2013 جىلدىڭ 5 ماۋسى­مىن­­­دا استاناداعى ل.ن. گۋ­مي­لەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلت­تىق ۋنيۆەر­سي­تە­تىندە قر مەم­لەكەتتىك حات­شى­سى مارات ءتا­جيننىڭ توراعا­لى­عى­­مەن قا­زاقستان رەس­­­پۋ­بليكاسىنىڭ تا­ريحىن زەر­دەلەۋ جونىندەگى ۆەد­وم­ستۆو­ارالىق جۇمىس تو­بىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتى­رىسى ءوتتى. تاريحشىلاردىڭ وسى ال­قالى ماجىلىسىندە ەلدىڭ بو­­لاشاعى ءۇشىن تاريحىمىزدى جا­ڭاشا كوزقاراس تۇرعىسىنان زەر­دەلەي ءتۇسۋ، ۇلتتىق سانانى نى­عايتۋ، وزەكتى تاقىرىپ­تار­دى زەرتتەۋ جانە جاڭا زا­مان­عا ساي وقۋلىقتار جازۋ سياقتى ناق­تى مىندەتتەر جىكتەلدى.

قازاق ەلىنىڭ تاريحى پاتشالىق جانە كەڭەستىك بيلىك زامانىندا بۇرمالانىپ، دۇرىس جازىلماي كەلدى. تەك ەلىمىز ەركىن­دىك­كە قول جەتكىزگەننەن كەيىن عانا «اقتاڭداق» بەت­تەرى اشىلىپ، ۇلتتىق تاريح جازىلا باس­تادى. قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىل­دى­عىنا دەيىن كوپتەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جا­رىققا شىقتى. بىراق ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتە­تىن وزەكتى تاقىرىپتار بار. سونىڭ ءبىرى – تاريح عىلىمىنىڭ تەورياسى مەن مە­تو­دولوگياسى. سەبەبى تەوريا-مەتودولوگيا ما­سەلەسىن كوتەرمەيىنشە، زەرتتەۋ جۇ­مىستارى دا ءوز دارەجەسىندە بولمايدى.

2013 جىلدىڭ 5 ماۋسى­مىن­­­دا استاناداعى ل.ن. گۋ­مي­لەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلت­تىق ۋنيۆەر­سي­تە­تىندە قر مەم­لەكەتتىك حات­شى­سى مارات ءتا­جيننىڭ توراعا­لى­عى­­مەن قا­زاقستان رەس­­­پۋ­بليكاسىنىڭ تا­ريحىن زەر­دەلەۋ جونىندەگى ۆەد­وم­ستۆو­ارالىق جۇمىس تو­بىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتى­رىسى ءوتتى. تاريحشىلاردىڭ وسى ال­قالى ماجىلىسىندە ەلدىڭ بو­­لاشاعى ءۇشىن تاريحىمىزدى جا­ڭاشا كوزقاراس تۇرعىسىنان زەر­دەلەي ءتۇسۋ، ۇلتتىق سانانى نى­عايتۋ، وزەكتى تاقىرىپ­تار­دى زەرتتەۋ جانە جاڭا زا­مان­عا ساي وقۋلىقتار جازۋ سياقتى ناق­تى مىندەتتەر جىكتەلدى.

قازاق ەلىنىڭ تاريحى پاتشالىق جانە كەڭەستىك بيلىك زامانىندا بۇرمالانىپ، دۇرىس جازىلماي كەلدى. تەك ەلىمىز ەركىن­دىك­كە قول جەتكىزگەننەن كەيىن عانا «اقتاڭداق» بەت­تەرى اشىلىپ، ۇلتتىق تاريح جازىلا باس­تادى. قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىل­دى­عىنا دەيىن كوپتەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جا­رىققا شىقتى. بىراق ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتە­تىن وزەكتى تاقىرىپتار بار. سونىڭ ءبىرى – تاريح عىلىمىنىڭ تەورياسى مەن مە­تو­دولوگياسى. سەبەبى تەوريا-مەتودولوگيا ما­سەلەسىن كوتەرمەيىنشە، زەرتتەۋ جۇ­مىستارى دا ءوز دارەجەسىندە بولمايدى.

قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا قازاق حال­قىنىڭ ۇلت بولىپ ساقتالۋى ءۇشىن ۇلتتىق قۇن­دىلىقتارى ناسيحاتتالىپ، ءتول دە­رەكتەرى، قۇندى مۇرالارى زەرتتەلە ءتۇسۋى قا­جەت. الەمدەگى وركەنيەتتى ەلدەردەگى سياق­تى تاريح عىلىمىنىڭ تەورياسى مەن مە­تودولوگياسى ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى وتاندىق تا­ريح عىلىمى بويىنشا دۇرىس جولعا قو­يىلۋى كەرەك. وسى اتالعان تاقىرىپقا قا­تىس­تى بىرقاتار زەرتتەۋشىلەردىڭ شاعىن ما­قالالارى مەن جيناقتارى جارىق كور­گە­نىمەن، ارنايى نۇسقاۋلىق نەمەسە وقۋلىق رەتىندە جازىلعان تەوريا-مەتودولوگياعا قاتىستى ىرگەلى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جوق.

پاتشالىق جانە كەڭەستىك يمپەريانىڭ تۇ­سىندا تاريح بۇرمالاندى جانە ونى باس­قا ۇلت وكىلدەرى جازدى. قازاق زيالى­لا­رىنىڭ دا ەل تاريحىنا بايلانىستى قالام تار­تىپ، زەرتتەۋلەر جازعانى بولدى. بىراق ولارعا شەكتەۋ قويىلىپ، قۋعىندالدى. تەك ساياسي يدەولوگيا قۇرالىنا اينالدىرىلعان تاريح جازىلدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇل­كەن قيانات جاسالىپ، تاريحىمىز تاپتاۋرىن كۇي­گە ءتۇستى. سونىڭ سالدارىنان وسى كۇنگە دە­يىن وتاندىق تاريح عىلىمىنىڭ تەو­ريا­سى مەن مەتودولوگياسى قالىس قالىپ كەلدى. مى­سالى، قازاقستان بويىنشا قاز كسر عى­لىم اكادەمياسى تورالقاسىنىڭ 1978 جىلعى 7 قىركۇيەكتەگى №131 قاۋلىسىمەن تا­ريح ينستيتۋتىندا «قازاقستاننىڭ تا­ريح­نا­ماسى» دەپ اتالاتىن ءبولىم عانا اشىلدى. ونىڭ ءوزى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ شەڭ­بە­رىنەن شىعىپ، زەرتتەۋلەر جاساي المادى. ال باسقا ينستيتۋتتار مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە ار­نايى وتان تاريحىنىڭ تەوريا-مەتو­دو­لو­گياسىمەن اينالىساتىن كافەدرالار مۇل­دەم اشىلعان جوق. سوندىقتان تاريح­شى­لارىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن ءبىر مىندەت وسى سالاعا قاتىستى بولىپ تۇر.

تاريح عىلىمىنىڭ تەورياسى مەن مە­تودولوگياسىنا قاتىستى ۇعىمدار جانە تۇ­سىنىكتەرىنە توقتالا كەتسەك. تاريح تەورياسى – جالپى تاريح تۋرالى تەوريا نە­مە­سە ون­داعى نورماندىق تەوريا، مانور تەو­رياسى تاعى باسقا دا تەوريا تۇر­لەرى جا­يىندا. قالاي ايتقاندا دا، تاريح تەورياسى – بۇل جوعارى، تاريحي تانىمنىڭ دامىعان دەڭگەيى. ياعني ناقتى تاريحي وقيعالار مەن قۇبىلىستاردىڭ سيپاتتالۋ دەڭگەيىن كور­سە­تەدى. تاريحي زەرتتەۋ تەورياسىندا تاريحتىڭ جال­پى پروبلەمالارى، شىندىعى جانە تانىمى قاراستىرىلادى.

