ەشكى سەكىلدى نە سۋىققا، نە ىستىققا شىدامايتىن مىنا ءبىز كەز كەلگەن مەزگىلدەن ايتەۋىر كەمشىلىك تاۋىپ الا قويامىز. قارا كۇزدىڭ ىزعىرىق جەلىن جاقتىرمايمىز، قاقاعان قىستىڭ ەش ەرىپ بىتپەيتىن قار-مۇزىنا ناليمىز، كوكتەمنىڭ سورعالاعان كوپ جاڭبىرى دا كوڭىلىمىزدى ونشا كونشىتە بەرمەيدى. ال جاز شە؟ جارىقتىق ادام بالاسى سىرت كوزگە تۇك تە «جازىعى» جوق جايماشۋاق جازدان دا ءوزىن مازالايتىن نارسەلەردى «كورە بىلەدى». ولار – قاپىرىق اۋا، قاتالاتقان ءشول، شاعاتىن ماسا جانە شاقشيعان كۇن. بۇلاردان قالاي قورعانۋعا بولادى؟ 

قاپىرىقتان قاشا الامىز با؟

قازىر قالاداعى مەكەمەلەردىڭ كوپشىلىگىندە جانىڭىزدى جاي تاپتىراتىن، سىرتتاعى ىستىقتى اسا سەزدىرە بەرمەيتىن كونديتسيونەرلەر ورناتىلعان. قاپىرىقتان قۇتقارۋشى «قۇدىرەتتىڭ» ءبىرى سول. كەيبىرەۋلەردىڭ ونى ءتىپتى كولىگىنە دە قويدىرىپ، جايلى جاعداي جاساپ العانى قاشان. بىردە كوشەدە كەزدەيسوق كەزدەسە قالىپ، «اعا، وتىرىڭىز، بارار جەرىڭىزگە اپارىپ سالايىن» دەپ ءىلتيپات بىلدىرگەن ءبىر ىنىشەكتىڭ ماشينەسىنە مىنە قويىپ ەدىم... دىتتەگەن مەكەنجايىما جەتكەننەن كەيىن دە تۇسكىم كەلمەي، كىدىرە بەرگەنىم... ويتكەنى سالوننىڭ ءىشى – سالقىن سامال، ساف اۋا. ناعىز جاننىڭ راحاتى! بىراق «راحات» ەكەن دەپ، بىرەۋدىڭ كولىگىندە كۇنى بويى جۇرە بەرمەيسىز عوي، امال جوق، شىقتىم دا، شىجىعان كۇننىڭ استىندا «شىجعىرىلىپ» كەتە باردىم.

الايدا، «قىزىل المانىڭ دا قىشقىلى بولادى» دەمەكشى، تەرىڭىزدى قۇرعاتىپ، تىنىسىڭىزدى كەڭەيتۋ ماقساتىندا تىنىمسىز گۇرىلدەپ تۇراتىن سول كونديتسيونەرى تۇسكىردىڭ، ەگەر پايىمداپ قاراساڭىز، پايداسىمەن قاتار زياندى تۇسى دا جوق ەمەس. «الاپات ىستىقتان ايلامدى اسىردىم» دەپ، الگى «گۇرىلدەكتىڭ» استىندا ازاننان اقشامعا دەيىن وتىرعان ادامنىڭ اقىرىندا اۋرۋ تاۋىپ الۋى دا ىقتيمال. ەكپىنى ەبىنىڭ جەلىندەي بولماعانىمەن، كۇنى بويعى ۇزدىكسىز جەلپي سوعۋىمەن-اق جەلكەڭىزدەن ءبۇرىپ ۇستاپ، بۇك تۇسىرمەسە نەعىلسىن. ءسويتىپ، شىلدە شىقپاي جاتىپ سۋىق تيگىزىپ، تۇشكىرىپ-پىسقىرىپ، قول ورامالىڭىز مۇرنىڭىز بەن قالتاڭىزدىڭ اراسىندا قاتىنايدى دا جۇرەدى.

قاپىرىقتان قاشقانداردىڭ ءبىرازى قالانىڭ ار جاق، بەر جاعىنداعى قوڭىر سالقىن قونىستاردى ىزدەپ، تاۋ اسىپ، تاس باسىپ، قاڭعىپ كەتەدى. راس، تاۋ بوكتەرىندەگى تەمپەراتۋرا – شاھاردىڭ ىشكى بولىكتەرىنە قاراعاندا ءبىرشاما يمانتارازىلاۋ: تابيعاتى دا تاماشا، اۋاسى دا تازا. دەمالىس سايىن قالتاسى قالىڭىراق جۇرتشىلىق سول تاراپقا قاراي جول تارتادى. كەيدە ونداعى كافە-سافەلەردە كوڭىل كوتەرۋشىلەردىڭ، جالپى سەيىل قۇرىپ، سەرۋەندەۋشىلەردىڭ قاتارى ءتىپتى جۇمىس كۇندەرى دە سەلدىرەمەيدى.

