعىشتىعى باسىم، قىزۋ قاندى، سەزىمتال ابىلقايىر حانعا ايداپ سالدى. باراق سۇلتان جالايىردىڭ كەيبىر رۋلارىنىڭ قازاقتارىن حاندى شابۋىلداۋعا شاقىرا وتىرىپ، ونىسىن: «ابىلقايىر حان تەك قاراقالپاقتاردى نەمەسە سەندەردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءبىزدى دە تالاپ، توناۋعا كوشتى، ول وزىنە ەشكىم قارسى كەلە المايدى دەپ سانايدى» دەگەن سوزدەرمەن دايەكتەگەن.
وسى ورايدا حاننىڭ ولىمىنەن ءۇش اپتا وتكەن سوڭ اتاقتى تارحان جانە باتىر جانىبەك ايتقان مىنا سوزدەر دە كوپ نارسەنى اڭعارتادى: باراق سۇلتان ابىلقايىر حاندى ءولتىرۋدى اڭساعان، ويتكەنى ول «ونىڭ حاندىعىن قىزعاناتىن ەدى، سوندىقتان دا ءوزى حان لاۋازىمىن قولعا ءتۇسىرۋدى ارماندايتىن»[13]. دۇرىسى وسى دەگەن وي كەلەدى. ويتكەنى باراق سۇلتان كەزىندە پاتشايىمعا وكىلىن (كەيىن ابىلقايىردى ولتىرۋگە قاتىسقان سىرىمبەت باتىردى) جىبەرىپ، بوداندىققا انت ەتكەن، پاتشادان سىيلىققا قىلىش العان بولاتىن.
تاعى دا قازىبەك بەك: «ەگەر ءبىزدىڭ ءۇش حانىمىز ۇلىق حاندىققا تالاسىپ، ءۇش باستى جىلانداي ابىلمامبەت، سامەكە، ابىلقايىر ءۇش جاققا تارتپاعاندا، وسى قالماقپەن بولعان سوعىستىڭ اياعى ءتورت-بەس جىلدا-اق كورىنىپ قالاتىن ەدى. ال ۇشەۋىنىڭ الاگوزدىگى، يتتيفاق تاپپاۋى قازاق ىشىنە دە الالىق ءتۇسىرىپ، قالماقپەن ۇرىستى تاعى دا جيىرما جىلعا سوزىپ الدىق. بۇعان تاعى دا ايتارىم: ەڭ الدىمەن كىنالى ابىلقايىر ەدى. تولە ولەر الدىندا قازاقتىڭ باسىنىڭ بىرىگۋىن كورمەي بارامىن دەپ ارمانداعاندا، ابىلقايىر تۋرالى: «تۇلكى سىيپات كىسى ەدى، ول تۇرعاندا كىشى ءجۇزدى قوسپايدى. ابىلايدى بىلمەيمىن، كوپتەن كورمەدىم»، – دەپتى». الايدا تولە بي 1756 جىلى دۇنيە سالدى. ال ابىلقايىر حان 1748 جىلى قازا تاپقان. دەمەك، تولە بيگە تاڭىلعان جوعارىداعى ءسوز ناقتى احۋالدى بىلمەيتىن تەرىس نيەتتى ادامنىڭ ويدان شىعارعان قيسىنى... شىنتۋايتقا كەلگەندە، ماسەلە – ەستەلىك يەسىنىڭ الدە ونىڭ مۇراسىنا قالاۋىنشا تۇزەتۋ جاساعان قولجازبانى كوشىرۋشىلەردىڭ ءبىرىنىڭ ىشتارلىعىندا، مەملەكەتتىك تۇرعىدا وي قورىتۋعا دارمەنسىزدىگىندە جاتسا كەرەك.
«ابىلقايىردىڭ بالاسى نۇرالى دا حان تاعىنا قاراقشى بولدى. ەندى قازاق اراسىنان ورىسقا جاعىنۋشى تىلەۋبەردىلەر دە شىعا باستادى، 1121-جىلى جانسىزدىعى ءۇشىن ول حان دارەجەسىنە جەتتى». بۇل جەردەگى داتانى نۇرالىنىڭ حان بولىپ سايلانعان شىنايى تاريحي ۋاقىتىمەن ۇيلەستىرە المادىق: ەگەر مۇسىلمانشا دەلىنەتىن 1121-ءشى جىلدى حريستيانشا كۇنتىزبەگە اۋدارساق، وندا ول 1709 جىلعا سايكەس كەلەدى. بۇل كەزدە ول دۇنيەگە دە كەلمەگەن. ال اۆتور كىتابىندا ەسكەرتكەندەي جولمەن، وعان 622-ءنى قوسۋ جولىمەن شىعارساق، وندا 1121+622=1743-ءشى جىل پايدا بولادى، بۇل جىلى اكەسى ءالى ءتىرى...
