جىل باسىندا ءبىلىم جانە عىلىم ءمينميسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ «مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانعاننان بەرى، ياعني 2,5 جىل ىشىندە  ءبىلىم بەرۋگە جۇمسالاتان مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋ 1,3 ترلن تەڭگەگە نەمەسە جىلدىق ءىجو  4,2%-نا جەتتى» دەپ اعىنان جارىلىپ ەدى. دامىعان ەلدەردە بۇل كورسەتكىش 5-6%-دى عانا قۇرايتىنىن مىسالعا الىپ، ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ دا سول كورسەتكىشكە جەتىپ قالعانىن ماقتانىشپەن اشكەرەلەدى. «2012 جىلعى بيۋدجەتتىك قارجىنى يگەرۋ بولىنگەن قارجىنىڭ 99,8%-ىن قۇرادى، بۇل ءبىزدىڭ ۆەدومستۆو جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان ۋاقىت ىشىندەگى ەڭ جاقسى كورسەتكىش»، - دەپ ءسوزىن اياقتاعان بولاتىن. راسىندا، ەلىمىزدىڭ ءبىلىم ساپاسى ايتارلىقتاي كوتەرىلىپ جاتقانىن بايقاماساق تا، مەملەكەتىمىز ءبىلىم مەن عىلىمعا ايتارلىقتاي قوماقتى قارجى قۇيىپ جاتقانىنا ءبىز دە تاڭداندىق. ال، ءمينيسترىمىز ب.جۇماعۇلوۆتىڭ بۇل قۋانىشى ۇزاققا بارمايتىن سەكىلدى. سوڭعى كەزدەرى پرەزيدەنتىمىز ن.نازارباەۆ «قارجىنى ۇنەمدەۋ كەرەك» ەكەنىن ايتىپ، دابىل قاعىپ جاتىر.

جىل باسىندا ءبىلىم جانە عىلىم ءمينميسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ «مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانعاننان بەرى، ياعني 2,5 جىل ىشىندە  ءبىلىم بەرۋگە جۇمسالاتان مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋ 1,3 ترلن تەڭگەگە نەمەسە جىلدىق ءىجو  4,2%-نا جەتتى» دەپ اعىنان جارىلىپ ەدى. دامىعان ەلدەردە بۇل كورسەتكىش 5-6%-دى عانا قۇرايتىنىن مىسالعا الىپ، ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ دا سول كورسەتكىشكە جەتىپ قالعانىن ماقتانىشپەن اشكەرەلەدى. «2012 جىلعى بيۋدجەتتىك قارجىنى يگەرۋ بولىنگەن قارجىنىڭ 99,8%-ىن قۇرادى، بۇل ءبىزدىڭ ۆەدومستۆو جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان ۋاقىت ىشىندەگى ەڭ جاقسى كورسەتكىش»، - دەپ ءسوزىن اياقتاعان بولاتىن. راسىندا، ەلىمىزدىڭ ءبىلىم ساپاسى ايتارلىقتاي كوتەرىلىپ جاتقانىن بايقاماساق تا، مەملەكەتىمىز ءبىلىم مەن عىلىمعا ايتارلىقتاي قوماقتى قارجى قۇيىپ جاتقانىنا ءبىز دە تاڭداندىق. ال، ءمينيسترىمىز ب.جۇماعۇلوۆتىڭ بۇل قۋانىشى ۇزاققا بارمايتىن سەكىلدى. سوڭعى كەزدەرى پرەزيدەنتىمىز ن.نازارباەۆ «قارجىنى ۇنەمدەۋ كەرەك» ەكەنىن ايتىپ، دابىل قاعىپ جاتىر.

