Seysenbi, 30 Sәuir 2024
Bilgenge marjan 1951 2 pikir 17 Shilde, 2023 saghat 13:45

«Ólmegen qúlgha keldi jaz...»

Suret: Áleumettik jeliden

Eshki sekildi ne suyqqa, ne ystyqqa shydamaytyn myna biz kez kelgen mezgilden әiteuir kemshilik tauyp ala qoyamyz. Qara kýzding yzghyryq jelin jaqtyrmaymyz, qaqaghan qystyng esh erip bitpeytin qar-múzyna nalimyz, kóktemning sorghalaghan kóp janbyry da kónilimizdi onsha kónshite bermeydi. Al jaz she? Jaryqtyq adam balasy syrt kózge týk te «jazyghy» joq jaymashuaq jazdan da ózin mazalaytyn nәrselerdi «kóre biledi». Olar – qapyryq aua, qatalatqan shól, shaghatyn masa jәne shaqshighan kýn. Búlardan qalay qorghanugha bolady? 

Qapyryqtan qasha alamyz ba?

Qazir qaladaghy mekemelerding kópshiliginde janynyzdy jay taptyratyn, syrttaghy ystyqty asa sezdire bermeytin kondisionerler ornatylghan. Qapyryqtan qútqarushy «qúdirettin» biri sol. Keybireulerding ony tipti kóligine de qoydyryp, jayly jaghday jasap alghany qashan. Birde kóshede kezdeysoq kezdese qalyp, «agha, otyrynyz, barar jerinizge aparyp salayyn» dep iltipat bildirgen bir inishekting mәshiynesine mine qoyyp edim... dittegen mekenjayyma jetkennen keyin de týskim kelmey, kidire bergenim... Óitkeni salonnyng ishi – salqyn samal, saf aua. Naghyz jannyng rahaty! Biraq «rahat» eken dep, bireuding kóliginde kýni boyy jýre bermeysiz ghoy, amal joq, shyqtym da, shyjyghan kýnning astynda «shyjghyrylyp» kete bardym.

Alayda, «qyzyl almanyng da qyshqyly bolady» demekshi, terinizdi qúrghatyp, tynysynyzdy keneytu maqsatynda tynymsyz gýrildep túratyn sol kondisioneri týskirdin, eger payymdap qarasanyz, paydasymen qatar ziyandy túsy da joq emes. «Alapat ystyqtan ailamdy asyrdym» dep, әlgi «gýrildektin» astynda azannan aqshamgha deyin otyrghan adamnyng aqyrynda auru tauyp aluy da yqtimal. Ekpini ebining jelindey bolmaghanymen, kýni boyghy ýzdiksiz jelpy soghuymen-aq jelkenizden býrip ústap, býk týsirmese neghylsyn. Sóitip, shilde shyqpay jatyp suyq tiygizip, týshkirip-pysqyryp, qol oramalynyz múrnynyz ben qaltanyzdyng arasynda qatynaydy da jýredi.

Qapyryqtan qashqandardyng birazy qalanyng ar jaq, ber jaghyndaghy qonyr salqyn qonystardy izdep, tau asyp, tas basyp, qanghyp ketedi. Ras, tau bókterindegi temperatura – shahardyng ishki bólikterine qaraghanda birshama imantarazylau: tabighaty da tamasha, auasy da taza. Demalys sayyn qaltasy qalynyraq júrtshylyq sol tarapqa qaray jol tartady. Keyde ondaghy kafe-safelerde kónil kóterushilerdin, jalpy seyil qúryp, seruendeushilerding qatary tipti júmys kýnderi de seldiremeydi.

Shóldi nemen basqan jón?

Qapyryq auanyng qatalatpay qoymaytyny beseneden belgili. Tiliniz auzynyzgha syimay, tandayynyz qúrghaghan sayyn kóshede kezdesken kóp dýkenning birinen susyn alyp ishesiz. Onyng ózi shól qandyryp jarytsa, qaneki. Birin synqyta simirip tastap, sәlden song bәribir ekinshisine jýgiresiz. Sebebi, әlgi susyndardyng kópshiligi – tәtti. Al tәtti su shólinizdi uaqytsha ghana qandyrady. Yaghny «shólim basyldy» degen aldamshy oidy maldanasyz. Sosyn susyndardyng biraz bóligi – gazdalghan. Búlardyng da yndynynyzdy ylghaldap qaryq qylary shamaly, ol az bolsa, kóp úzamay kekirtetini jaman.