جالپى، ايتا كەتۋ كەرەك، قازىبەك بەكتىڭ «نۇرالى دا حان تاعىنا قاراقشى بولدى» دەگەن بايلامى، ابىلقايىر حاندى ورىنسىز كۇستانالاعانى سياقتى، شىندىققا جاناسپايدى. نۇرالى حان قازاق مۇددەسىن ءوزىنىڭ ورىس يمپەرياسى پروتەكتوراتىنىڭ حانى دەڭگەيىندەگى مارتەبەسى جەتكەنىنشە قورعادى. ارانداپ قالماۋدى ويلاي وتىرىپ، پۋگاچەۆ باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسىنە دە ءىشتارتا قارادى. ال ۇكىمەت ونىمەن بەلگىلى دارەجەدە عانا ساناسىپ، حاندىقتى مۇلدەم جويۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسكەن. بۇل ورايدا تاعى دا ساياسي تۇرعىدا الىستى بولجاي الماعان قازاق باتىرلارىنىڭ، اتاپ ايتقاندا، اتاقتى سىرىم باتىردىڭ حاندى تاقتان تايدىرۋدى كوزدەگەن قوزعالىسى ولار ءۇشىن ىزدەگەنگە سۇراعاننىڭ كەرى بولعانىن ايتۋعا تۋرا كەلەدى.
«1113-جىلى (بۇل قولدانىستاعى كالەنداردىڭ 1683 جىلىنا سايكەس كەلەدى، بىراق كوشىرۋشى ونى 622-ءنى شەگەرۋ جولىمەن جاساپ، 1735 جىلدى مەگزەگەن ءتارىزدى – ب.ق.) جولبارىس كۇشەيىپ تۇرعانمەن، ءوزىن مىقتى وتىرمىن دەپ سەزىنبەدى، – دەيدى قازىبەك بەك. – سوندىقتان ابىلقايىردىڭ ەرەسەيگە بودان بولۋىن بۇل دا ويلاي بەردى دە، اقىرى ەرەسەيدىڭ تامىرىن تارتىپ، جاعدايىن ءبىلىپ كەلۋگە ساۋداگەر نۇرمۇحامبەتتى جىبەردى. شاماسى، ساۋداگەر ءوز جۇمىسىمەن ءجۇرىپ ەشتەمە بىتىرە الماعان سوڭ، وعان قاناعاتتانباعان جولبارىس بۇل ءىستى ابىلقايىرمەن بىرىگىپ جۇرگىزۋدى ويلادى. ول ابىلقايىرعا شاپىراشتى ناۋرىزبايدىڭ اكەسى قۇتتىمبەت كوشتاي بالاسىن جىبەرىپ، ودان ءارى ابىلقايىر بۇل جاعدايدى وزىنە پايدالانا قويىپ، ءوزى دە جىبەرگەلى وتىرعان سەيىتقۇل قويداعۇل بالاسىنا قۇتتىمبەتتى قوسىپ پاتشاعا جىبەرە قويدى»[14].
