جارقىن جەتى. ۇيعىرلار قازاق پەن قىتايدىڭ ورتاسىنا نەگە وت جاققىسى كەلەدى؟
29 ءساۋىر - الاش بالاسى ۇمىتاتىن كۇن ەمەس. 1950 جىلى 19 ساۋىردە قىتايدىڭ كەڭسۋ ولكەسىندە قولعا تۇسكەن وسپان باتىردى 29 ساۋىردە ءۇرىمشى قالاسىندا كامەنەستەر اتتى...
قىتاي قازاعىنان وسپان باتىردان سوڭ قارۋ ۇستاعان باتىر تۋمادى. قالام ۇستاعان ءبىر باتىرىمىز بولىپ ەدى، قالىڭ ەلى قازاعى وتانىن اڭساعان ۇلىن باۋىرىنا باسا المادى. قاسىرەت ىشىندە قاجىعۇمار شابدانۇلى ومىردەن وزدى. قىتاي قازاعى بۇل كۇندە وسپان باتىر تۋرالى، قاجىعۇمار شابدانۇلى جايىندا اشىق ايتا المايدى. قۇدايعا شۇكىر، بودان قازاق ايتا الماعانىمەن، ازات قازاق ايتا الادى. بىراق، ءتىرى وسپاننىڭ ارتىنان ەرۋگە جاراماعان ءبىر توپ ەندى كەلىپ، ءولى وسپاندى وزدەرىنىڭ "ۇلتتىق قاھارماندارى" جاساپ العانى قالاي؟ شەتەلدەردە قاشىپ جۇرگەن ۇلتى ۇيعىر كەيبىر زيالىلار قازاقتىڭ وسپان باتىرىن دا ۇرلاپ العىسى كەلىپ ءجۇر.
ءجا، اڭگىمەمىزدى اسىقپاي تىڭداڭىز.
8 ءساۋىر دە ءبىز ۇمىتا قوياتىن كۇن ەمەس ەدى. وسىدان تۇپ-تۋرا 68 جىل بۇرىنعى 8 ساۋىردە، قازىرگى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ قۇلجا قالاسىندا ءبىر ارميا قۇرىلدى. ءبىز الدە كىمدەر قۇساپ، ويدان تاريح قۇراستىرىپ جاتقانىمىز جوق. قىتاي باسىلىمدارىنداعى دەرەكتەردى العا تارتا كەتەلىك. بايدۋدىڭ اقپارات كەڭىستىگىن قاراڭىزشى...
http://baike.baidu.com/view/4540242.htm
http://baike.baidu.com/view/4540242.htm
29 ءساۋىر - الاش بالاسى ۇمىتاتىن كۇن ەمەس. 1950 جىلى 19 ساۋىردە قىتايدىڭ كەڭسۋ ولكەسىندە قولعا تۇسكەن وسپان باتىردى 29 ساۋىردە ءۇرىمشى قالاسىندا كامەنەستەر اتتى...
قىتاي قازاعىنان وسپان باتىردان سوڭ قارۋ ۇستاعان باتىر تۋمادى. قالام ۇستاعان ءبىر باتىرىمىز بولىپ ەدى، قالىڭ ەلى قازاعى وتانىن اڭساعان ۇلىن باۋىرىنا باسا المادى. قاسىرەت ىشىندە قاجىعۇمار شابدانۇلى ومىردەن وزدى. قىتاي قازاعى بۇل كۇندە وسپان باتىر تۋرالى، قاجىعۇمار شابدانۇلى جايىندا اشىق ايتا المايدى. قۇدايعا شۇكىر، بودان قازاق ايتا الماعانىمەن، ازات قازاق ايتا الادى. بىراق، ءتىرى وسپاننىڭ ارتىنان ەرۋگە جاراماعان ءبىر توپ ەندى كەلىپ، ءولى وسپاندى وزدەرىنىڭ "ۇلتتىق قاھارماندارى" جاساپ العانى قالاي؟ شەتەلدەردە قاشىپ جۇرگەن ۇلتى ۇيعىر كەيبىر زيالىلار قازاقتىڭ وسپان باتىرىن دا ۇرلاپ العىسى كەلىپ ءجۇر.
ءجا، اڭگىمەمىزدى اسىقپاي تىڭداڭىز.
