باسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن... 

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

ءوزىڭدى-ءوزىڭ تانۋ تاجىريبەسىنەن

33.

قازىبەك بەك اڭگىمەلەيدى: «قىس ورتاسىندا (1723 جىلدىڭ ەرتە كوكتەمى بولسا كەرەك – ب.ق.) مەنىڭ قارسىلىعىما قاراماي، اكەم ىلەنىڭ وڭ جاعالاۋىنا ءوتىپ، ماتايعا بەت الدى. «قالماق شابۋىلى باستالادى» دەگەنىمە قاراماي: «سوناۋ اسىدان تولە بي كوشىپ، بايانجۇرەك بارعاندا، ول نەمەنە، جاۋ جايىن ءبىز قۇرلى بىلمەيدى دەيسىڭ بە؟» – دەگەندى ايتتى. ...قويان جىلعى كوكەك ايىنىڭ باسىندا (1723 جىلى – ب.ق.) سەۋان رابدان ەرتىستەن سارارقاعا كوشىپ جاتىر ەكەن دەگەن حابار جەتتى. ەلدىڭ بيلەرى جينالىپ، ءسۇر جەسىپ، ءبىزدىڭ ۇيدە ءبىراز اقىلداستى. ەشقايسىسى باسى مەنىڭ اكەم بولىپ مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭدامادى. ارادا ون شاقتى كۇن وتكەندە كوكتەڭىز اينالىپ كەتكەن قالماقتار تالاس، شۋ بويىنان ءارى قاراي قالىڭ دۋلاتقا شابۋىل جاسادى دەگەن حابار دۇڭكىلدەپ كەتتى. ودان ەكى كۇننەن كەيىن قالماقتار تاشكەنتتى الىپتى، ولار سوعىسسىز قاراپتى دەگەن ءسوز دە ەستىلدى. قازاقتىڭ باسىن قوسۋعا ءتيىستى بولات حان (بۇل كەزدە بولات حان ومىردە جوق – ب.ق.) ەش قايرات كورسەتە المادى دەگەن ءسوز دە جەتتى. ەندى ەكى كۇننەن كەيىن الاكولدى قىستاپ شىققان تولە شۋعا قاراي كوشىپ كەتتى دەگەن ءسوز جەتتى. ...ونىڭ ەرتەسىنە كوكسۋ بويىنداعى ىستى نۇرمامبەت بيدەن: «قالماق قارا-قۇرىمداي قاپتاپ كەلەدى، ارقاس اڭقايىنان ءوتتى»، – دەگەن حابار اكەلدى. سول كۇنى شاپىراشتى تاۋاسار بيگە البان سىرىمبەت بيدەن دە: «قالماق مۇزارتتان بەرى قاپتاپ كەلەدى»، – دەگەن حابار دا جەتتى.

تاۋاسار بي قاتەلەسكەنىن ءبىلىپ، بالاسى بولسام دا ماعان تىلگە كەلە المادى. مەنىڭ ۇلكەن ۇلىم قاسقارى سول كەزدە ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ ون ۇشكە كەلگەن بولاتىن. ماعان سونى سالدى. «تەز ىلەنىڭ سول جاعىنا ءوتۋ كەرەك»، – دەدىم مەن. ونداعىم شاپىراشتىنىڭ ەڭ قويۋ جەرى لاباستىڭ باۋىرىڭدا، ىلەنىڭ سول قاناتىندا بولاتىن. شاپىراشتى – اسا جاۋىنگەر ەل، وعان: «باقتيار، باقتيار، باقتيار!» – دەپ ءۇش ايعايلاساڭ، تايلىسى دا، تاياقتىسى دا قالماي تاس ءتۇيىن بولىپ جينالادى».

وعان «قالامدى نايزاعا ايىرباستاۋعا تۋرا كەلدى». ماتاي، شاڭقاناي، التىنەمىل، ارقارلى، تەكەلى، توعاتى، بوگەتى توڭىرەگىندەگى، ات جەتەر جەردەگى بايلاردىڭ بارىنە سالەم ايتتى. «جىلقىسىن اياماي بارلىق كەدەي، جارلى-جاقىبايدى تەگىس اتقا قوندىرسىن، كىمدە-كىم توڭىرەگىندەگى ەلگە كولىك بەرمەي، جاياۋ جاۋ قولىنا تاستاپ كەتسە، ول – دۋلات، شاپىراشتىنىڭ جاۋى، ءىسىم سونىمەن تۇسەدى دەگەن بولدىم. ءبۇيتىپ ايتۋعا قۇقىعىم دا بار ەدى، ويتكەنى مەن وقۋدان كەلگەندە «اۋىلداعىنىڭ اۋىزى ساسىق» دەپ قاراعاندار قالماق جەرىنە بارىپ جىلدان اسا ەلشى بولىپ كەلگەن سوڭ ء(ماتىننىڭ ۇزىنا بويىنداعى مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ول جىلدان اسا ەمەس، ءتورت-بەس جىلداي – 1718 جىلدان 1723 جىلعا دەيىن ەلشى بولعان-تىن – ب.ق.), ەندى مەنىمەن ەسەپتەسپەي تۇرا الماعان»[1].

سونىمەن، ەلشى، وقىمىستى، استرونوم قازىبەك تاۋاسارۇلى عۇمىرىنىڭ وتان قورعاۋ جولىنداعى جاۋىنگەرلىك كەزەڭى باستالادى...

وسى جەردە مىنانى ەسكە الا كەتۋ ورىندى بولماق. شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن» كىتابىنىڭ ەكىنشى باسىلىمىن جارىققا شىعارا وتىرىپ: «قانشاما تاريحي ادامنىڭ، حان مەن قارانىڭ، جان-جانۋاردىڭ، تاۋ-تاس پەن وزەن-كولدىڭ، اۋىل-ايماق، سوعىس وتكەن ساي-سالانىڭ اتى اتالادى! – دەيدى شىعارۋشى ونىڭ ماتەريالىنىڭ بايلىعىنا ءسۇيسىنىپ. – سونشالىق مول اتاۋدى ءبىر-بىرىمەن شاتاستىرماۋ، جاڭىلماۋ تەك ءوزى كورگەن، ءوزى ەستىگەن جانە كورگەنىن كورگەن جەردە، ەستىگەنىن ەستىگەن جەردە قاعازعا قولما-قول ءتۇسىرىپ جۇرگەن ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ولاردى ءوزى كورمەگەن، قاسىندا بولماعان ادامنىڭ قانشاما دانىشپان بولسا دا ەستە ساقتاۋى مۇمكىن ەمەس»[2].

شىعارۋشىنىڭ باعالاۋىنشا، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» اتالعان  اسا قاسىرەتتى كەزەڭى كەزىندەگى تاريحي تۇلعالار مەن باتىرلاردىڭ اتى-جوندەرىن، ەرلىكتەرىن تۋرا مۇنداي دالدىكپەن جازىپ سۋرەتتەگەن جازباشا تاريح ءبىزدىڭ قولىمىزدا بۇرىن-سوڭدى بولعان ەمەس.

قازىبەك بەك شىعارماسىندا، باسپاگەردىڭ تالداۋىنا قاراعاندا،  ەسىم حان تۇسىنداعى باتىرلاردى جانە ۇنەمى ابىلايدىڭ ءوز قاسىندا جۇرەتىن بايعوزى، بايان، ورازىمبەت، ەلشىبەك، شىنقوجا، جاۋعاش، مالىك، بەردىقوجا باتىرلاردى جانە ابىلقايىر قولىنداعىلاردى قوسپاعاندا، ناۋرىزبايدىڭ توڭىرەگىنەن تابىلاتىن 62, بوگەنبايدىڭ ماڭىنان 38, قابانبايدىڭ قاسىنداعى 26 ادامدى، ال قالماقتاردان 96 ادامدى ناقتىلاپ اتايدى. ءبىرازىنىڭ كورسەتكەن ەرلىكتەرىن ناقتى بايانداپ، ءتۇرى مەن تۇسىنە، قىلىعى مەن كيىم-كەشەگىنە دەيىن سۋرەتتەيدى.