ءشولدى نەمەن باسقان ءجون؟

قاپىرىق اۋانىڭ قاتالاتپاي قويمايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ءتىلىڭىز اۋزىڭىزعا سىيماي، تاڭدايىڭىز قۇرعاعان سايىن كوشەدە كەزدەسكەن كوپ دۇكەننىڭ بىرىنەن سۋسىن الىپ ىشەسىز. ونىڭ ءوزى ءشول قاندىرىپ جارىتسا، قانەكي. ءبىرىن سىڭقىتا ءسىمىرىپ تاستاپ، سالدەن سوڭ ءبارىبىر ەكىنشىسىنە جۇگىرەسىز. سەبەبى، الگى سۋسىنداردىڭ كوپشىلىگى – ءتاتتى. ال ءتاتتى سۋ ءشولىڭىزدى ۋاقىتشا عانا قاندىرادى. ياعني «ءشولىم باسىلدى» دەگەن الدامشى ويدى مالداناسىز. سوسىن سۋسىنداردىڭ ءبىراز بولىگى – گازدالعان. بۇلاردىڭ دا ىندىنىڭىزدى ىلعالداپ قارىق قىلارى شامالى، ول از بولسا، كوپ ۇزاماي كەكىرتەتىنى جامان.

سوندا قانداي سۋ ىشكەن دۇرىس؟ قايسىسى كەبەرسىگەن ەرنىڭىزدى ءجىبىتىپ، ءشولىڭىزدى تولىق باسا الادى؟ مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ەڭ دۇرىسى – تابيعي اۋىز سۋى. بۇعان جەتەتىن سۋ جوق. سوسىن مينەرالدى، بىراق گازدالماعان سۋلار.

«بالالىق پەن جاستىقتىڭ ارا-جىگىن جالعايتىن وتپەلى جاس دەگەنىمىز قاي كەزەڭ ءوزى؟» دەگەن ساۋالعا ءتىل مەن جاعىنا سۇيەنگەن بىرەۋ: «ابدەن قاتالاعان كەزىڭدە بالمۇزداق پەن سىرانىڭ قايسىسىن تاڭدارىڭدى بىلمەي، قاتتى ساسساڭ، سول – وتپەلى شاق!» – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. سول ايتقانداي، ءشولباسار رەتىندە وسى ەكەۋىن دە اتاپ وتۋگە بولادى. دەگەنمەن توبىلعى تورى سىرانى تاپايدىڭ تال تۇسىندە، شىجىعان كۇننىڭ قاھارىنا ءمىنىپ تۇرعان شاعىندا ەمەس، سول مي قايناتقان اپتاپ قايتىڭقىراپ، ىستىق باسىلا باستاعان كەزدە، ياعني كەشقۇرىم، جۇمىستان سوڭ ىشكەن ءجون دەسەدى، جانە ونىڭ وزىندە دە سىلتەي بەرمەي، بىرەر ساپتىاياقپەن شەكتەلگەن ابزال كورىنەدى.

بالمۇزداق تا – ءشولباساردىڭ ناق ءوزى. سونىمەن قاتار ول – دەنساۋلىققا وتە پايدالى. تەك ونى اشقاراقتانا اساماي، از-ازدان تىستەپ، اسىقپاي ءبولىپ جەگەن دۇرىس. سوندا تاماعىڭىز دا اۋىرمايدى، تاعامنىڭ سىڭىمدىلىگى دە ارتادى. جالپى، بالمۇزداقتىڭ نەگىزى – قايماعى الىنباعان قويۋ ءسۇت. سونداي-اق ونىڭ قۇرامىندا ادام اعزاسىنا اسا قاجەتتى فوسفور مەن كالتسي، ءتۇرلى مينەرالدار بولادى. كەي بالمۇزداقتارعا تازا تابيعي شىرىن، جەمىس-جيدەك تۇرلەرى ء(جۇزىم، جاڭعاق، ت.ب.), قانت ءشارباتى، سارى ماي قوسىلادى.