8 ءساۋىر دە ءبىز ۇمىتا قوياتىن كۇن ەمەس ەدى. وسىدان تۇپ-تۋرا 68 جىل بۇرىنعى 8 ساۋىردە، قازىرگى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ قۇلجا قالاسىندا ءبىر ارميا قۇرىلدى. ءبىز الدە كىمدەر قۇساپ، ويدان تاريح قۇراستىرىپ جاتقانىمىز جوق. قىتاي باسىلىمدارىنداعى دەرەكتەردى العا تارتا كەتەلىك. بايدۋدىڭ اقپارات كەڭىستىگىن قاراڭىزشى...
http://baike.baidu.com/view/4540242.htm
http://baike.baidu.com/view/4540242.htm
ءبىز شەتتەگى قازاق بالاسىنىڭ وسى تاريحىن الاش تاريحىنان بولەكتەپ قاراعاندى قاشان دوعارساق، سوندا عانا ءوزىمىزدى تولىققاندى ءبىر تۇتاس ۇلت رەتىندە سەزىنە الاتىن شىعارمىز. وسپان باتىرعا قازاق ەلىندە ەسكەرتكىش قويا المادىق. قىتاي جەرىندەگى قازاقتاردىڭ الدىڭعى عاسىردا زۇلىمدىققا قارسى قاندى توڭكەرىس جاساعانىن ءبىز جەر بەتىندەگى كۇللى قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى بولعان قازاقستاندا قانشالىقتى دەڭگەيدە كوتەرە الىپ ءجۇرمىز؟ ەڭ ءبىر تۇسىنىكسىز جەرى، الماتى جاعالاعان ۇيعىرلاردىڭ ءوزى سول كەزدەگى ءۇش ايماق توڭكەرىسىنىڭ باتىرى بولعان، قازاقستانمەن ەشقانداي قاتىسى جوق، ۇلتى ۇيعىر عەنيگە الماتى ماڭىنان ەسكەرتكىش قويىپ العاندا، ءۇشبۋ توڭكەرىستىڭ العاشقى وعىن اتقان، توڭكەرىس وتىن ەڭ العاش تۇتاندىرعان، ۇلتى قازاق اكبار باتىر مەن سەيت باتىرعا قازاق وتانىنان ەسكەرتكىش بۇيىرماعانى قالاي؟ عەنيدى ۋاعىزداۋشىلاردىڭ اكبار مەن سەيتتى ۇمىتا قالعانى قالاي؟
ءبىز تۇتاس بiر ۇلتتى قارالاۋدان اۋلاقپىز. بىراق، تەلىسى مەن تەنتەگىن تەكتەي الماعان اعايىنعا تۋىستىق بازىنامىزدى ايتقانىمىز اعايىندىق بەرەكەنى ساقتاۋ ءۇشىن كەرەك بولعانىن ەسكەرتەمىز!
قىتايداعى ۇيعىرلاردىڭ ىشىنەن شىققان ءبىر توپ ۇرىلاردىڭ قازاقستان كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىن ۇرلاپ، اۆتورلىق قۇقىقتاردى اياق استىنا تاپتاپ، اندەردى ءوز اتتارىنا تەلىپ، ءان ماتىندەرىن كەلسە-كەلمەس وزگەرتىپ، بەينەبايان ءتۇسىرىپ جۇرگەندىگى بارشامىزعا ايان. ءتۇۋ باسى "دۋداراي" ءانىن ۇرلاۋدان باستالعان بۇل ۇرلىقتىڭ سوڭى وسى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. التىنبەك قورازبايدىڭ اندەرىنەن باستاپ، رامازان ستامعازىعا جالعاسىپ، ەڭ سوڭىندا قايرات نۇرتاستىڭ اندەرىنە ويىستى. اندەرىمىزدى ۇرلاعان الا تاقيالى اعايىندارىمىزعا وكپەلەپ جۇرگەنىمىزدە، ۇرلىقتىڭ كوكەسى قازاق حالىق ەرتەگىلەرىن ۇرلاۋعا ويىستى.