تەلەديداردان ەلباسىمىزدىڭ «قارجىنى قىسقارتۋ كەرەك»، «قارجىنى ۇنەمدەۋ كەرەك» دەگەن ايقايىن ءجيى ەستيتىن بولدىق. ماسەلەن، بىرنەشە اپتا بۇرىن اقوردادا بولعان كەڭەستە «نازارباەۆ ۋنيۆەريستەتى» باۇ ء(بىلىم بەرۋدىڭ اۆتونومدى ۇيىمى) اتقارۋشى كەڭەسىنىڭ توراعاسى اسلان سارينجيپوۆتىڭ بايانداماسىن كىلت توقتاتقان-دى. ەلباسىمىز توراعانىڭ «بۋراباي» عىلىمي ءبىلىم بەرۋ-ساۋىقتىرۋ ورتالىعى قۇرىلىسىنىڭ باس جوسپارى ازىرلەندى...» دەگەن سوزىنە قادالىپ،  «نازارباەۆ ينتەللەكتۋالدى مەكتەپتەر بويىنشا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستى اسىرا سىلتەۋدىڭ قاجەتى جوق»، - دەپ، بۋرابايداعى ءبىلىم بەرۋ مەن ساۋىقتىرۋ ورتالىعىنىڭ قۇرىلىسىنا تىيىم سالدى. ونى توقتاتۋداعى باستى ماسەلە، قارجىنى ۇنەمدەپ جۇمساۋ بولاتىن.  ال، كەيىنىرەك ەلباسىمىز ءدال سول اقوردادا ۇلتتىق قورعا قاتىستى جيىن وتكىزەدى. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ سول جيىندا ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك الدىنا «ۇزاق-مەرزىمدى پەرسپەكتيۆاداعى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىنداعى ۇلتتىق قوردىڭ ارى قارايعى ورنى مەن رولىنە قاتىستى ناقتى ايقىندالۋ» تۋرالى مىندەت قويدى. ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتتارىن شەتەل بانكتەرىندە ۇستاي بەرمەي، ەلدىڭ ورلەۋى ءۇشىن ونى ماڭىزدى جوبالاردى نەسيەلەندىرۋگە جۇمساۋدى قاراستىرۋدى تاپسىرعان ەلباسىمىز: «بىزگە يندۋستريالدىق دامۋ جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋعا قاجەتتى كرەديتتى ۇلتتىق قوردان قارىزعا الۋعا تۋرا كەلەدى. مەن وسى اقشالاردى باتىستىق بانكتەردە ۇستاعاننان گورى، وسىنى دۇرىس سانايمىن! كەلىڭىزدەر، ونى ءوز ەكونوميكامىزعا سالايىق» - دەيدى. ارينە، بۇل ۇدەرىستەردىڭ بارلىعى دا ەلىمىزدىڭ قارجى جۇيەسىندە جەتىسپەۋشىلىكتەر مەن شيكىلىكتەر بارىن، قازىنامىزدان بولىنەتىن قاراجات دۇرىس جۇمسالماي جاتقاندىعىن بىلدىرەدى. پرەزيدەنتىمىزدىڭ «قارجىنى جۇمساۋدا» ساقتىق تانىتىپ وتىرعانى دا سول سەبەپتى.

حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگىن قايدام، پرەزيدەنتىمىزدىڭ ايتقانىن ءىلىپ اكەتەتىن پارلامەنتىمىز تەز ارادا «كەلەشەك كۇندەرگە جانە بولاشاق ۇرپاققا» ارنالعان ۇلتتىق قوردىڭ قارجىلارىن قازىر قولعا الىناتىن ستراتەگيالىق جوبالارعا جۇمساۋدى ۇسىندى. ءبىر قىزىعى، دەپۋتاتتار جاي ۇسىنىس ايتۋمەن شەكتەلمەي، ناقتى قيمىلعا كوشىپ، ونى زاڭداستىراتىن، قازاقستاننىڭ بيۋدجەت كودەكسىن وزگەرتەتىن باپتى ماجىلىستە «قازاقستاننىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارى اراسىنداعى وكىلەتتىكتەردىڭ اراجىگىن اجىراتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ جوباسىنا ەنگىزىپ قويىپتى. ونىڭ ۇكىمەتكە جولدانعانىن، نە جولدانباعانىن بىلمەدىك. بىراق، دەپۋتتاتارىمىزدىڭ بۇلاي تەز قارار قابىلداپ، ىسكە بەلسەنە كىرىسكەنىنە ريزا بولدىق.