ءىس جۇزىندە، ابىلقايىر حان كىشى ءجۇز الشىن رۋىنىڭ باتىرى سەيىتقۇل قويداعۇلوۆ پەن ورتا ءجۇز كەرەي تايپاسىنىڭ ءبيى قۇتلىمبەت قوشتاەۆ («شاپىراشتى ناۋرىزبايدىڭ اكەسى قۇتتىمبەت كوشتاي بالاسى» ەمەس – ب.ق.) باستاعان ەلشىلىكتى رەسەي استاناسىنا 1730 جىلعى جازعىتۇرىم كىشى جانە ورتا جۇزدەردىڭ ەليتاسى باس قوسقان سەزدىڭ شەشىمىنە سايكەس جىبەرگەن بولاتىن. ولار جوڭعار قونتايشىسىمەن اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن قول جەتكىزىلگەن ءبىتىمدى، ەدىل قالماقتارىمەن دە ورناتىلعان تاتۋلىقتى ايتا كەلىپ، رەسەي بودانى باشقۇرتتارمەن بىتىسە الماي وتىرعاندارىن، ورىس بيلىگىنىڭ سوعان تاتۋ جانە اۋىزبىرلىكتە بولىڭدار دەپ ءامىر بەرۋىن سۇراعان ەدى...[15]
جالپى، ەستەلىكتە كەلەڭسىزدىك، ناقتى شىندىقتى بۇرمالاۋشىلىق جەتكىلىكتى، ونىڭ ءبارىن تىزبەلەپ وتىرۋدىڭ قاجەتى شامالى. جازبانىڭ جاساندىلىعى مول ەكەنىن جوعارىدا كەلتىرىلگەن بىرەر مىسال مولىنان دالەلدەيدى.
دەگەنمەن، كوشىرۋشىلەردىڭ «كۇناسى» ەتىپ ارتار تاعى ءبىر مىسال: «1149-قويان جىلى قازاقتىڭ حانى بولىپ وتىرعان... ابىلمامبەت دۇنيە سالدى. سول جىلدىڭ جازىندا قوجا احمەت بابانىڭ ماسجىدىندە (سوناۋ قازىبەك بەك زامانىندا ازىرەت سۇلتاندى سولاي اتاي قويدى ما ەكەن... ءماسجىد – مەشىت دەگەن ءسوز، الايدا ول ماۆزولەي، كەسەنە ەمەس پە ەدى؟! – ب.ق.) ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى... ابىلايدى حان سايلادى. ...ۇلى ءجۇز 24 شار، ورتا ءجۇز 31 شار، كىشى ءجۇز 14 شار، ...بارلىعى 73 شار سالىندى»[16]. ءبىر تۇيسىك وسى ءبىر «شار سالۋ» جايىنا دا ءشۇبالانا قاراۋعا يتەرمەلەيدى: بۇل كەزدە ورىس مەملەكەتتىگىندەگى داۋىس ەسەپتەۋ ءتاسىلى قازاققا كىرىپ ۇلگەرمەگەن… ەكىنشىدەن، قازىبەك بەكتىڭ مۇسىلمانشا «1149-قويان جىلى» دەگەن ۋاقىتى قولدانىستاعى 1718 جىلدى بىلدىرەر ەدى... الايدا ولاي ەمەس، اۆتور، ارينە، ابىلاي سۇلتان حان سايلانعان 1771 جىلدى مەگزەپ تۇر. بۇل ونىڭ ءوز اۋزىنا كوشىرمەشىلەر «كومەگىمەن» سالىنعان ەسەپتەۋ ءتاسىلى بويىنشا (1149+622=1771) دا – سولاي...
جالپى، بۇل جازبانىڭ اسىرەسە حVIII جۇزجىلدىقتاعى تاريحي تۇلعالار مەن وقيعالار جايىندا سىر شەرتەتىن بولىگى حح جانە ءححى عاسىر تاريحشىلارىنىڭ ءبىرازى جالاۋلاتىپ جۇرگەن «شىندىقتارمەن» كەرەمەت ۇندەسەتىن بۇرمالاۋلارعا تولى. اۆتوردىڭ ءوز جەكە باسى مەن اينالاسىن اسىرا دارىپتەۋى ءوز الدىنا، وندا تاۋەلسىزدىكتەن بەرى تاريحشىلار اراسىندا ايقىن كورىنگەن ارەكەت – ابىلقايىر تۇلعاسىن تەك قورلاۋعا بارابار باعالارمەن كەمسىتىپ قانا قويماي، ونى تاريحي قاھارمانداردىڭ ۇلتتىق تۇعىرىنان تولىعىمەن قۇلاتۋدى كوزدەۋ، نەگە ەكەنىن، ونسىز دا ءوز ورنى بار ابىلايدى سول ارقىلى سانالى تۇردە كوتەرمەلەۋ ارەكەتى كوزگە ۇرادى.