قىتاي قازاقتارىنىڭ كۇلتەگىن سايتىندا جاريالانىپ جاتقان "مىڭ ءبىر ساپار" اتتى شىعارمامىزدا وتە مول سۋرەتتى دەرەكتەر كەلتىرە وتىرىپ، ەرتەگى ۇرلىعىن اشكەرەلەپ تاستاعانبىز. 1958 جىلى تاشكەنت قالاسىندا ۇيعىر تىلىندە توتەشە جازۋمەن باسىلىپ شىققان "قازاق حالىق ەرتەگىلەرى" دەگەن كىتاپتا ءتۇبى ءبىر تۇركىگە ورتاق ەمەس، تەك قازاق حالقىنىڭ وزىنە عانا ءتان رۋحاني بايلىقتارىمىز ورىس تىلىنەن ۇيعىر تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلعانىنا قاراماستان، شىڭجاڭداعى كەيبىر ۇيعىر زيالىلارى قازاقتىڭ ەرتەگىلەرىن دە وزدەرىنە تەلي باستاعان. ۇستىمىزدەگى جىلعى ناۋرىز مەرەكەسىندە، ۇرىمشىدەگى ۇيعىر تەلەارناسىندا "كەنجە باتىر" دەگەن جاساندى ەرتەگى بالالارعا ايتىلدى. شىن ماعىناسىندا، بۇل ەرتەگى، ەلباسىمىز نۇرسۇلتاننىڭ "استانا-بايتەرەك" تۋىندىسىنا تۇزدىق بولعان «ەرتوستىك» ەرتەگىسىنىڭ باسپا-باس كوشىرمەسى ەدى. ۇيعىردىڭ اراسىندا وسكەن، ۇيعىردىڭ بارلىق وركەنيەتىن ۇيعىردىڭ وزىنەن ارمەن بىلەتىن ءبىز بۇل "كەنجە باتىردىڭ" قايدان پايدا بولا قالعانىن بىلمەي اڭىردىق تا قالدىق. وكىنىشتىسى، "ۇلتارالىق بەرەكە- بىرلىك" دەگەن ساياساتتىڭ اياسىندا، ۇرلانعان قازاق اندەرى مەن قازاق ەرتەگىلەرى حاقىندا قىتايدىڭ رەسمي باسپاسوزىندە ەشقانداي ءبىر اڭگىمە قوزعالعان جوق.
وسپان باتىر قازاقتىڭ ماقتانىشى ەكەندىگىندە داۋ جوق. تىيىمسىز كەتكەن ۇرى «تۋىستارىمىز» ەندى سول ماقتانىشىڭنىڭ ءوزىن كوپ كورىپ وتىر.
ۇرلىققا ۇيرەنگەن ارامزا قولىن ەندى سول باتىرىڭنىڭ وزىنە قاراي سوزۋدا....
ەندى، كەرەك قىلساڭ، باتىرىڭدى دا ۇرلاپ العالى وتىر.
وسپان باتىر دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىن قىتايداعى قازاقتار وسى كۇنگە دەيىن قورقا-قورقا ازەر ايتادى. بۇل ەسىم رەسمي باسپاسوزدە تەك تاريحي شىعارمالاردا عانا اتالسا اتالار-اۋ، بىلايعى شىعارمالاردا باسى ءبۇتىن ۇمىت قالدىرىلاتىن، اۋىزعا الىنبايتىن، اۋىزعا الۋدان، قالامعا ىلۋدەن كوپ جۇرت قورقاتىن ءبىر ەسىم. بۇل دا ساياسي قىسىمنان عوي. قورقا-قورقا، ۇرەك-ۇركە، ءار نارسەدەن ءوز باسىن قورعاشتاپ ۇيرەنگەن بودان جۇرتتىڭ باسىنداعى سوردىڭ ءبىر كورىنىسى وسى. قىتاي كومپارتياسىنىڭ كوزقاراسى بويىنشا ‹باندى› اتالىپ، ۇرىمشىدە ءولىم جازاسىنا ۇكىم ەتىلگەن ءارى سول ارادا اتىلعان وسپان باتىردىڭ ‹باندىلىعى› سول قىتاي كومپارتياسىمەن ولىسپەي-بەرىسپەي الىسقان گۇماندان باسشىسى - جياڭ كايشيدەن ارى ەمەس شىعار-اۋ. بىراق، تەلەجاشىكتى اشا قالساڭ، تاقىرباس جياڭ كايشى شىعا كەلەدى. كىتاپتى اشا قالساڭ، تاعى سول. كەرەك دەسەڭ، سوڭعى كەزدەگى قىتاي تەلەسەريالدارىندا جياڭ كايشيدى دە وڭ جاعىنان كورسەتە باستادى. باياعىدا ونى سىپىرمايىم تەرىستەۋشى ەدى عوي. ەندىگى كينولارىندا جاپون باسقىنشىلارىنا قارسى گوميندان اسكەرى دە قارسى الىسقان بولىپ شىعىپ ءجۇر. شىندىعى دا سول ەدى عوي. جاپونعا بەتپە-بەت كەلىپ سوعىسقاندار سول جياڭ كايشي اسكەرى بولدى دا، ول كەزدە ماۋ دەگەنىڭىز البا-جۇلبا قايىرشى كيىمىن كيىپ الىپ، ءشوپ شاقايىن سۇيرەتىپ، تاۋ-تاستى پانالاپ جۇرگەن ناعىز باندىڭىزدىڭ ءوزى ەدى عوي. قىزىل ورىستىڭ كومەگى، اقشاسى، قۇرالى، حالىقارالىق جاردەمى بولماسا، ناعىز باندىڭىز سول ماۋدىڭ ءوزى بولار ەدى... ءبىر قىزىعى، ناعىز كەرى توڭكەرىسشى جياڭ كايشيدى ايتۋعا رۇقسات-تاعى، وسپان «باندىنى» ايتۋعا ءبىر كورىنبەس تىيىم بار. بۇل تىيىم اشىق، اشكەرە قۇجات تۇرىندە تۇسپەگەن بولسا كەرەك. بىراق ەل-جۇرت ءبارىبىر ونى ايتا المايدى. ءانىمىزدى ۇرلاعان الا نيەتتى، الا تاقيالى، الاوكپە، الاكوڭىل، الا كويلەكتى اعايىنعا وكپەمىز قارا قازانداي بولىپ جۇرگەندە، ۇرلاعان دەگەن ولاي ەمەس، بىلاي دەپ تۇرىپ، ءبىزدىڭ قازاق ەرتەگىلەرىنە قول سالدى عوي. ەندى ءبىر قىزىعى تاريحىمىزدى دا ۇرلاتىپ الاتىن كورىنەمىز.