ال، 4-مامىر كۇنى وتكەن يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى كەڭەستە پرەزيدەنتىمىز ن.نازارباەۆ: «الەمدىك رەتسەسسيا جاعدايىندا بىزدە ىسكە اسىرۋ كوزدەلگەن ءىرى قۇرىلىس نىساندارىنا بولىنەتىن قارجىنى قىسقارتۋ قاجەتتىگى تۋىنداۋى مۇمكىن. بۇل وتە كۇردەلى ماسەلە. ۇكىمەت ەكونوميكانىڭ وسۋىنە جانە حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ دەڭگەيىنە قولداۋ كورسەتۋ جولدارىنا ناقتى تالداۋ جاساۋى قاجەت. بارلىق ءوڭىر، بارلىق مينيسترلىك وسىمەن اينالىسۋعا ءتيىس» - دەيدى. وتىرىس بارىسىندا ونەركاسىپ سالاسىنىڭ قازىرگى جاعدايى، يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ، سونىمەن قاتار، وسى باعدارلامانىڭ ەكىنشى بەسجىلدىعىنا دايىندىق ماسەلەسى تالقىلاندى. مەملەكەت باسشىسى جۇمىس ورىندارى سانىنىڭ مەيلىنشە كوبىن قىزمەت كورسەتۋ، سونىڭ ىشىندە ءتۋريزمدى دامىتۋ سالاسى قامتاماسىز ەتەتىنىن جانە بۇل باعىتتارعا ايرىقشا كوڭىل بولىنۋگە ءتيىس ەكەنىن اتاپ ءوتتى. سونداي-اق، ەلىمىزگە قوسىمشا ينۆەستيتسيا تارتۋ تەتىكتەرىن پىسىقتاۋ جانە ىشكى قارجى كوزدەرىن جانداندىرۋ تاپسىرىلدى.