مۇنى حVIII عاسىر اۆتورىنىڭ كىناسى دەۋگە بولمايدى، ويتكەنى ونىڭ مۇنداي جالعاندىققا بارۋى مۇمكىن ەمەس، بۇل – كەيىنگى عاسىرلارداعى «جاڭا تاريح جاساۋشىلاردىڭ» – كونە قولجازبانى ءحىح–حح جۇزجىلدىقتاردا كوشىرۋشىلەردىڭ ءبىرىنىڭ «شىارماشىلىعىنىڭ» جەمىسى. ولار ءوز زامانىندا كوپتىڭ قولى جەتەتىن، جالپىعا ورتاق تاريحي ادەبيەتتەن بىلگەن دەرەكتەرىن وزدەرىنە قاجەت ىڭعايمەن حVIII عاسىر جازباسىنا كىرىكتىرگەن دە، قوعامدىق پىكىردى ءوزىنىڭ قيسىندى وتىرىگىمەن الداۋدى مۇرات ەتكەن كادىمگى پودلوگ جاساعان. ال سوڭعى عىلىمي تاريح جەتىستىكتەرى ولاردىڭ بۇل جالعاندىعىن ايمانداي ەتىپ اشكەرەلەيدى.
باسقا ءتۇرلى وقيعالار جايىن بىلاي قويعاندا، قۇددى حVIII عاسىر كۋالىگىندەي ەتىلىپ، قازبەك بەك اتىمەن وقىرمان نازارىنا تاسقا باسىلىپ ۇسىنىلعان جازبادا ءورىپ جۇرگەن «ابىلقايىردىڭ ساتقىندىعى، ونىڭ مىنەزىنىڭ جاماندىعى، كەكشىلدىگى، ونىڭ اياگوز سوعىسىنان كەيىن قايتىپ ورالماعانى، اڭىراقاي شايقاسىنا قاتىسپاعانى، ۇلى حان سايلانبادىم دەپ وكپەلەپ، ورىسقا ساتىلۋى» سىندى وتىرىكتەر «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىننىڭ» تۇپنۇسقالىق قۇنىن كۇرت تۇسىرەدى. ويتكەنى عىلىمي تاريح بۇگىندە بۇلتارتپاس دەرەككوزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ قالپىنا كەلتىرگەن اقيقاتقا وندا ايتىلاتىن جايتتەردىڭ ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى.
ماسەلەن، قازبەك بەك اتىمەن ايتىلاتىن، سونداي-اق قازىرگى تاريحي ادەبيەتتە كەڭ تارالعان «ابىلاي ءۇش ءجۇزدىڭ حانى، ياعني جالپىقازاق حانى بولدى» دەيتىن پىكىر «حVI–XVIII عاسىرلارداعى تاريحي شىندىققا سايكەس كەلمەيدى، سەبەبى دالالىق مارتەبەلەردىڭ مونارحيالىق نومەنكلاتۋراسىندا مۇنداي لاۋازىم ەشقاشان بولعان ەمەس»[17]. قازاق حاندىقتارى تاريحىنىڭ ءىرى مامانى، قازىرگى زامانعى شىعىستانۋشى ت.ي.سۇلتانوۆتىڭ حVI–XVII عاسىرلارداعى پارسى جانە تۇركى ءتىلدى دەرەككوزدەردى زەرتتەي وتىرىپ انىقتاعانىنداي، قازاقتاردىڭ ءتۇرلى رۋ-تايپالىق توپتارىن قاتار باسقارعان دالا حاندارىنىڭ دارەجەلەرىن ناقتىلايتىن ۇلىق حان – حان-ي بۋزۋرگ – حان-ي كالان (ۇلى حان، اعا حان), كىشىك حان – حان-ي حۋرد (كىشى حان), سونداي-اق كەلتە حان (ۇساق حان) دەگەن اتاۋلار بولعان. وسىنداي رانگىلىك يەرارحيا قازاق دالاسىندا ءXVIIى عاسىردا دا ساقتالعان. رەسەيلىك وكىمەت ورىندارىنا جازعان حاتتارىندا قازاق بيلەۋشىلەرى (كىشى جانە ۇساق حان دارەجەسىندەگىلەر مەن باس حان) وزدەرىنىڭ مارتەبەسىن سالىستىرمالى تۇردە ناقتىلاپ كورسەتۋ ءۇشىن: اعا، ءىنى، باۋىر تەرميندەرىن قولدانعان. ياعني، جەكەلەگەن رۋ-تايپانى بيلەۋشى سۇلتانداردىڭ دا كەيبىرى حان اتالعان. بۇنى اجىراتا الماۋشىلىق، الدە سونداي نيەتتىڭ بولماۋى – ءوز كەزەگىندە، بۇگىنگى كەي زەرتتەۋشىلەردىڭ بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتاعى رۋلىق ۇساق حاندى ۇلى حانعا تەڭگەرە باعالاپ، ءوزىن دە، وزگەنى دە شاتاستىرۋىنا ۇلاسىپ ءجۇر.