ءۇش ايماق توڭكەرىسى تۋرالى التىشاھار زيالىلارى جازعان قانشاما كىتاپتاردى شىڭجاڭنان وقىدىق. ارينە، شىڭجاڭ ۇكىمەتى رۇقسات بەرگەن، وسى زاڭدى باسپالاردىڭ بارلىعىنا ورتاق ءبىر ەرەكشەلىك بار. ول - ءۇش ايماق توڭكەرىسىنىڭ ەڭ باستى جەتەكشى ورىنىندا قازاق حالقى تۇرعاندىعىن كومەسكىلەندىرىپ، كۇڭگىرتتەندىرىپ، بارلىق تاريحي ەرلىكتەر مەن وقيعالاردى ۇيعىرلارعا تەلۋ قاستاندىعى. سەنبەسەڭىزدەر، وسىعان دەيىن باسىلعان ءۇش ايماققا قاتىستى بارلىق جازبالاردى قاراڭىزشى. بىراق، قىتايداعى قازاق مۇنى دا اشىق ايتا الماي ىشتەن تىنىپ وتىر.
قىتايداعى ۇيعىرلاردىڭ مۇنىسىنا كوز جۇمساق تا، ەندىگى ءبىر سۇمدىق قارەكەت شەتەلدەگى ۇيعىرلاردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ جاتىر. قىتايداعى ۇيعىرلاردىڭ قىلىعى جالعان تاريح كىتاپتارىندا قازاقتاردىڭ ەڭبەگىن كومەسكىلەندىرىپ، بارلىق تاريحي سوعىستاردى ۇيعىرلارعا تەلىگىسى كەلسە، كەرەك دەسەڭىز، ءۇش ايماق سوعىستارىنداعى ەڭ كوپ، انىعىندا، اسكەردىڭ سەكسەن دە توقسان پايىزىن قۇراعان قازاقتار ەكەندىگىن ۇمىتتىرعىسى كەلسە، ول تاريحتىڭ بارلىعىن ۇيعىرلارعا تەلىگىسى كەلسە، شەتتەگى قاشىپ-پىسىپ جۇرگەن الا تاقيالىلار دا ۇرلىعىن ۇمىتا قويعان جوق. ەڭ باسى وسپان باتىردان باستاپ وزدەرىنە تەلي باستاعان. بىلايعى ەلگە وسپاندى ۇيعىردىڭ باتىرى ەتىپ كورسەتپەكتىڭ ءبىر جىمىسقى امالى ورىندالا باستاعان. قۇدايعا شۇكىر، اتامەكەنگە ورالعان جازۋشىمىز جاقسىلىق ساميتۇلى وسپان باتىردى جازىپ قالدىردى عوي.
وسپاندى وڭاي-وسپاققا ۇرلاتا قويماسپىز دەپ، ءتۇۋ سوناۋ 2000 جىلداردا بۇل ماسەلە حاقىندا بەيعامدىق تانىتىپ جۇرگەن ەكەنبىز.