وسىنداي ماڭىزدى دەپ بىلەتىن، باسقا ەشقايدان كەزدەسپەيتىن دەرەكتەر جايىنداعى ءوزى جۇيەلەگەن مالىمەتىن ايتا وتىرىپ، شىعارۋشى: «مۇنداي تاريحتى، باعا جەتپەس ەستەلىكتى ءوز حالقىنا ءوزى قىيماي ارامتەر بولعاندار ءتۇبى ءوزىنىڭ قىياناتىن تەز تۇسىنگەن سايىن بۇل كىتاپتىڭ ەلگە تيگىزەر پايداسى دا ەرتەرەك تيە باستار ەدى-اۋ دەپ قانا قىنجىلاسىڭ»، – دەگەن رەنىشىن جاريا ەتەدى.

كىتاپتىڭ العاشقى باسىلىمى جارىق كورىسىمەن تۋعان شۋعا وراي، ون بەس جىلدان كەيىن كىتاپ قولجازباسىنىڭ فاكسيميلەسىن، سونداي-اق اراب ارىپتەرىمەن جازىلعان قولجازبانىڭ تىكەلەي وقىلىپ، قازىرگى ارىپپەن كوشىرىلگەن نۇسقاسىن ەكىنشى باسىلىمعا قوسا باسىپ: «ويلاساڭ، نەنى تاپپايسىڭ دەمەكشى، ۇلتتىق كىتاپحاناعا، تاعى باسقا ءبىراز عىلىمي ورتالىقتارعا قولجازبانىڭ كوشىرمەسىن تاراتىپ، ونى ءباسپاسوز بەتتەرىندە جارىيالاعانىمىزعا قاراماستان، – دەيدى شىعارۋشى، – بۇل كىتاپتىڭ قولجازباسى جوق، «كىتاپتى شىعارۋشىلاردان باسقا تۇپنۇسقانى كورگەن دە، عىلىمي ەكسپەرتيزدەن وتكىزىپ انىقتاعان دا ەشكىم جوق»، – دەۋشىلەر كەزىندە بولدى»[3].

شىعارۋشى وسىلاي، كوپشىلىكتى وقۋشى قاۋىم ىشىندە تۋعان كۇدىك جايىنان حاباردار ەتە وتىرىپ، سودان سوڭ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆتىڭ ءبىر سۇحباتىندا، «داۋ-دامايدى كوبەيتپەس ءۇشىن، بۇل كىتاپتىڭ اراپشا جازباسى مەن كازىرگى جازبا نۇسقاسىن قاتار بەرۋ دۇرىس» بولار ەدى دەگەن پىكىرىن  ەسكەرگەنىن ايتقان.

«ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن» كىتابىنىڭ جاڭا باسىلىمىن شىعارۋشى قوعامدا تۋىنداعان سونداي تالاپ-تىلەكتەرگە  ساي ازىرلەگەن ەكەن. باسپا، داۋ جوق، كىتاپتىڭ بۇل جاڭا باسىلىمىمەن زەرتتەۋشىلەرگە پايداسى تيەتىن ۇلكەن جۇمىس تىندىرعان. وسى باسىلىمدى پايدالانا وتىرىپ، زەرتتەۋشىلەردىڭ بولاشاقتا قولجازبانىڭ كوشىرمە سۋرەتتەرىمەن (فاكسيميلەسىمەن) تىكەلەي تانىسۋ ارقىلى ونىڭ جازىلۋ تاسىلىنە (قادىم با، اراب-پارسى ارىپتەرىنە نەگىزدەلگەن توتە جازۋ ما، الدە 40-شى جىلدارداعى كوشىرمەشى ەكى ءتاسىلدى قوسا پايدالانعان با، سونداي-اق ءتىلى، ءسوز ساپتاۋ ءستيلى سىقىلدى ىقتيمال تالداۋلاردىڭ ءبارىن ەركىن جۇرگىزە الارى ءسوزسىز...

«ءتۇپ-تۇقياننان...» كىتابىن جازاردا ماتاي اتاسىنىڭ جازبالارىنا سۇيەنگەن قازىبەك بەكتىڭ اڭگىمەلەۋىندە جاڭا دەرەكتەر بارىن ت.وماربەكوۆ تە اتاي كەتەدى. ماسەلەن، دەيدى ول، قازىبەك بەكتىڭ بايانداۋىنشا، سالقام جاڭگىردى سەسەننىڭ ۇلى قالدان ولتىرەدى. ال قالماق باتىر قونتايشى قاراساي باتىر سالعان اۋىر جارادان ولەدى. ال باسقا ناقتى ەمەس، جالپىلاما دەرەكتەردە جاڭگىردىڭ قونتايشى باتىرعا قارسى كۇرەستە ولگەنى ايتىلادى[4].

وسى ورايدا كونە جازبا دەرەككوزدەرگە سۇيەنىپ جاسالعان عىلىمي تاريح ماعلۇماتتارىنا كوز جۇگىرتەلىك. سونداي زەرتتەۋلەردىڭ بىرىندە مىنالار ايتىلادى... جوڭعارلار 1630–1640-شى جىلدارى باتىس جەتىسۋدا  شۋ وزەنىنىڭ شىعىستاعى سالاسىنىڭ جوعارعى جاعىندا جانە ونىڭ سول  جاق سالاسى قۇراعاتى الابىنداعى اسا ۇلكەن ەمەس اۋداندا تۇرىپ جاتقان. سول شاقتا شۋدىڭ جوعارعى جاعىندا شىعىسقا قاراي نەگىزىنەن ويراتتاردىڭ حوشوۋت رۋى كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن. ال حوشوۋتتار باسىندا باتىر قونتايشىنىڭ جاقىن دوسى  جانە ۇزەڭگىلەسى وچيرتۋ-تسەتسەن حان (جوعارىدا سەسەن دەپ اتالعان – ب.ق.) تۇرعان-دى. 1652 جىلى ول بىرىككەن قازاق-قىرعىز اسكەري جاساقتارىنا قارسى ءساتتى جورىق جاسادى. جۇرگىزگەن  سوعىسى ناتيجەسىندە ەكى حالىقتىڭ دا سوندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن  رۋلارىن وڭتۇستىك-باتىسقا، سىر  ايماعىنا ىعىستىرىپ جىبەردى دە، جوڭعار يەلەنەتىن جەر-سۋدى ۇلعايتىپ، شەكارانى شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ ورتاڭعى اعىسىنا دەيىن كەڭەيتىپ الدى. وسى اسكەري جورىق كەزىندە  تسەتسەن حاننىڭ 17 جاسار ۇلى گالدامبا نويون (1635–1667) ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇستى. ول اۋىر جەكپە-جەك كەزىندە اتاقتى قازاق قولباسى جاڭگىر حاندى (1644–1652) نايزامەن الدە قىلىشپەن جارالاپ، قاتاردان شىعاردى[5].

دەمەك، قازىبەك بەكتىڭ «سالقام جاڭگىردى سەسەننىڭ ۇلى قالدان ءولتىردى» دەگەنى تاريحي شىندىققا بۇرىستاۋ كەلەدى. راس، بۇل ءجايت ەستەلىك ايتۋشىنىڭ ءوز كەزىنەن – كىتاپ جازىلعان 1776 جىلدان – عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن وتكەندىكتەن دە، ۇمىتىلۋى، ادامدار اتىنىڭ شاتاستىرىلۋى ابدەن مۇمكىن.