مەملەكەتىمىزدىڭ اقشاعا مۇنشالىقتى پىسىقتىق تانىتىپ جاتقانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سوڭعى جىلدارى سىرتقى قارىزىمىزدى ەسەپتەمەگەننىڭ وزىندە، الەمدىك دەڭگەيدە ايتارلىقتاي جيىندار وتكىزىپ، قازىنا قارجىسىن اياماي شاشتىق. ماسەلەن، «ازيادا» ويىندارىن، ەقىۇ ءساميتىن ت.ب. شارالاردى ۇيىمداسىترۋدا قىرۋار اقشا جوعالتتىق. ازيادا كەزىندە جول بەرىلگەن باس-اياعى 9 ملرد. 800 ملن. تەڭگەنى قۇرايتىن زاڭبۇزۋشىلىق انىقتالعانى بەلگىلى. ەڭ تاڭعالارلىعى سول، وسىنشاما زاڭبۇزۋشىلىق ءۇشىن 3-اق قىزمەتكەر جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى. ەلىمىزدەگى جەمقورلىقتىڭ قانشالىقتى دەڭگەيگە جەتكەنىن سول كەزدە انىق بىلدىك. الايدا، بۇل جاعدايدى ەسكەرمەي، ەلىمىزدە بۇكىل الەمدىك EXPO-2017 كورمەسىن وتكىزەيىن دەپ جاتىرمىز. الدىن-الا بۇل كورمەگە مەملەكەت قازىناسىنان 1,5 ملرد دوللور بولىنگەنى ءمالىم. بۇل قارجىنىڭ قانشالىقتى دەڭگەيدە يگەرىلەتىنىن ەشكىم كەسىپ ايتا المايدى. پرەزيدەنتىمىز باق-نا بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا: «پراگماتيزم مەملەكەتتى ۇنەمدى باسقارۋ دەگەندى بىلدىرەدى. مەملەكەت اقشا تاۋىپ، ونى ۇقىپتى جۇمساۋى كەرەك. ەگەر، ءبىز جاڭا جابدىقتار ساتىپ الساق، بىزدە بولىپ جۇرگەندەي ەمەس، ەڭ ارزانىن جانە ەڭ ساپالىسىن الاتىنداي ەتىپ كونكۋرس ۇيىمداستىرۋ قاجەت. بىزدە ءار تيىنعا باقىلاۋ بولۋى كەرەك. اركىم دە وسىلاي ءومىر ءسۇرۋى ءتيىس. سىزدەر دۇكەنگە ساۋدا جاساۋعا كەلگەندە، قالتالارىڭىزدا قانشا بار ەكەنىن ەستە ۇستايسىزدار عوي. نەلىكتەن مەملەكەت ويسىز جۇمساۋى ءتيىس؟ بارىندە دە ەسەپ بولۋى كەرەك. پراگماتيكالىق كوزقاراس بارلىق جەردە، ەكونوميكادا جانە حالىقارالىق قاتىناستاردا تالاپ ەتىلەدى. ءبىزدىڭ مۇددەلەرىمىز بار مەملەكەتتەردە ءبىزدىڭ ەڭ كۇشتى ەلشىلىكتەرىمىز بولۋى كەرەك، سول جەردە ءبىز جۇمىس ىستەۋگە ءتيىسپىز. بۇل رەتتە، ايتالىق، مەملەكەت مۇددەسى كولىك مارشرۋتتارىندا دەلىك. ءبىز قانداي يننوۆاتسيالار الساق، نازاردى دا سوندا اۋدارۋ قاجەت. پراگماتيزم - شارۋاشىلىقتى ۇقىپتى جۇرگىزۋ، حالىق اقشالارىن ۇنەمدەۋ، ولاردى ادامدار يگىلىگىنە پايدالانۋ دەگەندى بىلدىرەدى»،-دەپ ءتۇيىن ايتقان بولاتىن. سودان بەرى ەلباسىمىز مەملەكەتىمىزدىڭ قازىناسىنان شىققان ءاربىر قارجىنى باقىلاپ جۇرگەنىن ءبىلىم ءجۇرمىز. الايدا، سول پراگماتيزمدى ەندى ىسكە اسىرىپ جاتقانى وكىنىشتى. ونى باستا ويلانۋ كەرەك ەدى.

ەلىمىزدىڭ سىرتقى قارىزى 135 ملرد اقش دوللاردى قۇرايدى. بۇل تۋرالى قر ۇلتتىق ءبانۋى جىل باسىندا مالىمدەپ قويعان ەدى. اتالمىش كورسەتكىش وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 10 ملرد اقش دوللارعا ارتقانىن كورسەتەدى. ماسەلەن، 2012 جىلدىڭ باسىندا ەلىمىزدىڭ قارىزى 125,2 ملرد اقش دوللارىن قۇراسا، سول جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا 134,9 ملرد اقش دوللارىنا ءبىر-اق جەتكەن. سىرتقى  قارىزىمىزدىڭ  شامادان  تىس  كوبەيىپ،  ىجو  70%-ىن قۇراپ وتىرعانىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. بۇل، شىن مانىندە، الاڭداۋعا تۇرارلىق ماسەلە. ماسەلەن، وتكەن جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا يسپانيانىڭ مەملەكەتتىك قارىزى ءىجو-ءنىڭ 68,5 پايىزىنا جەتتى. مىنە، وسى كەزدە «Bloomberg» اگەنتتىگى «بۇل مەملەكەتتىك كىرىسكە جانە تۇراقتىلىققا اسەر ەتۋى مۇمكىن، يسپانيا ءوز قارىزدارىن وتەي الماي قالادى»، - دەپ دابىل قاققان بولاتىن. وسى رەتتە ءبىزدىڭ بيلىك اشىق ايتپاعانىمەن، قارجىنى ۇنەمدەپ، قارىزدان قۇتىلۋدىڭ امالىن جاساپ جاتقان سياقتى. ءبىر جاعىنان، قارىزعا باتقان مەملەكەتتىڭ كەلەشەگى كەمەلدى بولعانىن تاريحتان شاممەن ىزدەپ تاپپايسىڭ.