تاۋكە حان قايتىس بولعاننان كەيىن ءXVIIى عاسىرداعى قازاق مەملەكەتتىگىندە ۇلى حان تاعىندا (باس حان، اعا حان، «كۇللى حانلارنىڭ اعلاسى قىلىب» مويىندالعان حان) 1715 جىلدان 1718 جىلعا دەيىن قايىپ-حان، 1719 جىلدان 1748 جىلعا دەيىن ابىلقايىر-حان، 1748 جىلدان 1770 جىلعا دەيىن ابىلمامبەت حان، 1771 جىلدان 1780 جىلعا دەيىن ابىلاي-حان بولدى. تەك ولاردىڭ ءبىر-دە-ءبىرى ءوز بيلىگىن قازاقتاردىڭ بارشا رۋ-تايپالىق توپتارى مەن ۇلى دالانىڭ بارلىق ايماعىنا بىردەي تاراتا العان جوق.
ەڭ اتىشۋلى جانە بىرىنە ءبىرى جاساندى تۇردە قارسى قويىلىپ جۇرگەن ابىلقايىر مەن ابىلاي دا ونداي دارەجەگە جەتە المادى. ابىلقايىردىڭ ىقپالى ءالىمۇلى بىرلەستىگىنىڭ جەكەلەگەن رۋلارىنان باسقا كۇللى كىشى جۇزگە جانە ورتا ءجۇز رۋلارىنىڭ كوپتەگەن توبىنا (وعان مەيلىنشە ادال جانىبەك باتىر باسقاراتىن ارعىن رۋىنىڭ ءبىر بولىگىنە، ەكىنشى ۇلى ەرالى سۇلتان باسقاراتىن ۋاق، قىپشاق، كەرەيگە) ءجۇردى. ءوز كەزەگىندە ابىلاي ورتا ءجۇزدىڭ قىپشاقتار مەن نايمانداردىڭ بىرەر بولىمشەسىنەن وزگە نەگىزگى بۇقاراسىنىڭ، ۇلى ءجۇز رۋلارىنىڭ كوپ بولىگىنىڭ ءامىرشىسى بولدى. ال كىشى ءجۇز قازاقتارى، قازىرگى كەيبىر تاريحشىلاردىڭ نەگىزسىز مالىمدەمەلەرىنە قاساقانا، تۇپدەرەككوزدەر كورسەتىپ وتىرعانداي، ابىلاي حانعا ەشقاشان باعىنعان ەمەس.
«قازاقستاننىڭ قازىرگى تاريحناماسىنداعى عىلىمي ءبىلىم جانە ميفتۋعىزۋشىلىق» اتتى ۇجىمدىق مونوگرافيانىڭ اۆتورلارى ءوز ەلىنىڭ تاريحىن جاڭعىرتۋدا قولدانىلىپ جۇرگەن ءداستۇرلى ءىس-داعدىدا «باس يەر تاريحي تۇلعا جاساۋدىڭ بىرنەشە نۇسقاسى» بارىن اتاپ وتەدى. ونىڭ ءبىرى – ءوزى قالامايتىن تۇلعانىڭ شىن مارتەبەسىن جۇرتشىلىق كوزىندە قۇردىمعا كەتىرۋ، ال ەكىنشىسى – تيىسىنشە، ءوزىنىڭ كوڭىلى قۇلاعان تۇلعاعا باسقا حالىق قاھارمانىنىڭ قاسيەتتەرىن جاساندى تۇردە جاپسىرۋ ارقىلى، جالپىحالىقتىق دەڭگەيگە كوتەرۋگە تىرىسۋ.