«تاريحشىلار اراسىندا ەسىم حاننىڭ قاشان قايتىس بولعانى تۋرالى دا ورتاق پىكىر جوق. كوپكە دەيىن ول، ادەتتە، 1628 جىلى قايتىس بولدى دەگەن پىكىر باسىم بولعان ەدى، – دەيدى ت. وماربەكوۆ. (الايدا بۇنداي پىكىردىڭ باسىم بولۋى قيسىنسىزداۋ سياقتى، ەسىم حاننىڭ 1645 جىلى قايتىس بولعانى 1974  جىلعى ەنتسيكلوپەديادا انىق كورسەتىلگەن – ب.ق.)[6]. – بىراق ونىڭ بالاسى جاڭگىر 1635 جىلى دا ءالى سۇلتان اتالادى. ەگەر ەسىم حان 1628 جىلى ولسە، ونىڭ بالاسى جاڭگىر 1635 جىلى سۇلتان ەمەس، حان اتالار ەدى عوي... قازىبەك بەك ەسىم حاننىڭ ناۋقاس بولۋىنا بايلانىستى 1640 جىلدان باستاپ قازاقتى جاڭگىر سۇراي باستاعانىن ايتادى. تاريحشى ءا. حاسەنوۆ ءوزىنىڭ «قازاق تاريحىنىڭ بەس مىڭ جىلدىق بايانى» دەگەن كىتابىندا ەسىم حاننىڭ 1645 جىلى قايتىس بولعانىن ناقتى اتاپ كورسەتەدى... ەگەر وسى دەرەكتى قابىلداساق، 1640 جىلى ەسىم حاندى اۋرۋ دەپ كورسەتكەن قازىبەك بەك شىندىققا جاقىن بولىپ شىعادى...».

بۇل جەردە تاعى دا قازىبەك بەك كىتابىنداعى حيجرامەن (مۇسىلمان كالەندارىمەن) كورسەتىلگەن ۋاقىتتار وقيعالاردىڭ يۋليلىك كۇنتىزبەمەن (حريستيان كالەندارىمەن) بەلگىلەنگەن مەرزىمىنە سايكەس كەلمەيتىنىن ەسكەرتە كەتكەن ءجون ءتارىزدى...

ت. وماربەكوۆ قولجازباداعى جاڭا دەرەكتەر حاقىنداعى پىكىرلەرىن ودان ءارى: «زايا-پانديتى حرونيكاسى 17 جاسار قالماق قالداننىڭ جاڭگىردى ولتىرگەنىن راستايدى، ياعني قازىبەك بەك اتاپ كورسەتكەن وسى دەرەك باسقا قۇجاتتار ارقىلى دالەلدەنىپ وتىر»، – دەپ ساباقتاي تۇسەدى. – قازىبەك بەك دەرەكتەرىندەگى قالماق قالدان بوشىقتۋدىڭ ومىرىنە بايلانىستى مالىمەتتەر دە قابىلدانعان تاريح دەرەكتەرىن تەرىسكە شىعارمايدى. قازىبەك بەكتىڭ ايتۋىنشا، قالدان قىتايدان جەڭىلگەن سوڭ، كۇيىنگەندىكتەن ءوزىن-ءوزى جارىپ تاستايدى، ال باسقا دەرەكتەردە ول ۋ ءىشىپ ولەدى[7].

وسى جەردە ت. وماربەكوۆ «زايا-پانديتى حرونيكاسى» دەپ سىلتەمە جاساعان ەڭبەك پەن ونىڭ اۆتورى جانە ەڭبەكتىڭ مازمۇنىنا قاتىستى دەرەكتەر كەلتىرە كەتەلىك. زايا-پانديتا (1599–1662) – جوڭعاريا مەن شىعىس موڭعولياداعى ءبۋدديزمدى ۋاعىزداۋشى، موڭعول جازۋىن رەفورمالاعان كىسى[8]. ءحVىى عاسىرداعى جوڭعار اعارتۋشىسى جانە ادەبيەتشىسى. ول ءوز زامانىندا ويرات جازۋىن جاساپ،  ويرات ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالعان ادام. بار ءومىرىن ويرات حالقىن بىرىكتىرۋگە ارناعان، جوڭعار تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ بارىسىنا ىقپالى تيگەن، قوعامدا ەلەۋلى ورىنى بار تۇلعا بولعان. ونىڭ جەكە شەجىرەشىسى رادنابحادرا ۇستازىنىڭ كوزى تىرىسىندە «اي جارىعى: زايا-پانديتا رابجدامنىڭ تاريحى»  دەگەن تاقىرىپپەن قولجازباسىن جازا باستاعان. رادنابحادرانىڭ بۇل ەڭبەگىندە اعارتۋشى زايا-پانديتانىڭ ومىربايانىمەن قاتار، جوڭعار حاندىعىنىڭ گالدان-بوشوكتۋ حان بيلىك قۇرعان كەزىنە قاتىستى مالىمەتتەر بار[9].

گالدان-بوشوكتۋ حان (نەمەسە جوعارىدا «ءتۇپ-تۇقيان...» بويىنشا كەلتىرىلگەندەي – قالدان بوشىقتۋ) 1671–1697 جىلدارى جوڭعار بيلىگىندە بولعان. ونىڭ بيلىك قۇرعان كەزى ويرات شونجارلارىنىڭ ءوزارا كيكىلجىڭدەرى ۋشىققان بۇلعاق كەزەڭگە ساي كەلدى. 1667 جىلى جوڭعاريانىڭ باتىس جەتىسۋداعى سىرتقى شەكارالاردى قورعاۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزىن سالعان، الدەنەشە رەت ويراتتاردىڭ حالىق اندەرىنە ارقاۋ بولعان گالدامبا نويان كەنەتتەن (وگەي شەشەسىنىڭ امىرىمەن ۋلاندىرىلىپ) ولگەن بولاتىن. سودان باستالعان تارتىستار  ءحVىى عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن سوزىلعان. سوندىقتان دا سول شاقتاعى قالماق قاراۋىل جاساقتارىن تىكەلەي باسقارعانداردىڭ ەسىمدەرى تاريح عىلىمىنا بەلگىسىز بولىپ كەلەدى[10].

وسى رەتتە ءحVىىى عاسىردىڭ كۋاگەرى قازىبەك بەك كىتابىنىڭ سول كەزەڭ شىندىقتارىن اشا تۇسۋدەگى ءمانى ارتا تۇسۋگە ءتيىس. «قازىبەك بەكتىڭ تاريحي ومىرباياندىق ەڭبەگىندە شاپىراشتى قاراساي جانە ارعىن اعىنتاي باتىرلاردىڭ قايتىس بولۋلارى، قانجىعالى بوگەنباي باتىردىڭ، ارعىن ولجاباي باتىردىڭ، قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ، وتەگەن باتىردىڭ، البان حانگەلدى باتىردىڭ، بولەك باتىردىڭ تۋعان جىلدارى تۋرالى ناقتى مالىمەتتەر بار. سونداي-اق تاۋكە حاننىڭ، ابىلمامبەتتىڭ، ابىلايدىڭ تاققا وتىرۋلارىنا قاتىستى دەرەكتەرگە دە وسىندا كەزدەسەمىز». سونداي-اق، بۇل ەڭبەكتەن، «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» كىتابىنا زەرتتەۋشى رەتىندە پىكىر ءبىلدىرۋشى عالىمنىڭ ويىنا قاراعاندا، قازاق باتىرلارىنىڭ قالماق باتىرلارىمەن جەكپە-جەكتەرى، قازاقتاردىڭ ۇرىستاردى وزىندىك رەتپەن ۇيىمداستىرۋ تاسىلدەرى، باستى-باستى جوڭعار-قازاق شايقاستارى تۋرالى دا ءبىراز تىڭ ماعلۇماتتار الۋعا بولادى[11].