Sonda qanday su ishken dúrys? Qaysysy kebersigen erninizdi jibitip, shólinizdi tolyq basa alady? Mamandardyng aituynsha, eng dúrysy – tabighy auyz suy. Búghan jetetin su joq. Sosyn miyneraldy, biraq gazdalmaghan sular.

«Balalyq pen jastyqtyng ara-jigin jalghaytyn ótpeli jas degenimiz qay kezeng ózi?» degen saualgha til men jaghyna sýiengen bireu: «Ábden qatalaghan kezinde balmúzdaq pen syranyng qaysysyn tandaryndy bilmey, qatty sassan, sol – ótpeli shaq!» – dep jauap bergen eken. Sol aitqanday, shólbasar retinde osy ekeuin de atap ótuge bolady. Degenmen tobylghy tory syrany tapaydyng tal týsinde, shyjyghan kýnning qaharyna minip túrghan shaghynda emes, sol my qaynatqan aptap qaytynqyrap, ystyq basyla bastaghan kezde, yaghny keshqúrym, júmystan song ishken jón desedi, jәne onyng ózinde de siltey bermey, birer saptyayaqpen shektelgen abzal kórinedi.

Balmúzdaq ta – shólbasardyng naq ózi. Sonymen qatar ol – densaulyqqa óte paydaly. Tek ony ashqaraqtana asamay, az-azdan tistep, asyqpay bólip jegen dúrys. Sonda tamaghynyz da auyrmaydy, taghamnyng sinimdiligi de artady. Jalpy, balmúzdaqtyng negizi – qaymaghy alynbaghan qoy sýt. Sonday-aq onyng qúramynda adam aghzasyna asa qajetti fosfor men kalisiy, týrli miyneraldar bolady. Key balmúzdaqtargha taza tabighy shyryn, jemis-jiydek týrleri (jýzim, janghaq, t.b.), qant shәrbaty, sary may qosylady.

Aghylshyn ghalymdary tayauda tanqalarlyq mәlimdeme jasady: baqsaq, balmúzdaqtyng adamnyng kónil-kýiin kóteretin de qasiyeti bar eken! Biz balmúzdaq jegende, aghzamyz seratonin dep atalatyn paydaly zat bólip shygharatyn kórinedi. Al búl – jýike júmysyn jaqsartar naghyz qúdiret!

Mazang ketkir masadan qaytip qútylamyz?

Bayaghy bala kezimizde, masahanada úiyqtaghaly jatqanymyzda, әjemiz tymyq tynyshtyqty búzyp, «E, bәle!» deytin ózinen-ózi. «Áje, kimge úrsyp jatyrsyz?» dep súrasaq, «Kimge bolushy edi? Myna mazang ketkirding masasyna da!» deushi edi. Shynynda da, ymyrt ýiirile-aq yzyny kýsheyip, yzghyp shygha keletin jaghymsyz jәndik – jazdygýngi jaysyzdyqtardyng biri.

Áueli qaranghyda pәleketting әlsiz ynyly estiledi. Sodan-aq jana ghana kózge tyghyla bastaghan úiqy shayday ashylady da, dem shygharmay, eriksiz әlgi «әnge» qúlaq týresiz. «Qazir betime qonady, sol kezde jeksúrynnyng jelkesin qimasam ba...» dep kýtip jatasyz. Alayda albasty basqyr keyde aerodromynan adasqan aiyrplan qúsap, ainalshyqtap, qonbay jýrip alady. Aqyry shydamay, atyp túrasyz da, jaryqty jaghyp jiberip, maydan ashasyz. Ol jalghyz bolsa meyli, janyn jahannamgha jiberesiz de, úiyqtaysyz, al tútas әskerimen әreketke kóshse she? Onda maydanynyzda esh mәn qalmaydy.

Jalpy, adam balasy óz tarihynda talay jeniske jetse de, osy mazang ketkirlerden esh ailasyn asyra almay-aq keledi. Qaybir jyly, masadan әbden zәbir kórgender bolsa kerek, bir top qasqabas ghalymnan qúralghan arnayy mamandandyrylghan laboratoriya jaghymsyz jәndikterdi mýlde joyyp jiberuge qabiletti qúral oilap tabugha tyrysty. Biluimizshe, odan týk te shyqpaghan. Amal joq, qolda bar qarumen ghana kýresuge mәjbýrmiz.