وسى ەكى تاسىلمەن داۋىرلىك، ماڭگى تاعزىم ەتەرلىك تاريحي تۇلعا جاساۋعا تىرىسۋشىلىق ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى كەي وقىمىستىلاردىڭ تاريحي شىعارمالارىندا (سونىڭ ىشىندە ءوزىمىز ءبىراز كوڭىل بولگەن «ءتۇپ-تۇقياندا» دا) بار ەكەنىن مويىنداماي بولمايدى. ماسەلەن، بۇل ءجايت ابىلقايىر مەن ابىلاي سىندى اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ساياسي ءومىرباياندارىن جاساندى تۇردە بويامالاپ، بىرىنە ءبىرىن قولدان قارسى قويۋ ارەكەتتەرىنەن كورىنەدى.
الايدا بۇل ەكى ۇلى ادام ناقتى ومىردە ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى بولعان. مىنالارزدى ەستە ۇستاۋ ءلازىم. بىرىنشىدەن، ولاردىڭ جاستارىندا كوپ الشاقتىق بار: ابىلاي ابىلقايىردىڭ ۇلكەن ۇلى نۇرالى-حانمەن جاستى، سول تۇرعىدا ەكەۋىن – ابىلقايىر مەن ابىلايدى – اكەلى-بالالى ادامدارداي دەۋگە بولادى. ەكىنشىدەن، تيىسىنشە – ولاردىڭ ءامىرشى بولعان كەزەڭدەرى ەكى ءتۇرلى، ۇشىنشىدەن، تەمپەرامەنت پەن مىنەز-قۇلىق جاعىنان دا ولار بىرىنە ءبىرى ۇقساي بەرمەگەن. سوعان قاراماستان، ەكەۋىنىڭ دە ءبىر شىڭعىس تۇقىمى بولۋى ءوز الدىنا، ولاردىڭ جەكە باستارى مەن ساياساتتاعى تاعدىرلارىندا كوپ ورتاقتىقتار بولعان. اتاپ ايتقاندا، ەكەۋى بەلگىلى-ءبىر مەزگىل قاتار ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتا ءبىرىن-ءبىرى جاقسى تۇسىنگەن. ولاردىڭ شەتەل بيلەۋشىلەرىنە قاتىستى ۇستانعان تاكتيكالارى دا ۇقساس. ابىلقايىر رەسەي مەن جوڭعاريا اراسىندا 1746–1748 جىلدارى ەكى ۆەكتورلى ساياسات ۇستاندى، ال ابىلاي 1758-1780 جىلدارى تاپ سونداي ساياسي باعىتتى رەسەي مەن قىتايعا قاتىستى جۇرگىزدى.
قيىن ساتتەردە ولار بىرىنە ءبىرى جاردەمدەسىپ تۇرعان: ابىلقايىر 1742 جىلى ابىلايدىڭ جوڭعار تۇتقىنىنان بوساتىلۋىنا جاردەمدەستى، ال ابىلاي اعا حان ابىلقايىردى 1748 جىلى نايماندار حانى باراق سۇلتان ولتىرگەندە، ونىڭ جاسىرىنعان جەرىن انىقتاپ، قاندى كەك قايتارماق بوپ جۇرگەن ابىلقايىردىڭ بالالارىنا ايتىپ بەردى. ءارى ابىلقايىردىڭ بالاسى ەرالى سۇلتاندى باراقتىڭ قاستاندىعىنان قۇتقارىپ قالعانى بار.
بۇل ەكى ءىرى تاريحي تۇلعانىڭ وي-پىكىرى، ءىس-ارەكەتى مەن ساياسي مىنەز-قۇلىقتارىنداعى ۇقساستىقتار مەن ايىرماشىلىقتار جايىندا ءتۇرلى مۇراعاتتاردا ساقتالعان ۇلى دالا بيلەۋشىلەرىنىڭ مىڭداعان حاتى سىر شەرتەدى. اتالعان ۇجىمدىق ەڭبەك اۆتورلارى وزدەرىنىڭ مۇراعاتتاردان تاپقان كوپتەگەن ەپيستوليارلىق قۇجاتتارى اراسىندا ابىلقايىردىڭ 120-داي، ابىلايدىڭ 80-نەن استام، ابىلمامبەت پەن باراقتىڭ ونداعان، نۇرالى حاننىڭ 200-دەن استام، ەرالى حاننىڭ 70-تەي حاتى بارىن ايتادى.