كونفەرەنتسيادا  وسىلاردى ايتا كەلە، قازىبەك بەك ەڭبەگىنىڭ كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەردى قوزعاۋى جانە جەكە تاريحي تۇلعالار تۋرالى اۆتوردىڭ وزىندىك كوزقاراستارى تاريحىمىزداعى كەيبىر داۋلى ماسەلەلەردى ايقىنداي تۇسۋگە كومەكتەسەدى دەگەن وي دا جاريا ەتىلدى. سونداي ماسەلەلەردىڭ ءبىرى رەتىندە – «ءوز ءداۋىرىنىڭ ءىرى مەملەكەت قايراتكەرى، ورداباسىدا ءۇش ءجۇزدىڭ اسكەرىنە قولباسى بولىپ سايلانعان قايشىلىقتى تۇلعا ابىلقايىر تۋرالى» وسى ەڭبەكتەگى پىكىرلەردى ەسكەرۋ جاعى دا ءسوز بولدى.

34.

«قازاقستان تاريحىنىڭ» 3-تومىنداعى «قازاق حالقىنىڭ حVIII عاسىردىڭ 20-جىلدارىنداعى جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى وتان سوعىسى» دەگەن ەكىنشى تاراۋدا مىنانداي جولدار بار: «...1716 جىلى تسەۆان-رابتان ءوز اسكەرلەرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قازاقتارعا قارسى اتتاندىردى. ...تاۋكە حان ەلشىلەرىنىڭ ءسىبىر گۋبەرناتورى م. گاگارينمەن كەلىسسوزىندە 1716 جىلى رەسەيدىڭ اسكەري كومەگى تۋرالى ماسەلە قويىلدى. قازاق ەلشىلەرى حاننىڭ 20–30 مىڭ ادامنان تۇراتىن اسكەرى بار ەكەنىن حابارلادى. ال ەگەر ءسىبىر گۋبەرناتورى بۇعان ءوز اسكەرىن قوسسا، جوڭعارلار جەڭىلىس تاباتىن ەدى. سول جىلى قايىپ حاننىڭ ەلشىلەرى دە سونداي ۇسىنىس جاسادى. الايدا ءسىبىر گۋبەرناتورى كەلىسپەدى. كەلەسى 1717 جىلى سوعىس وقيعالارى ودان ءارى جالعاستى. سوعىس قيمىلدارىنىڭ نەگىزگى شوعىرلانعان جەرى اياگوز وزەنىنىڭ بويىندا بولدى. قازاق جاساقتارى مەن جوڭعارلار اراسىندا شايقاس باستالدى. جوڭعار اسكەرلەرى شىعىس جاقتا جۇرگەن ەدى. قازاقتاردىڭ باسىم كۇشى اياگوز وزەنىنە اكەلىندى. تابىسقا جەتۋدى اسكەر سانىنىڭ باسىمدىعى، تۇتقيىلدان شابۋىل جاساۋ قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس ەدى. شىنىندا، اسكەر سانى جونىنەن قازاقتار باسىم بولاتىن. بۇل جورىقتا قازاق اسكەرلەرىنىڭ سانى 30 مىڭ ادام بولدى»[12].

قازىبەك بەكتىڭ ەستەلىگىندە جوڭعارلار مەن قازاقتاردىڭ اراسىندا وسى 1717 جىلعى اياگوز وزەنى اۋماعىندا بولعان سوعىس قيمىلى جايىندا  بىلاي دەلىنگەن: «1095-تاۋىق جىلى (تاعى دا داتاداعى سايكەسسىزدىككە نازار اۋدارۋعا ءتيىسپىز: 1095+622=1717, ياعني بۇل داتانى كوشىرۋشىلەردىڭ ءبىرى قارابايىر ەسەپپەن – 1717 جىلدان 622-ءنى الىپ تاستاۋ ارقىلى حيجراشانى شىعارا سالعان، ەگەر بۇل مۇسىلمانشا داتانى اۆتور قويعان بولسا، ول ءبىزدىڭ جىلساناعىمىزدىڭ 1684 جىلىنا سايكەس كەلگەن بولار ەدى. الايدا اۆتوردىڭ ونداي داتا قويۋى مۇمكىن ەمەس، ەگەر تۇپنۇسقادا شىنىمەن داتا قويىلعان بولسا – ونىسى مىندەتتى ءتۇردى حيجراشا 1129 جىل دەپ تۇرار ەدى – ب.ق.) اياگوزدە قالماقپەن قاتتى ۇرىس بولدى. اياگوز ماڭىنداعى نايماندار مەن جالايىرلارعا ولار قاتتى ءتيدى. قازاق قولىن قايىپ باسقاردى. بۇل – تاۋكەنىڭ ۇلى. وسى سوعىستا ابىلقايىر دا بولدى دەگەندى ەستىدىم. بىراق ول جولى ونى كورمەدىم. ەكى كۇن سىرەسپەن ءوتتى. قالماقتار اعاشتاردى كەسىپ، بيىك ورە جاساپ، قازاقتى سونىڭ ۇستىنەن تۇرىپ اتتى. كەلەسى كۇنى قازاقتار تۇنىمەن جەتىگەن جامباستاعانشا اعاشتان قالماقتاردىكىنەن دە بيىك بىرنەشە مۇنارا تۇرعىزىپ، ەندى قازاقتار ولاردان اسىپ ءتۇستى. ەكى كۇن بويى قازاق وعى وسى مۇنارادان اتىلىپ تۇردى»[13].

وسى دەرەكتى 2010 جىلى شىققان رەسمي تاريح كىتابىنداعى مىنانداي سوزدەردىڭ راستايتىنىن بايقايمىز: «قازاق قونىستارىنا باسقالارمەن بىرگە ارنايى جىبەرىلگەن بوريس بريانتسەۆ ءسىبىر گۋبەرناتورى م.گاگارينگە بىلاي دەپ جەتكىزگەن: «ال ءبىرىنشى ۇيدە قۇتتىباي مىرزا قازاق ورداسىنىڭ  قالماقتارمەن سوعىسى تۋرالى بىلاي دەدى: قالماقتارعا 30 000 ادامنان تۇراتىن قازاق اسكەرى اتتانىپتى، سوعىستا ونىڭ ءوزى دە بولعان، يانگۋس (اياگوز دەگەن اتاۋ بۇرمالانىپ جازىلعان ءتارىزدى – ب.ق.) دەپ اتالاتىن وزەن جانىندا ولار مىڭ ادامداي قالماقتاردى كەزدەستىرىپ، ولارمەن كەشكە دەيىن سوعىسقان، تۇندە قالماقتار اعاش كەسىپ، اعاشتان جال-قورعان جاساپ، توسقاۋىلدا وتىرعان، ال قازاقتار بولسا قالماقتاردىكىنەن دە بيىك جال-قورعان جاساپ، سول جال-قورعاننان قالماقتاردى ەكى كۇن اتقىلاعان».

ءسىبىر گۋبەرناتورىنا بەرىلگەن بايانحاتتا ونىڭ قازاق ىشىنە جىبەرىلگەن ارنايى وكىلى: «...ءۇشىنشى كۇنى باسقا جاقتان تاعى دا ءبىر جارىم مىڭداي قالماق اسكەرى كەلىپ، ولاردىڭ كوشىن شاپقان، ال قالماقتاردىڭ قانشاسى نەمەسە ولاردىڭ قانشا ادامى ولتىرىلگەنىن ول (قۇتتىباي مىرزا – ب.ق.) بىلمەيدى»، – دەپ حابارلادى.

تايتالاس ەكى كۇنگە سوزىلعان. شايقاس اياگوز وزەنىنىڭ باس جاعىنداعى ورماندى وڭىردە وتكەن. ءۇشىنشى كۇنى تاڭ اتا كوپ قالماق كەلىپ، قازاقتارعا شابۋىل جاسادى. قازاق اسكەرى «ولاردى جاياۋ اتقىلادى، قالماقتار بولسا ولارعا ات ۇستىنەن ورشەلەنە شابۋىل جاسادى، ال قازاقتار وعان توتەپ بەرە الماي، قاشا جونەلدى دە، ولاردى قالماقتار جارتى كۇن قۋىپ، ادامدارىن قىرىپ تاستادى».