تاريح مەتودولوگياسى – (گرەك ءتىل. met­hodos – ءادىس، تانىم جولى logos – ءسوزى) – تا­ريح عىلىمىنىڭ ادىستەمەلىك تانىم تۋ­رالى ءپانى جانە تاراۋى بولىپ تابىلادى. ادىس­تەمە – تاريحي زەرتتەۋدىڭ قۇرالى رە­تىندە پايدالانىلادى. ادىستەمەلەر ار­قىلى تاريحشى جاڭا ءبىلىم الىپ، وقيعالار تۋ­رالى مالىمەتتەردى ناقتىلايدى.

قازىرگى زاماندا «مەتودولوگيا» ۇعىمى باس­تاپقى ماعىناداعىداي عانا اياسى تار ەمەس، تاريحي تانىمنىڭ جالپى نەگىزىن قۇ­رايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تاريح مەتو­دو­لوگياسى ناقتى تاريحي زەرتتەۋ تا­جى­ري­بە­سىنىڭ تەوريالىق كورىنىسى رەتىندەگى ادىس­­­­تە­مەلەر، ۇستانىمدار، عىلىمي تاريحي تۇ­سىنىكتەر ت.ب. تاريحشىنىڭ زەرتتەۋ جۇ­مىسىنىڭ تاجىريبەسىن بايانداي وتىرىپ، مەتودولوگيا تانىمعا جەتەلەيتىن ويعا مۇمكىندىكتەر بەرەدى. دەمەك، مەتودولوگيا تا­ريحي زەرتتەۋدە جەكە جانە جالپى پرو­بلە­مالارعا ساراپتاما جاسايدى. بىراق كەز كەل­گەن پروبلەماعا ناقتى جاۋاپتى دايار­لاپ تۇرمايدى. ونى قاراستىرۋدىڭ، زەرت­تەۋدىڭ جولدارىن كورسەتەدى.

تاريح عىلىمىندا مەتودولوگيا مەن مەتود ءبىر-بىرىنە تاۋەلدى ەمەس. مەتو­دو­لو­گيا مەن مەتودتىڭ ءوز الدىنا جە­كە تا­نىم­دىق فورمالارى بار. ماسە­لەن، مە­تو­دولوگيا جەكە زەرتتەۋ ادىستەرىنە قول­­دا­نىلمايدى. زەرتتەۋ جۇيەسىندە تەح­ني­­كالىق ادىستەردى مەتودولوگيا ەمەس، مە­تود دەپ قاراستىرعان ءجون. ال مەتودولوگيا مىن­­­دەتى عىلىمي ماسەلەلەردى شەشۋدە جال­­­پى تەوريالىق ۇستانىمداردى كورسەتۋ بو­­­لىپ تابىلادى. بۇل جالپى عىلىمي قا­رىم-قاتىناس سيپاتىن، كورىنىسىن باي­قا­تادى.

قازاق زيالىسى ا. بايتۇرسىنوۆ بىلاي دەپ جازعان ەدى: «ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتقان جۇرت، ءوزىنىڭ تاريحىن ۇمىتقان ەل قايدا ءجۇرىپ، قايدا تۇرعاندىعىن، نە ىستەپ، نە قويعاندىعىن بىلمەيدى، كەلەشەكتە باسىنا قانداي كۇن تۋاتىنىنا كوزى جەتپەيدى. ءبىر حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمەسە، ءبىر ەل ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتسا، ونىڭ ارتىنان ءوزى دە جوعالۋعا ىڭعايلى بولىپ تۇرادى». دەمەك، وتان تاريحىن تاريحشىلار ءوز دارەجەسىندە زەرتتەۋ ءۇشىن تاريح عىلىمىنىڭ تەورياسى مەن مەتودولوگياسىنا باسا نازار اۋدارۋى قاجەت.