اعىلشىن عالىمدارى تاياۋدا تاڭقالارلىق مالىمدەمە جاسادى: باقساق، بالمۇزداقتىڭ ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىن كوتەرەتىن دە قاسيەتى بار ەكەن! ءبىز بالمۇزداق جەگەندە، اعزامىز سەراتونين دەپ اتالاتىن پايدالى زات ءبولىپ شىعاراتىن كورىنەدى. ال بۇل – جۇيكە جۇمىسىن جاقسارتار ناعىز قۇدىرەت!

مازاڭ كەتكىر ماسادان قايتىپ قۇتىلامىز؟

باياعى بالا كەزىمىزدە، ماساحانادا ۇيىقتاعالى جاتقانىمىزدا، اجەمىز تىمىق تىنىشتىقتى بۇزىپ، «ە، بالە!» دەيتىن وزىنەن-ءوزى. «اجە، كىمگە ۇرسىپ جاتىرسىز؟» دەپ سۇراساق، «كىمگە بولۋشى ەدى؟ مىنا مازاڭ كەتكىردىڭ ماساسىنا دا!» دەۋشى ەدى. شىنىندا دا، ىمىرت ۇيىرىلە-اق ىزىڭى كۇشەيىپ، ىزعىپ شىعا كەلەتىن جاعىمسىز جاندىك – جازدىگۇنگى جايسىزدىقتاردىڭ ءبىرى.

اۋەلى قاراڭعىدا پالەكەتتىڭ ءالسىز ىڭىلى ەستىلەدى. سودان-اق جاڭا عانا كوزگە تىعىلا باستاعان ۇيقى شايداي اشىلادى دا، دەم شىعارماي، ەرىكسىز الگى «انگە» قۇلاق تۇرەسىز. «قازىر بەتىمە قونادى، سول كەزدە جەكسۇرىننىڭ جەلكەسىن قيماسام با...» دەپ كۇتىپ جاتاسىز. الايدا الباستى باسقىر كەيدە اەرودرومىنان اداسقان ايىرپلان قۇساپ، اينالشىقتاپ، قونباي ءجۇرىپ الادى. اقىرى شىداماي، اتىپ تۇراسىز دا، جارىقتى جاعىپ جىبەرىپ، مايدان اشاسىز. ول جالعىز بولسا مەيلى، جانىن جاھاننامعا جىبەرەسىز دە، ۇيىقتايسىز، ال تۇتاس اسكەرىمەن ارەكەتكە كوشسە شە؟ وندا مايدانىڭىزدا ەش ءمان قالمايدى.

جالپى، ادام بالاسى ءوز تاريحىندا تالاي جەڭىسكە جەتسە دە، وسى مازاڭ كەتكىرلەردەن ەش ايلاسىن اسىرا الماي-اق كەلەدى. قايبىر جىلى، ماسادان ابدەن ءزابىر كورگەندەر بولسا كەرەك، ءبىر توپ قاسقاباس عالىمنان قۇرالعان ارنايى مامانداندىرىلعان لابوراتوريا جاعىمسىز جاندىكتەردى مۇلدە جويىپ جىبەرۋگە قابىلەتتى قۇرال ويلاپ تابۋعا تىرىستى. بىلۋىمىزشە، ودان تۇك تە شىقپاعان. امال جوق، قولدا بار قارۋمەن عانا كۇرەسۋگە ءماجبۇرمىز.

شاھاردا تۇرعان سوڭ، ولاردى، ارينە، اۋىلداعىداي، ءتۇتىن سالىپ، تۇرە قۋعا مۇمكىندىك جوق. قالالىق جەردەگى ماساعا قارسى مايدان قۇرالدارى ەكى تۇرگە بولىنەدى. ءبىرىنشىسى – رەپەللەنتتەر. ولارعا «كومارەكس»، «وفف»، «رەفتاميد» سەكىلدى دەنەگە جاعاتىن-سەبەتىن، سول ارقىلى ماسانى ۇركىتەتىن كرەمدەر، لوسوندار، اەروزولدار جاتادى. ەكىنشىسى – ينسەكتيتسيدتەر. بۇلاردىڭ ەڭ تانىمالى – «رايد»، ياعني كەزىندە ابدەن جارنامالانعان، ماسانى اياماي قىراتىن ۋلاندىرۋشى زات. سونداي-اق ەلەكتر اجىراتقىشقا قوسۋ ارقىلى بولمەگە الگى جەكسۇرىنداردى ءولتىرۋشى-ۇركىتۋشى بۋ تاراتاتىن فۋميگاتورلاردى دا ينسەكتيتسيدتەر قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى.