ساقتالعان ءتۇرلى تاريحي قۇجاتتارعا قاراعاندا، سول شايقاسقا 3 مىڭداي قازاق اتىسقان. تۇندە ولاردىڭ جارتىسى وزەننىڭ قالماقتار تۇرعان جاعىنا وتكەن، ال كەلەسى كۇنى تۇستە ولارعا سەگىز ءجۇز ادام بولاتىن قالماقتار شابۋىل جاساپ، ءتورت جۇزدەيىن قىرىپ تاستاعان. قازاقتار وزەننىڭ ەكى جاعىنا جۇكتەرىن تاستاپ، بىتىراي قاشقان. ءسويتىپ، «اياگوز وزەنى ماڭىنداعى شايقاستا كوپتەگەن قازاق ساربازدارى قازا تاپتى»[14].

ال سوعىسقا قاتىسۋشىنىڭ ەستەلىگىندە وسى كەزەڭ جونىندە بىلاي دەلىنەدى: «ءبىر كەزدە قالماقتار بىزگە لاپ قويدى. ولار تۇرعان بىزگە قاراماي، ىلگەرى كەتتى. ولاردىڭ ارتىنان قازاقتار قۋدى. بىراق قازاق قولى از بولسا دا، ءبىز ەسەمىزدى جىبەرمەدىك. ەكىنشى جاعىنان، ءبىزدىڭ وزىمىزدە يتتيفاق بولماي، ابىلقايىر عاسكەرىن بۇرىن الىپ كەتتى. قايىپ پەن ابىلقايىردىڭ اراسىنىڭ جاماندىعى قازاققا شىعىن اكەلدى. سوعىس وسىمەن ءبىتتى»[15].

الايدا ابىلقايىر حان 1718 جىلى ورىس پاتشاسىنا جازعان حاتىندا مىنانداي سوزدەر ايتقان ەدى: «...مۇنداعى قايىپ حان امان-ەسەن. مۇنداعى شەتكى ۇلىستاعى ءبىز دە امان-ەسەنبىز. قالماقتارمەن سوعىسقانشا، تاۋتەكەمىزدى اتىپ، اڭىمىزدى اۋلاساق بولار ەدى. جورگەكتەگى بالا ەرجەتكەنشە سوعىسپاي، بەيبىت، جاماندىقسىز وتسەك دەپ ەدىك»[16].

«تاۋكە حاننىڭ كەزىندە، ونىڭ باسقارۋىنىڭ سوڭىنا قاراي، قازاق رۋلارى اراسىندا ءوزارا كەلىسپەۋشىلىك پەن تالاس-تارتىس باستالدى»، – دەپ جازدى «قازاقتاردىڭ ورىس بوداندىعىن قابىلداۋى» جايىنداعى وچەركىندە رەسەي يمپەرياسى تورعاي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ اعا كەڭەسشىسى ي.كرافت. ونىڭ ايتۋىنشا، «وسى ىشكى بۇلعاقتاردى كورشى حالىقتار پايدالانىپ قالۋعا» تىرىسىپ جاتتى، ال مۇنداي بۇلعاقتاردىڭ بوي كورسەتۋىنە «تاۋكەنىڭ ءتىرى كەزىنىڭ وزىندە، شاماسى، ونىڭ قارتايۋى سەبەپ بولعان شىعار، وعان تەڭ بيلەۋشىلەر ەتىپ قايىپ پەن ابىلقايىردىڭ حان سايلانۋى» دا سىلتاۋ بولعانداي. اۆتور حاندىق بيلىكتىڭ بىرنەشە تۇلعا اراسىنا ءبولىنۋى ولاردىڭ مەملەكەتتى باسقارۋدا باسىمدىق مانگە يە بولۋ ءۇشىن ءتۇرلى استىرتىن باسەكەلەستىك پەن قاستىق ارەكەتتەرگە يتەرمەلەۋى ىقتيمال ەكەنىن ايتا وتىرىپ، قازاقتارعا باتىستان ەدىلدىك قالماقتاردىڭ، سولتۇستىكتەن باشقۇرتتار مەن سىبىرلىك كازاكتاردىڭ، ال شىعىستان جوڭعارلاردىڭ تارپا باس سالۋلارىن وسى جاعدايمەن تۇسىندىرگىسى كەلەدى[17].

بۇگىنگى عىلىمي تاريح جەتىستىكتەرىمەن تانىس بىزدەر ول زامانعى ساياسي قۇرىلىمداعى وزگەرىس تاپ وسى پاتشا چينوۆنيگى ايتقانداي سەبەپپەن عانا ەمەس، باسقا دا ەلەۋلى جاعدايلارعا بايلانىستى ورىن العانىن بىلەمىز.  XV جۇزجىلدىقتىڭ ورتاسىندا نەگىزى قالانىپ، ەكى جارىم عاسىر بويى قيلى شيەلەنىستەر مەن شاپقىنشىلىقتارعا توتەپ بەرىپ، ىرگەسىن كەڭەيتە، بىردە السىرەپ، بىردە كۇشەيىپ وتىرعان قازاق مەملەكەتتىلىگى ءXVىىى عاسىردىڭ باسىندا جاڭا ساپاعا بەت بۇرعان-دى. بۇل كەزدە، قالىپتاسقان احۋالعا بايلانىستى، سونىڭ ىشىندە پاتشالىق چينوۆنيگى جوعارىدا اتاعان سەبەپتەر دە بار، جايىقتان ەرتىسكە، ورالدان الاتاۋعا دەيىن جايىلىپ جاتقان الىپ اۋماقتى  باسقارۋ ءىسىن وڭتايلاندىرۋ وزەكتى ماسەلەگە اينالعان بولاتىن.

ءۇش قيىرداعى ءۇش ولكەنى بۇرىنعىشا ءۇش نامەستنيك تاعايىنداۋ ارقىلى بيلەۋ وڭ ناتيجە بەرمەۋگە اينالدى. بىرىنەن ءبىرى الىس جاتقان، وزىندىك تاريحي-ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ەرەكشەلىكتەرى جەتكىلىكتىڭ ايماقتاردى جەدەل باسقارۋ ءىسىن، جاعدايعا وراي شۇعىل شەشىم قابىلداۋ مۇمكىندىكتەرىن  قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن،  ءوز ىشتەرىنەن حالىق قالايتىن، اسكەري قولباسشىلىق قابىلەتى مويىندالعان تۇلعالاردان امىرشىلەر سايلاتۋ قاجەتتىگى تۋدى. ءسويتىپ ءار جۇزگە جەكە حان سايلاندى، ولار جان-جاقتان تارپا باس سالماق بوپ تونگەن قاۋىپتى دەر كەزىندە سەيىلتۋگە ساقاداي ساي تۇرۋ ءۇشىن كەرەك-ءتىن.

ءۇش ءجۇزدىڭ ءۇش حانى بولۋى جالپىقازاق حانى تاۋكەنىڭ قولىن ۇزارتتى، ولاردىڭ ەشقايسىسى دا تاۋكە-حاننىڭ تاعىنا كوز الارتقان جوق. تاۋكە-حان قايتىس بولعاننان كەيىن دە ونىڭ ورنىنا جالپىقازاق بيلەۋشىسىن سايلاۋ وتكىزىلگەن ەمەس. ۇشەۋدىڭ بىرەۋى – جاسىنا، سىڭىرىلگەن ەڭبەگىنە قاراي اعا حان دەپ تانىلاتىن ءداستۇر قالىپتاستى. تاۋكە دۇنيەدەن وتكەننەن سوڭ ونداي لاۋازىم اۋەلى قايىپ-حاندا، ودان ابىلقايىر-حاندا بولدى.  جوعارىدا تىلگە تيەك بولعان قازاق-قالماق سوعىستارىندا  ابىلقايىر-ءباھادۇر ءارى كىشى ءجۇزدىڭ حانى، ءارى قازاق حاندارى ىشىندەگى ابىرويى اسقاق، جولى ۇلكەن، جەكە باسىنىڭ قاھارماندىعىمەن حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن، اعا حان رەتىندە تانىلعان تۇلعا بولاتىن.