كەيبىر ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، ەلىمىزدىڭ بۇل قارىزىنان قۇتىلۋ ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلادى. ەگەر شيكiزات كوزدەرى مەن قازبا بايلىقتارىمىز شەتەلدiك ينۆەستورلارعا ساتىلماي، ءوز قولىمىزدا بولعاندا، مەملەكەت سىرتقى قارىزىن ون جىل iشiندە وتەپ بەرە الادى ەكەن. ال، شىنىندا، قازاقستاننىڭ شيكىزات كوزدەرىنىڭ 90%-عا جۋىعى شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ قولىندا. قازبا بايلىقتارىمىزدىڭ قىزىعىن شەتەلدiك ينۆەستورلار عانا كورiپ وتىر. جالپى ەسەپتەگەندە،  ەلىمىزدىڭ سىرتقى قارىزى 1999 جىلى 7-8 ميلليارد دوللاردان باستالىپ، 2003 جىلى 15-16 ميلليارد دوللارعا دەيىن وسكەن. ال، 2010 جىلى 111 ميلليارد دوللار بولسا، قازىرگى تاڭدا 135 ملرد اقش دوللارعا جەتتى. بۇل مەملەكەت كولەمىندە «دابىل» قاعۋ كەرەك ماسەلە.

ۇكىمەتتىڭ رەسمي دەرەگىنشە، ۇلتتىق قوردىڭ اكتيۆتەرى 2012 جىل ىشىندە 3 تريلليون 843,9 ميلليارد تەڭگەگە تولىقتىرىلعان. بۇل سومانى اقش دوللورىمەن ەسەپتەسە اسا ۇلكەن قاراجات ەمەس. ناتيجەسىندە، 2013 جىلعى 1 قاڭتارداعى جاعداي بويىنشا قازاقستاننىڭ «مۇناي» قورىندا 10 تريلليون 446,5 ميلليارد تەڭگە قوردالانىپ وتىر. ۇلتتىق قورعا قۇيىلعان تۇسىمدەردىڭ نەگىزگى بولىگىن، ياعني 88,8%-ىن مۇناي سەكتورىنان الىنعان تىكەلەي سالىقتار قۇراپتى. سونداي-اق، 383,7 ميلليارد تەڭگە ينۆەستيتسيالىق ءتۇسىم تۇسكەن. ال، بۇل اتالعان تۇسىممەن ءبىز سىرتقى قارىزىمىزدى عاسىرلار بويى قايتارا الماسىمىز ءسوزسىز. «ۇلتتىق قور بۇگىنگى شىعىستارعا ەمەس، بولاشاققا باعدارلانعان. سول سەبەپتى دە، ول تولىعىمەن «كەلەر ۇرپاق قورى» سانالادى. دەمەك، ۇكىمەتتىڭ جانە وسى قور قارجىسىن باسقاراتىن ۇلتتىق بانكتىڭ نەگىزگى مىندەتى - وسى قوردى ساقتاۋ» - دەگەن بولاتىن قارجى ءمينيسترى بولات جامىشەۆ.  ال، وسىعان دەيىن مەملەكەت دۇنيە جۇزىنە تانىلامىز دەپ، اتاق شىعارامىز دەپ «كەلەر ۇرپاق قورىن» قالاعانىنشا ىستەتىپ كەلدى. ەندەشە، پرەزيدەنتىمىزدىڭ ايقايلاپ جۇرگەنىندەي مەملەكەت قارجىسىن، شىنىدا، «ۇنەمدەۋ» قاجەت. پراگماتيزم - تەك شەنەۋنىكتەرگە عانا ەمەس، قالىڭ بۇحارا - حالىققا دا قاتىستى. سۋدىڭ دا سۇراۋى بارى سەكىلدى، مەملەكەت جۇمساعان ءاربىر قارجىنى، ياعني «كەلەر ۇرپاق قورىنىڭ» قايدا جۇمسالىپ جاتقانىن حالىق بولىپ تالاپ ەتەيىك!

Abai.kz