كۇنگە قالاي كۇيمەۋگە بولادى؟

مي قايناتار اپتاپتان قاشۋدىڭ تاعى ءبىر امالىن تاپقاندار قالا ماڭىنداعى وزەن-كولدەرگە تۇرا جۇگىرەدى. شىنىندا دا، ىستىقتان قۇتىلۋدىڭ تاماشا ءتاسىلى – سالقىن سۋعا شومىلۋ ەمەس پە؟ سۋعا ءتۇسۋدىڭ جالعاسى – كۇنگە قىزدىرىنۋ، دەنەگە تارتىمدى قوڭىرقاي ءتۇس بەرۋ دەگەن دە ماسەلەلەر بار عوي.

دەگەنمەن شومىلۋعا بارعان ادامنىڭ مىنانى ەستە ۇستاعانى ءجون: كۇنگە كۇيۋدىڭ دە شەت-شەگى، ءجون-جوباسى بولادى. ابايلاماسا، ونىڭ ۋلتراكۇلگىن ساۋلەسى اپتاپتا ۇزاق وتىرعان ادامنىڭ تەرىسىندە ءتۇرلى زياندى تۇزىلىمدەر قالدىرۋعا قابىلەتتى. ياعني مۇمكىندىگىنشە شاقىرايعان كۇننىڭ استىندا ەڭ ىستىق ۋاقىتتا – كۇندىزگى ساعات 12 مەن 16 اراسىندا كوپ وتىرماۋعا تىرىسقان ءجون. ەگەر دەنەڭىزدەگى مەڭدەر ءسىز كۇنگە كۇيگەننەن سوڭ ءوز ءپىشىنىن، كولەمىن الدە ءتۇسىن وزگەرتە باستاسا، دەرەۋ دارىگەرگە كورىنگەن ءجون.

زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، جيرەن شاشتى، اققۇبا ءوڭدى، ءتانى وتە اپپاق ادامداردىڭ تەرىسى ىستىققا تىم شىدامسىز كەلەدى، سوندىقتان ولار وزگەلەرگە قاراعاندا شاقشيعان كۇننىڭ استىندا ازىراق جاتقانى ابزال. بەتىندە، دەنەسىندە سەكپىلى بار جاندار تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. مۇنداي اقسارى كىسىلەر كۇنگە تىم ارتىق كۇيىپ قويسا، كەيىن ونىڭ قايتۋى دا، ياعني تولىق جازىلۋى دا قيىن بولادى. ال قارا شاشتى، قارا نەمەسە قوڭىر كوزدى، ءتانى دە قاراتورى ادامداردىڭ تەرىسى كۇننىڭ قىزۋىنا الدەقايدا ءتوزىمدى كەلەدى. ولاردىڭ دەنەسى الگى كوپشىلىك قىزىعاتىن شوكولاد تۇستەس قوڭىرقاي تۇسكە تەز بويالادى جانە كۇنگە قاتتى كۇيىپ كەتپەيدى دە.

جالپى سۋعا ءتۇسىپ، كۇنگە قىزدىرىنعاندا تەرى قاتتى كۇيىپ كەتپەس ءۇشىن مامانداردىڭ ءبارى دەرلىك دەنەگە قورعاۋشى كرەم جاعۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. كرەمدەردىڭ ەرەكشەلىكتەرى ولاردىڭ قوراپتارىنداعى كۇننەن قورعاۋ دارەجەسىنە بايلانىستى بولادى. دەنەڭىزدىڭ ىستىق كۇن استىندا قانشا مينۋتتا قىزارا باستايتىنىن الدىن الا ءبىلىپ الساڭىز، ونى كرەمنىڭ قورعانىس دارەجەسىنە كوبەيتىپ، جاعاجايدا قانشا ۋاقىت قىزدىرىنىپ جاتۋىڭىزعا بولاتىنىن انىقتاي الاسىز. ماسەلەن، ءسىزدىڭ تەرىڭىز شامامەن 10 مينۋتتا قىزارا باستايتىن بولسا، ال كرەم سىرتىندا «7» دەگەن سان تۇرسا، وندا ەكەۋىن كوبەيتىپ، سۋعا شومىلعان سوڭ، ىستىق كۇن استىندا 70 مينۋتتاي قىزدىرىنىپ جاتا الاسىز. ودان ارتىق جاتساڭىز، تەرىڭىز قاتتى كۇيىپ كەتۋى مۇمكىن...

جاز – قاربالاس جۇمىستى، قاۋىرت شارۋانى قالت كىدىرتە تۇرىپ، تانگە دە تىنىم بەرەر، جانعا دا تىنىس سىيلار كەرەمەت شاق قوي. دەگەنمەن ونىڭ دا ادامعا كەلتىرەر وسىنداي كەيبىر جايسىزدىقتارى بار...

ساكەن سىبانباي

Abai.kz