«ەندى ويراتتاردىڭ بار ارمانى قازاق ەلىنىڭ تۇستىگىن تۇگەل باسىپ الۋ ەدى. ...حان ورداسىن السا، بارلىق قازاق قولىمدا بولادى دەپ قارادى»، – دەيدى قازىبەك بەك. ول ءوز جاساعىمەن «شامال حان قولىن وكشەلەپ قۋا وتىرىپ» «ات باسىن سايرامعا تىرەگەندە» الدارىنان جولبارىس حاننىڭ شابارمانى شىعادى... «ءبىز قاڭتاردا شىمباسقا كەلگەندە، شونا-لاۋزان اسىنى (قازىبەك بەكتىڭ اسى دەپ وتىرعانى تۇركىستان قالاسىنىڭ ەجەلگى اتاۋى بولسا كەرەك، ونى ءبىزدىڭ انىقتامالىقتاردا ياسى دەپ جازادى، ءارى ول 1598–1645 جىلدارى ەل باسقارعان ەسىم حان كەزىنەن باستاپ قازاق حاندىعىنىڭ ورتالىعى بولدى دا، ياسى قالاسى سول شاقتان تۇركىستان قالاسى دەپ اتالا باستادى[18]. مىنە وسى حVI عاسىردان تۇركىستان اتالاتىن كونە قازاق استاناسىن  ءحVIىى عاسىر كۋاگەرى نەلىكتەن سول كەزدەگىشە اتامادى، تىم بولماسا، نەلىكتەن ەسكى اتىمەن ياسى دەپ ەمەس، بۇرمالاپ، اسى دەپ اتادى، بۇل تۇسىنىكسىز – ب.ق.) العان ەكەن، بىراق ابىلقايىر قولدى باستاپ اسىنى دا، ونداعى قالماق قولىنداعى 30 ۇلىس ەلدى قايتىپ العان. كوكباراق باتىردىڭ، بالدان جانسىزدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ويراتتار بار كۇشىن اسى ماڭىنا جيناماق، بۇل شايقاس ولارعا دا، قازاققا دا سىن بولماق. وسىنى بىلگەن قازاقتار 1104-جىلقى جىلى اسىنىڭ تۇستىك شىعىسىندا، كەيىن ورداباسى اتالىپ كەتكەن جەردە، كەڭەس قۇردى»[19].

وسى ورايدا تاعى دا ەسكە سالا كەتۋگە تۋرا كەلەدى، ورداباسى قۇرىلتايى 1726 جىلى وتكەنى ءمالىم. جوعارىداعى «1104-جىلقى جىلى» دەپ كورسەتىلگەن «حيجرالىق» مەرزىم سول حريستيان جىلساناعى بويىنشا بەلگىلى 1726 جىلدان مۇسىلمان كالەندارى باستالعان 622 جىلدى الىپ تاستاۋمەن، ياعني كوشىرمە جاساۋشى وقيعانى اڭگىمەلەۋشىنىڭ سول زامان وكىلى ەكەنىن «دالەلدەي» ءتۇسۋى ءۇشىن، اي كالەندارىنىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرمەي، قارابايىر جولمەن، قولجازبادا جوق، ياكي وندا حريستيانشا بەرىلگەن داتانى (1726-دەن 622-ءنى شەگەرۋ ارقىلى: 1726–622=1104) حيجراعا قولدان قيىستىرعاننان كەيىن عانا پايدا بولعان.

ال حيجرانىڭ 1104 جىلى قازىرگى كالەنداردىڭ 1693 جىلىنا سايكەس كەلەدى.  ەگەر قازىبەك بەك مۇسىلماندار قولدانىسىنداعى ناقتى كۇنتىزبەنى پايدالانعان بولسا، وندا وسىناۋ مۇسىلمانشا تەرەڭ ءبىلىم العان اۆتور ورداباسى جيىنىنىڭ داتاسىن 1138 جىل دەگەن تسيفرمەن تاڭبالاعان بولار ەدى. بۇل جەردە دە، وكىنىشتىسى، كونە قولجازبانى كوشىرۋشىلەردىڭ الدەبىرىنىڭ الدەبىر ويمەن بۇرمالاۋلار جاساۋعا تىرىسقانى تاعى دا انىق بايقالادى.

ورداباسى دەگەن جەر – بادام وزەنى ماڭىنداعى بيىك قىرقا. وسى جەردە 1726 جىلدىڭ كۇزىندە بۇكىلقازاق سەزى وتكىزىلدى. سول كەزدەردە باسقىنشى جاۋعا قارسى بارلىق قازاق رۋلارىن بىرىكتىرۋ جونىندە مەيلىنشە بەلسەندى تۇردە ابىلقايىر حان جانە ونى قوستاعان سۇلتاندار مەن بيلەر كەڭ ساياسات جۇرگىزە باستاعان. سەزگە ابىلقايىر حان، ابىلمامبەت، سامەكە، كۇشىك، جولبارىس حاندار، سۇلتاندار، تولە بي الىبەكۇلى، قازداۋىستى قازىبەك بي، ايتەكە بي باستاعان ءتۇرلى رۋدىڭ بيلەرى، داڭقى شىققان قولباسشىلار مەن باتىرلار شاقىرىلعان[20].

وقيعاعا تىكەلەي كۋا بولعان شاپىراشتى قازىبەك بەكتىڭ ايتۋىنشا دا، «بۇعان ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ ءبارى جينالدى». الايدا اۆتوردىڭ ودان كەيىنگى مىنا: «بۇعان سەبەپشى بولعان ءۇش باستى جىلانداي ءۇش جاققا قاراعان حاندار دا ەمەس، سول كەزدەرى ۇلىق حان سانالاتىن بولات تا ەمەس...»، – دەگەن سوزدەرى دۇرىستىعىنا كۇمان تۋعىزادى. ويتكەنى بۇل كەزدە «ۇلىق حان سانالاتىن» – بولات ەمەس، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ابىلقايىر بولاتىن، ال بولات 1723  جىل شاماسىندا ومىردەن ءوتىپ كەتكەن، ءارى وندا ۇلى حان، اعا حان دارەجەسى بولماعان-دى، ول ورتا ءجۇزدىڭ عانا حانى ەدى. سەزگە كەلگەن حانداردىڭ تاريحي دالەلدەنگەن دەرەك رەتىندە «قازاقستان تاريحىنان» الىپ جوعارىدا كەلتىرىلگەن تىزىمىندە ونىڭ ەسىمى جوقتىعى دا بۇعان دالەل بولسا كەرەك.

«ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن» كىتابىنىڭ اۆتورى ورداباسى جيىنىن شاقىرۋعا سەبەپ بولعان «قازاقتىڭ ءۇش دانىشپانى ءۇيسىن تولە بي، قاز داۋىستى قازىبەك بي، كىشى ءجۇز ايتەكە بي ەدى»، – دەيدى. «بۇل بيلەردى زامانىندا-اق وسىلاي اتاعان. تولەگە ءۇيسىندى قوسىپ، قازىبەككە ۇرۋىن قوسپاي، قاز داۋىستى دەگەن ءسوزدى قوسىپ ايتاتىن، ال ايتىقتى الىمنەن شىققان نەمەسە تورتقارا دەمەي، كىشى ءجۇز ايتەكە دەيتىن. مىنە، وسى ءۇش بي ورداباسىعا جينالماي تۇرىپ-اق وزدەرى كەلىسىپ نارادۋ تاپقان». بۇل ماعلۇماتتارعا ءشۇبا كەلتىرمەيىك، بىراق ودان ارىگى: «ءسويتىپ، جيىندى بولات حانعا اشقىزدى. سوزىنە، ىسىنە قاراعاندا، بولات حان ەل باسقارۋعا لايىقسىز، بودالاقتاپ بوس ەسكەن ارقانداي كىسى ەكەن. جىگەرسىز ادام كورىنەدى ماعان. جيىندى ول باستاعانىمەن، ءسوز دە، بايلام دا، بار بيلىك تە قازاقتىڭ ءۇش بيىندە بولدى»، – دەگەن سوزدەر، ول تۇستا ومىردە جوق حانعا ورداباسى قۇرىلتايىن  اشقىزۋ جانە ونى سىپاتتاۋ جايىنداعى  جولداردىڭ تاريحي شىندىققا سايكەس ەمەستىگىن دالەلدەي تۇسەدى.