دەرەكتانۋشى عالىم ق.م. اتاباەۆ وتان تاريحى عىلىمىنىڭ مەتودولوگيا ما­سەلەسىنە بايلانىستى مىناداي تۇجىرىم جاساعان: «وتاندىق تاريح عىلىمىنداعى باس­تى كەمشىلىك – مەتودولوگيالىق كەم­شى­لىك. بارلىق عىلىمنىڭ نەگىزى مەتو­دو­لو­گيادا جاتىر. مەتودولوگيالىق، تەوريالىق ما­سەلەلەردى انىقتاپ الماي، باسقا عى­لىم­دار سياقتى، تاريح عىلىمىنىڭ دا ءوز دا­رەجەسىندە دامۋى مۇمكىن ەمەس. قا­زاق­ستاندا تاريح عىلىمىنىڭ مىندەتى، فۋنك­تسياسى نە بولۋى كەرەك؟ الدىمەن وسىنى انىق­تاپ الۋعا ءتيىسپىز. ەڭ باستىسى، مەتو­دو­لو­گيالىق پروبلەما – وسى. قازاقستان تا­ريحى عى­لى­مى­نىڭ مىندەتى قازاق ۇل­تىنىڭ تا­ريحىن زەرتتەۋ بولۋى كەرەك».

تاريحشى ب.ع. اياعان ۇلتتىق تاريحتى قا­راستىرۋعا قاتىستى مىناداي پىكىرىن بىل­دىر­گەن: «ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – تاريحشىلاردىڭ عىلىمي مەكتەپتەرى اراسىنداعى ينتەل­لەك­تۋالدى وي جارىسىن، باسەكەلەستىكتى قولداي وتى­رىپ، قازاق تاريحىنىڭ تابيعاتى جانە ءمانى تۋرالى تەرەڭ تولعانعان تۋىندىلاردى ومىرگە كەلتىرۋ. بۇل ەرەكشە تاريح ەكەنى انىق. ول – باتىستىڭ دا، شىعىستىڭ دا تا­ري­حي داستۇرلەرىنە باعىنبايتىن فەنومەن. ول قۇبىلىس وزەگى – دالا وركەنيەتى، مىڭ­داعان جىلدار بويى ۇزىلمەي كەلە جاتقان تاريحي جالعاستىق، اۋىزشا ءداستۇر تاعى باس­قالارى. سوندىقتان، قازاق ەلىنىڭ تاري­حىن­داعى وزەكتى ماسەلەلەرىنە قا­تىس­تى تۇجىرىمدامالار قاجەت. ول ءۇشىن كەڭ اۋ­قىم­دى جانە تەرەڭ زەرتتەۋلەر كەرەك. مى­سالى، تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىن زەرت­تەۋ­دەگى مىندەتتەردى شەشۋ ءۇشىن جان-جاقتى ءبى­لىم العان، تەوريالىق دا­يىن­دىقتارى جاق­­سى، جاڭاشا ويلايتىن ماماندار قا­جەت. وسى ماسەلەلەردى شيراق، اۋقىمدى رەتتە شە­شىپ وتىرۋ تاريحشىلاردىڭ مىندەتى بو­لۋى ءتيىس».

قازىرگى زاماندا «تاريحتان تاربيە»، «تا­­ريحتىڭ تاربيەلىك كۇش-قۋاتى» دەگەن نەگىزدى ۇعىمدار ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز بەن قوعامدىق ومىرىمىزدە قولدانىسقا ەنگەن. اسىرەسە تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتان بەرى مەملەكەتتىڭ الدىندا جاس ۇرپاقتى جاڭاشا تاريحي كوزقاراس تۇرعىسىنان وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ مىندەتى قويىلدى. ونداعى ماق­سات تاريحىن بىلەتىن، ۇلتى مەن مەم­لەكەتىن سىيلايتىن جاس ۇرپاقتى تار­بيەلەۋگە باي­لانىستى ەدى. مىنە، وسىنداي رۋحاني ۇلتتىق قۇن­دىلىقتار مەن تاريحىن تەرەڭ بىلەتىن ۇرپاق قانا ۇلتجاندى بولىپ وسەتىندىگى ءسوزسىز. سوندىقتان تاريحشى قاۋىم ەل تاريحىنىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەرى مەن ماڭىزدى سالالارىنا قالام تارتۋى ءتيىس.

قانات ەڭسەنوۆ، قر بعم عك مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، ت.ع.ك.

Abai.kz