ءXVIIى عاسىرداعى قازاق تاريحىندا ايشىقتى ءىز قالدىرعان وسى ەكى شىڭعىسحان ۇرپاعى دا جاستاي اتا-اناسىز قالىپ، جەتىم جەتىلگەن. ەكەۋى دە جاسىندا باي مال وسىرۋشىلەردىڭ شارۋاشىلىعىنداعى قاتارداعى شوپان رەتىندە بوتەننىڭ مالىن باعۋمەن شۇعىلدانعان. ابىلقايىر – ءوزىنىڭ بولاشاق جارى بوپايدىڭ اكەسىندە، ابىلاي – اۋەلى داۋلەتكەلدى دەگەن بايدىڭ، سوسىن ىقپالدى قازاق تورەشىسى تولە بيدە جالشى بولعان.
ەكەۋى دە جاس جىگىت شاقتارىندا، تەك وزدەرىنىڭ جەكە باستارىنىڭ كوشباسىلىق قاسيەتتەرى مەن دارىندارى ارقاسىندا عانا، اۋلەتتىك باسەكەلەستەرىنەن وق بويى وزىپ شىقتى. ەكەۋى دە ۇزدىك-سوزدىق بۇرقىلداپ، عاسىرلار بويى تولاستاماعان قازاق-جوڭعار سوعىسى جىلدارى جارق ەتىپ كورىندى.
باسقىنشىلارعا قارسى كوتەرىلۋدەگى قاھارماندىق 1710 جىلى ابىلقايىردى اق كيىزگە سالىپ حان كوتەرۋگە، 1726 جىلى بىرىككەن قازاق ارمياسىنىڭ باس قولباسشىسى ەتىپ سايلانۋعا، ال ابىلايدى 1730-شى جىلدارى ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى لاۋازىمىن يەلەنۋىنە الىپ كەلدى. كەيىن ەكەۋى دە ۇلى دالاداعى ەڭ جوعارى لاۋازىم – ۇلى حان (باس حان، اعا حان) دارەجەسىنە جەتتى: 1719–1748 جىلدارعى ۇلى حان – ابىلقايىر، 1771–1780 جىلدارعى ۇلى حان – ابىلاي بولدى.
قازىرگى كەزدە وسىناۋ ەكى عالامات تۇلعانى نەلىكتەن ءوز تاريحي دارەجەسىندە قابىلداماي، ءبىرىن كەمىتىپ، ەكىنشىسىن كوتەرمەلەپ، بىرىنە ءبىرىن قارسى قويۋ ادەتى ورىن الىپ وتىر؟
اتالعان ۇجىمدىق جۇمىس اۆتورلارى مۇنى «توپتىق سانانى الىپ جۇرۋشىلەردىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىق باعدارىندا جانە كلاندىق-جەرشىلدىكتەن تۋىندايتىن – ءوزى ءتان الاتىن بىرەۋدى باسقادان ارتىق كورۋشىلىك سەزىمىندە» جاتىر دەپ سانايدى.
وسىنداي ادەت – وزىنە تاقاۋ، ءوز توپشىلاۋىنشا، بارىنەن ارتىق، عاجاپ كورىنەتىن الدەبىر تۇلعانى وزگە نەبىر مىقتى دەلىنەتىننەن، شىنتۋايتىندا، نەگىزىنەن «بوتەن» بولعاندىقتان، جوعارى قويۋشىلىق – كەيبىرەۋلەردىڭ قانىنا سىڭگەن. ولار ءبىر ايماقتىڭ شەڭبەرىنەن اسپايتىن جەرگىلىكتى پاتريوتيزم جەتەگىمەن وزىنە ءتان تاريحي-گەوگرافيالىق اۋماق تۋماسىنا بارشا عالامات قاسيەتتى ءۇيىپ-توگۋمەن اينالىسادى. بۇل ورايدا ولار قوعامىمىزدىڭ وزگە الەۋمەتتىك-اۋماقتىق پۇشپاعىنان شىققان بەلگىلى تۇلعالارعا اشكەرەلەگىش نەمەسە كەمىتۋگە تۇنعان مىنەزدەمە بەرە سالۋدان تايىنبايدى.