Shaharda túrghan son, olardy, әriyne, auyldaghyday, týtin salyp, týre quugha mýmkindik joq. Qalalyq jerdegi masagha qarsy maydan qúraldary eki týrge bólinedi. Birinshisi – repellentter. Olargha «Komareks», «Off», «Reftamiyd» sekildi denege jaghatyn-sebetin, sol arqyly masany ýrkitetin kremder, losiondar, aerozolidar jatady. Ekinshisi – insektisidter. Búlardyng eng tanymaly – «Rayd», yaghny kezinde әbden jarnamalanghan, masany ayamay qyratyn ulandyrushy zat. Sonday-aq elektr ajyratqyshqa qosu arqyly bólmege әlgi jeksúryndardy óltirushi-ýrkitushi bu taratatyn fumigatorlardy da insektisidter qataryna jatqyzugha bolady.

Kýnge qalay kýimeuge bolady?

My qaynatar aptaptan qashudyng taghy bir amalyn tapqandar qala manyndaghy ózen-kólderge túra jýgiredi. Shynynda da, ystyqtan qútyludyng tamasha tәsili – salqyn sugha shomylu emes pe? Sugha týsuding jalghasy – kýnge qyzdyrynu, denege tartymdy qonyrqay týs beru degen de mәseleler bar ghoy.

Degenmen shomylugha barghan adamnyng mynany este ústaghany jón: kýnge kýngding de shet-shegi, jón-jobasy bolady. Abaylamasa, onyng ulitrakýlgin sәulesi aptapta úzaq otyrghan adamnyng terisinde týrli ziyandy týzilimder qaldyrugha qabiletti. Yaghny mýmkindiginshe shaqyrayghan kýnning astynda eng ystyq uaqytta – kýndizgi saghat 12 men 16 arasynda kóp otyrmaugha tyrysqan jón. Eger denenizdegi mender siz kýnge kýigennen song óz pishinin, kólemin әlde týsin ózgerte bastasa, dereu dәrigerge kóringen jón.

Zertteushilerding pikirinshe, jiyren shashty, aqqúba óndi, tәni óte appaq adamdardyng terisi ystyqqa tym shydamsyz keledi, sondyqtan olar ózgelerge qaraghanda shaqshighan kýnning astynda azyraq jatqany abzal. Betinde, denesinde sekpili bar jandar turaly da osyny aitugha bolady. Múnday aqsary kisiler kýnge tym artyq kýiip qoysa, keyin onyng qaytuy da, yaghny tolyq jazyluy da qiyn bolady. Al qara shashty, qara nemese qonyr kózdi, tәni de qaratory adamdardyng terisi kýnning qyzuyna әldeqayda tózimdi keledi. Olardyng denesi әlgi kópshilik qyzyghatyn shokolad týstes qonyrqay týske tez boyalady jәne kýnge qatty kýiip ketpeydi de.

Jalpy sugha týsip, kýnge qyzdyrynghanda teri qatty kýiip ketpes ýshin mamandardyng bәri derlik denege qorghaushy krem jaghu kerek dep esepteydi. Kremderding erekshelikteri olardyng qoraptaryndaghy kýnnen qorghau dәrejesine baylanysty bolady. Denenizding ystyq kýn astynda qansha minutta qyzara bastaytynyn aldyn ala bilip alsanyz, ony kremning qorghanys dәrejesine kóbeytip, jaghajayda qansha uaqyt qyzdyrynyp jatuynyzgha bolatynyn anyqtay alasyz. Mәselen, sizding teriniz shamamen 10 minutta qyzara bastaytyn bolsa, al krem syrtynda «7» degen san túrsa, onda ekeuin kóbeytip, sugha shomylghan son, ystyq kýn astynda 70 minuttay qyzdyrynyp jata alasyz. Odan artyq jatsanyz, teriniz qatty kýiip ketui mýmkin...

Jaz – qarbalas júmysty, qauyrt sharuany qalt kidirte túryp, tәnge de tynym berer, jangha da tynys syilar keremet shaq qoy. Degenmen onyng da adamgha keltirer osynday keybir jaysyzdyqtary bar...

Sәken Sybanbay

Abai.kz

2 pikir