«ۇلكەن كەڭەستىڭ اياعى ابىلقايىردى ءۇش ءجۇزدىڭ قولىنا قولباسشى ەتىپ سايلادى، – دەپ جازادى قازىبەك بەك، – بىراق ونى قازاقتىڭ ءبارىنىڭ حانى دەپ جاريالامادى»[21].

وسى جەردە قازاق بيلەۋشىلەرى جايىندا تاريح عىلىمىندا ءتۇرلى زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە دالەلدەنگەن دەرەكتەردى كەلتىرە كەتۋ ورىندى سياقتى.

1715 جىلى تۇركىستان قالاسىندا قازاقتىڭ ۇلى حانى تاۋكە قايتىس بولدى. بۇل قازا جايىندا ابىلقايىر حان ءبىرىنشى بولىپ سىبىردەگى وكىمەت ورنىنا حابارلادى. ول سوناۋ قارالى حابار ايتقان حاتىندا بۇدان بىلاي تاۋكە حاننىڭ بارلىق حاندار ىشىندەگى اعالىق وكىلەتتىلىگى، ۇلى حان، اعا حان رەتىندەگى لاۋازىمى  قايىپ حانعا اۋىسقانىن كورسەتتى. قايتىس بولعان تاۋكە حاننىڭ جوعارعى لاۋازىمىنا ءوزىنىڭ مۇراگەر بولعانىن توبىلداعى ءسىبىر گۋبەرناتورى م.پ. گاگارينگە كەلەسى جىلى جەكە ەلشىلەرىن جىبەرگەن قايىپ حاننىڭ ءوزى راستادى[22].

تاۋكە حاننان كەيىن كوپ ۇزاماي، 1717 جىلى، ورتا ءجۇز بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى جانە يكان قالاسىنىڭ قوجايىنى تۇرسىن حان دۇنيە سالدى. ودان ءبىر جارىم جىلداي ۋاقىت وتكەندە، 1718 جىلى، اعا حان مارتەبەسىندەگى ورتا ءجۇزدى جانە كىشى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىن بيلەۋشى قايىپ حان قازا تاپتى. 1719 جىلى ۇلى جۇزدە ابدوللا حان قايتىس بولدى. ول كوشپەندىلەردى ءوزىنىڭ تۋعان باۋىرى قاراباقپەن بىرگە باسقارىپ كەلگەن ەدى.

ورتا جانە ۇلى جۇزدەردەگى وسى بيلەۋشىلەردىڭ ولىمىنەن كەيىن بيلىكتى ولاردىڭ ۇلكەن ۇلدارى ميراس ەتتى. ولار ابىلقايىرعا قاراعاندا، جوشى تۇقىمدارى ىشىندەگى اتاقتى تۇقىم بۇتاقتارىنا جاتاتىن. ءسويتىپ، ۇلى ءجۇز تايپالارىن 1720 جىلدان باستاپ ابدوللا حاننىڭ ۇلى جولبارىس حان (1690 – 1740) باسقاردى. ول اكەسى ءتارىزدى، تۇراقتى ورداسىن تاشكەنتتە ۇستادى، ال جاز جايىلىمى ايماقتىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە، شىرشىق پەن ارىس وزەندەرىنىڭ القاپتارىندا، سونداي-اق تاشكەنت پەن تۇركىستان ارالىعىنداعى ورىنداردا بولدى.

ورتا ءجۇز اۋماعىندا ءبىراز ۋاقىت 1715 جىلدان شامامەن 1723-24 جىلعا دەيىن تاۋكە حاننىڭ ۇلكەن ۇلى بولات حان بيلىك جۇرگىزدى. ال جوڭعار شاپقىنشىلىعى باستالعان ۋاقىتتان باستاپ بيلىكتە ونىڭ ءىنىسى سەمەكە حان بولدى (1724 – 1738). ول شاقتا سەمەكە حانعا نايمان مەن ارعىننىڭ ءبىراز رۋلارى، قىپشاقتار قارايتىن. ال تۇرسىن حاننىڭ ۇلى كۇشىك حان (1718 – 1750) نايمان تايپاسىنىڭ سادىر رۋىن باسقارىپ، قاراتاۋدا، تالاس پەن ارىس وزەندەرى ارالىعىندا، جوڭعار حاندىعىنا تاقاۋ جەرلەردە جانە سايرام قالاسى ماڭىندا كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن.

حان لاۋازىمىن يەلەنگەن جوعارىداعى تۇلعالاردان باسقا، سول عاسىردىڭ 20-شى جىلدارى ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ كەيبىر سۇلتاندارى دالا ولكەسىندە ەلەۋلى ساياسي ىقپالعا يە بولعان ەدى. بۇلاردىڭ قاتارىندا تۇرسىن حاننىڭ ەكىنشى ۇلى باراق سۇلتان (1750 جىلى ولگەن) بولدى. ونىڭ باسقارۋىندا نايماننىڭ كوپشىلىك رۋلارى جانە قوڭىراتتىڭ ءبىر بولىگى بار-تىن. بولات حاننىڭ ۇلى ابىلمامبەت سۇلتان دا بەدەلدى ەدى، ول ارعىن تايپاسىنىڭ كوپ بولىمشەلەرىن جانە نايمان مەن قوڭىراتتىڭ بىرەر توبىن باسقارىپ جۇرگەن. ءۋالي سۇلتاننىڭ ۇلى جاس ابىلاي سۇلتان (1711 – 1780) دا جاقسى كوزگە تۇسكەن. ابىلاي سۇلتان ول شاقتا ارعىن قۇرىلىمى ىشىندەگى ۇلكەن رۋ اتىعايدى باسقارعان-دى. ال قايىپ حاننىڭ ۇلى باتىر سۇلتان (1771 جىلى ولگەن) كىشى ءجۇزدىڭ بىرقاتار رۋلارىن باسقاراتىن.

«قايىپ پەن ابىلقايىردىڭ اراسىنىڭ جاماندىعى قازاققا شىعىن اكەلدى» دەيتىن قازىبەك بەكتىڭ پىكىرىن تاريحي قۇجاتتار سونشالىقتى راستاي قويمايدى.. ويتكەنى 1715 – 1718 جىلدارى ابىلقايىر حان مەن قايىپ حان قازان جانە توبىل قالالارىندا وتىرعان رەسەي گۋبەرناتورلارىمەن كوپتەگەن ماسەلەلەر بويىنشا حات جازىسىپ تۇرعان. سول تۇستا ەكى ارادا ءجيى-ءجيى ەلشىلىك الماسۋ تاجىريبەسى ورنىققان. كەلىسسوزدەردىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارى ەكى جاقتاعى تۇتقىنداردى ءوزارا الماستىرۋ تارتىپتەرىن كەلىسۋ، قازاقتار مەن رەسەي بوداندارى – قالماقتار، جايىق جانە ءسىبىر كازاكتارى، باشقۇرتتار – اراسىنداعى اسكەري قاقتىعىستاردى رەتكە كەلتىرۋ، سونداي-اق ورىس كوپەستەرىنىڭ ايماقتاعى قازاق حالقىمەن ساۋدا بايلانىسىن دامىتۋ ءۇشىن قاجەت وڭ احۋال جاساۋ جانە ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ قوزعالىسىن قاۋىپسىزدەندىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى بولاتىن[23].