«قازاقستان تاريحى بويىنشا شىعىپ جاتقان قازىرگى عىلىمنان تىس جاريالانىمداردىڭ گەوگرافياسىنا قاراپ وتىرىپ، ابىلقايىر حاننىڭ اشكەرەلەۋشىلەرى مەن ابىلاي حاننىڭ اپولوگەتتەرى نەگىزىنەن سولتۇستىك، ورتالىق جانە ءىشىنارا وڭتۇستىك قازاقستاندا تۇراقتى تۇراتىن، نە تامىرى سول جاقتان بولىپ كەلەتىن تاريحشىلار مەن پۋبليتسيستەر ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس، – دەيدى تاريحشى ي.ۆ. ەروفەەۆا، – ال بۇل كەزدە ەلدىڭ باتىس وبلىستارىنان شىققان اۆتورلار مەن قازاقستاننىڭ باسقا ايماقتارىندا تۇراتىن ولاردىڭ ارىپتەستەرى، بۇرىنعى جەرلەستەر، العاشقى امىرشىگە تولىعىراق جانە وڭ سيپاتتاما بەرەدى، ال ابىلاي حاننىڭ قىزمەتىنە قاتىستى تاريحي وقيعالاردى سۋرەتتەۋ كەزىندە، كوپ جاعدايدا ونى قىسقاشا عانا ەسكە الۋمەن شەكتەلەدى، نەمەسە بۇل تۇلعانى ءسوز قىلماي، ءۇنسىز اينالىپ وتكەندى ءتاۋىر كورەدى».
مۇنداي پايىمداۋدىڭ جانى بار، مۇنى مويىنداۋ ءلازىم.
قازاق تاريحىنا كاسىبي دە، كاسىبي ەمەس تە زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان وبەكتيۆتى كوزقاراس قالىپتاستىرىلۋعا ءتيىس. بۇگىندە توپشىلدىق سەزىمنەن جالپىۇلتتىق سەزىمنىڭ ۇستەم تۇرۋى كەرەكتىگىن ءبىلۋ از، سولاي ەتە ءبىلۋ قاجەت. الدەبىر وعاش پىكىر ايتۋشىعا توپ قۇرىپ شوقپار الا جۇگىرگەننەن گورى، اقىل-پاراساتقا سالىپ، وي جارىستىرۋ ارتىق بولماعىن ۇعۋ ءجون. سۇيىكتى تۇلعامنىڭ كەمشىلىگىن اشىپ قويدى دەپ «ۇيقىدان ايرىلىپ»، جانتالاسا سويىل سوعۋدى ۇيىمداستىرعاننان، بىلىكتى پىكىر الماسۋ احۋالىن جاساۋ عانا ءبىزدى ۇشپاققا شىعارار، ەگەر سول ماڭدايعا جازىلعان بولسا...
***
بايقايمىن، تىنىستار مەزگىل جەتتى... جالقىدان جالپىعا بەت الۋ ورايىندا العا قويعان ماقساتىمدى ءىشىنارا بولسا دا ورىنداعاندايمىن. ەندى وسىناۋ بارشاعا كەرەك جالپىنى تولىعىراق تانۋ ءۇشىن دە بىرەر مەزگىل دەم الىپ الۋ كەرەك سياقتى...
[1] قازاقستان تاريحى. 3-ت. – ا.، 2010. –130-ب.
[2] تىنىشپاەۆ م. يزبراننوە. –ا.، 2001. –258-ب.
[3] ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك...– 164-ب.
[4] تىنىشباەۆ م. تاڭدامالى. يزبراننوە. – الماتى، 2001. – 260-ب.
[5] قازاقستان تاريحى. 3-ت. – الماتى، 2010. – 136-ب.
[6] قازاقستان تاريحى. 3-ت. – الماتى، 2010. – 136-ب.
[7] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – الماتى، 2008. – 934-6.
[8] قازاقستان تاريحى. 3-ت. – ا.، 2010. – 140–141-بب.
[9] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – 937–938-بب.
[10] قازاقستان تاريحى. 3-ت. – 145-ب.
[11] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – 937-ب.
[12] قازاقستان تاريحى. 3-ت. –173–175-بب.
[13] ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك... – 395–396-بب.
[14]شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – 659, 937, 977–978-بب.
[15] قازاقستان تاريحى. 3-ت. – 117-ب.; ەروفەەۆا ي. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك. – ا.، 1999. – 190-ب.
[16] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – 983-ب.
[17] ناۋچنوە زنانيە ي ميفوتۆورچەستۆو ۆ سوۆرەمەننوي يستوريوگرافي كازاحستانا. – ا.، 2007. – 206-ب.
بەيبىت قويشىباەۆ
(«رۋح-ساراي»، 5-توم، «قازاقپارات» باسپاسى، 2012 ج.)
Abai.kz