مۇنداي تىكەلەي بايلانىستار ورناتۋعا سەبەپ بولعان جايتتەر قاتارىندا ابىلقايىردىڭ 1715 جىلى قازان گۋبەرنياسىنداعى باشقۇرت ەلىنە، باشقۇرتتىڭ قازاق اۋىلدارىنا شاپقىنشىلىق جاساۋلارى جاتقان-تىن. 1717 جىلى  ابىلقايىر حان قازان گۋبەرنياسىنا قاراستى كوڭسىلار جەرىن تاعى دا شابۋىلداپ، جايىق كازاكتارىمەن جانە جايىق ماڭىنداعى باشقۇرتتارمەن ارا-قاتىناستى كۇردەلىلەندىرىپ جىبەردى. سوندىقتان دا تۇتقىنداردى ەكى جاقتى كەلىسىممەن ازات ەتۋ، ساۋدا بايلانىستارىن جانداندىرۋ ماسەلەسىن شەشۋ  ءزارۋ ءارى وزەكتى بولا ءتۇستى. وسىنداي جاعدايدى رەتتەۋ ماقساتىمەن 1718 جىلى قايىپ ءى پەترگە ماڭگى بىتىمگەرشىلىك پەن وداقتاسۋدى ۇسىنعان گراموتا جولدادى[24]. 1718–1719 جىلدارى توبىلدا ءۇش قازاق ەلشىلىگى بولدى، سونداي-اق توبىل مەن قازاننان قازاق حاندارى قايىپ پەن ابىلقايىرعا 1717–1718 جىلدارى بىرنەشە ەلشىلىك كەلدى[25].

قايىپ حان مەن ابىلقايىر حان ء(وزىنىڭ قول قويعانىنا كۋالىك ەتەتىن جەكە مورىندەگى جازۋ بويىنشا – ابۋ-ل-حاير-باحادۋر-حان يبن حادجي-سۋلتان[26]) رەسەيمەن ەلشىلىك بايلانىستى تۇراقتى جاعدايعا كەلتىرە وتىرىپ، سول 1717–1718 جىلدارى يمپەراتور ءى پەترمەن جوڭعارعا قارسى اسكەري-ساياسي وداق قۇرۋعا تىرىستى. ولاردىڭ مۇنداي نيەتىنە ءسىبىر گۋبەرناتورى م.پ. گاگاريننىڭ تاۋكە، قايىپ، ابىلقايىر حاندارعا ءى پەتردىڭ ەرىك-جىگەرىنە سايكەس جولداعان حاتتارىندا ۇدايى جوڭعار قونتايشىسىنىڭ جاۋگەرشىلىك جوسپارلارى ۇلان-عايىرلىعىن ايتىپ، وعان توتەپ بەرۋ ءۇشىن ورىس ۇكىمەتىنەن قولداۋشىلىق ىزدەگەندەرى دۇرىس بولماعى جايىندا وي تاستاپ وتىرۋى سەبەپ بولعان-دى[27].

ءسىبىر گۋبەرناتورى گاگاريننىڭ قىزمەتىنەن كەرى شاقىرىپ الىنۋى، سونداي-اق تاۋكە حاننىڭ قايتىس بولۋى، قايىپ حاننىڭ قازا تابۋى، ودان كەيىن كەڭ كولەمدە تۇتانعان جوڭعار-قازاق سوعىسى ساياسي ساحناعا كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىر-ءباھادۇر-حاننىڭ ايبىندى دا كۇردەلى تۇلعاسىن جەكە-دارا الىپ شىقتى.

ابىلقايىر-ءباھادۇر-حان اقسۇيەكتەر تۇقىمىنىڭ كىشى بۇتاعىنان ەدى، بىراق قازاق قوعامىنداعى حانداردىڭ سوعىس كەزدەرىندەگى اسكەري جەتەكشى رەتىندە تانىلاتىن الەۋمەتتىك ءمانى وسى بيلەۋشى، جاۋجۇرەك قولباسشى جانە ساياساتكەردى شاپشاڭ جوعارى كوتەردى. ول قايىپ حان قايتىس بولعاننان سوڭ وزىمەن زامانداس  قازاق حاندارى ىشىندەگى ەڭ جاسى ۇلكەنى بولىپ قالدى. كەمەلىنە جەتكەن جانە تاجىريبەلى قولباسشى ەكەنى بۇل كەزدە ابدەن مويىندالعان بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە، كوشپەندى جۇرتتىڭ تانىمال ەل باسى ەدى. ونىڭ ەكى ايەلى، ءتورت ۇلى، ەكى قىزى، كوپتەگەن باۋىرلارى بار-تىن.  الەۋمەتتىك مارتەبەسى ءوسىپ، اعا حان رەتىندە مويىندالعاندىقتان، 1719 جىلى ابىلقايىر ارال تەڭىزى ماڭىنداعى دالاعا تىككەن ورداسىنان كۇللى وتباسىمەن تۇركىستان قالاسىنا كوشتى.

وسىندا، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە، جوڭعار جاۋلاپ الۋشىلارىنىڭ 1723 جىلعى شاپقىنشىلىعى   باستالعانعا دەيىن، تاشكەنتتى، تۇركىستاندى جانە سولارعا قارايتىن كالاشىقتار مەن ەلدى مەكەندەردى يەلەنىپ تۇردى ءارى ولاردان حان قازىناسىنا بەلگىلى دارەجەدە تابىس ءتۇسىرىپ وتىردى. ابىلقايىر حانمەن بىرگە كىشى ءجۇزدىڭ بىرقاتار رۋلارى كوشىپ كەلىپ، تۇركىستان شاھارىنىڭ دالالىق ايماقتارىنا قونىستاندى[28].

[1] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن... – 923–924-بب.

[2] باسپادان//شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – الماتى، 2008. – 14-6.

[3]باسپادان//شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. –ا.، 2008. – 15-6.

[4] يستوريا كازاحسكوي سسر. ت.2. - 289-ب.; قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن...– 16-ب.

[5] انىراكايسكي ترەۋگولنيك... –42-ب.

[6] قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 4-ت. –ا.، 1974. –201-ب.

[7] قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن... – 17-ب.

[8] بولشوي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار. – موسكۆا، 1994. – 454-ب.

[9] ەديلحانوۆا س.ا. كازاحسكو-دجۋنگارسكيە ۆزايمووتناشەنيا ۆ حVII–حVIII ۆەكاح. –ا.، 2005. –22-ب.

[10]انىراكايسكي ترەۋگولنيك... – 46-ب.

[11] قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن... – 17-ب.

[12] قازاقستان تاريحى. 3-ت. – ا.، 2010. – 127-ب.

[13] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – ا.، 2008. – 921-6.

[14] قازاقستان تاريحى. 3-ت. – ا.، 2010. –127–128-بب.

[15] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – ا.، 2008. – 921-6.

[16] قازاقستان تاريحى. 3-ت. – 127-ب.

[17] يز يستوري كازاحوۆ. – ا.، 1999. – 377-ب.

[18] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 8-ت. – ا.، 2006. – 575-ب.

[19]شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – 933-6.

[20] قازاقستان تاريحى. 3-ت. – 138-ب.

[21] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – 933–934-6ب.

[22] ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك... – ا.، 2007. –156-ب.

[23] ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك... – ا.، 2007. –153–157-بب.

[24] يز يستوري كازاحوۆ. – ا.، 1999. – 378-ب.

[25] ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك... – 154-ب.

[26] ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك. يزد. 3-ە، يسپر. ي دوپ. – ا.، 2007. –124-ب-تەن كەيىن ورنالاستىرىلعان جاپسىرمالاردىڭ 2-بەتىندە.

[27] ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك... – ا.، 2007. –155-ب.;  يز يستوري كازاحوۆ. – ا.، 1999. – 378-ب.

[28] ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك.... – 160-ب.

بەيبىت قويشىباەۆ

(«رۋح-ساراي»، 5-توم، «قازاقپارات» باسپاسى، 2012 ج.)

جالعاسى بار...

Abai.kz