بۇل قازاق ەجەلدەن قازاق اتالىپ كەلەدى. اسپان الاقانداي، جەر تەبىنگىدەي كەزىنەن ءبىز قازاق دەپ اتالعانبىز. ءارى اللا قالاسا، زامان اقىر، جەر تاقىر بولعانشا قازاق دەپ اتالماقپىز، ينشاللا. بىراق مىنا ارادا سيقىرشىنىڭ كوز بايلاعانى سياقتى، ءبىر سيقىر ويىن وينالىپ جاتىر. ول - ءبىزدىڭ قازاق ەكەندىگىمىزدى كومەسكىلەندىرىپ، بىزگە ءبىر تىڭ اتاۋ قوسىپ بەرگەن. ونىسى - كوشپەندىلەر. كوشپەندىلەر دەسە مەيلى عوي، ونىڭ الدىنا ءبىر ساياسي اتاۋ - «شىعىس تۇركىستان» دەگەندى قوسىپ قويعان. سونىمەن، قازىرگى التاي تاۋى، مايلى جايىر، توقتا بارلىق، ەرەنقابىرعا اراسىنداعى، انىعىن ايتقاندا، تەرىستىك شىڭجاڭدا جاسايتىن 3 ميلليون قازاق ءبىر-اق جولدا «شىعىس تۇركىستان كوشپەندىلەرى» دەگەن اتاۋعا يە بولعانبىز دا قالعانبىز. مىنادا ۇلكەن ساياسي قاستاندىق جاتىر. بۇل نە سۇمدىق؟
بۇل قازاقتىڭ قازاق ەكەندىگىن كومەسكىلەندىرىپ، ەلدىڭ بارلىعى بىلەتىن قازاق دەگەن اتاۋدى قولدانباي، قايداعى جوق ءبىر «كوشپەندىلەر» دەگەن اتاۋدى قولدانۋدىڭ ار جاعىندا ءبىر ارامزا وي جاتىر. مۇندا مىناداي ساياسي ماقسات، انىعىندا، ءتۇرلى جىمىسقى، پاسىق ارام ەسەپ جاتىر.
بۇل - قازاقتىڭ ەرلىك تاريحىن ۇرلاۋ.
سەبەبى، شەتەل اقپاراتى، اسىرەسە ەۋروپا، امەريكا، اراب، شىعىس جۇرتى قازىرگى شىڭجاڭ اتالاتىن، شەتەلدەردە كەيبىر باسپاسوزدە شىعىس تۇركىستان دەپ اتالاتىن وسى ءبىر جەردىڭ تۇرعىندارى تۋرالى كوپ بىلە بەرمەيدى. بۇعان كوپ تاريحي، ساياسي سەبەپتەر بار. ول - بولەك اڭگىمە. اسىرەسە، ءتاڭىر تاۋىنىڭ تەرىستىك بەتىنەن التاي تاۋىنا دەيىنگى ارالىقتى لىقسىتا تولتىرىپ تۇرعان قازاق دەيتىن حالىق بار ەكەنىن ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلە بەرمەيدى. قازاقتىڭ ءتاڭىر تاۋىنىڭ تەرىستىگىنەن التايعا دەيىنگى ارالىقتى، ال ۇيعىرلاردىڭ قۇم باسقان التى شاھاردى مەكەندەيتىنىن ولاردىڭ ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلە بەرمەيدى. بىراق مىنا ارادا قازاق دەگەن اتاۋ تىم شۋلى. ونىڭ ۇستىنە، ولاردىڭ ساياسي ماقساتتارىنا ساي كەلە بەرمەيدى. قازاقتىڭ قازاقستانى بار. قازاق دەسە، ەل-جۇرت قازاقستان ارقىلى تانيدى. سوندىقتان، قىتايدا جاسايتىن قازاقتارعا باسقا ءبىر اتاۋ قويۋ كەرەك بولدى. سونىمەن بىلايعى ەل-جۇرت، اسىرەسە، ارناۋلى تۇردە تاريح زەرتتەيتىندەر بولماسا، ونىڭ وزىندە دە وسى ءوڭىردىڭ تاريحىن زەرتتەيتىن ىلەۋدە ءبىر كەزىگەتىن بىرەۋ بولماسا بىلايعى ەل مۇلدە تۇسىنبەيتىن ءبىر تىڭ اتاۋ ويلاپ تابىلدى. ول - «شىعىس تۇركىستان كوشپەندىلەرى»... سونىمەن، ساياسي، تاريحي سەبەپتەرگە ساي، بۇل «شىعىس تۇركىستان» دەيتىن ءوڭىردى «شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى رايونى» دەگەن اتاۋمەن باسپا-باس تەڭ تۇسىنەتىن شەتەلدىكتەر ءۇشىن العاندا، جاڭاعى كوشپەندىلەر دەپ اتالعانداردى «ۇيعىر كوشپەندىلەرى» ەكەن دەگەن جاڭساق ۇعىم كەلىپ شىعادى. ارينە، ءجۇز پايىز سەنىمدىمىز، ولار سولاي دەپ تۇسىنەدى. بەينە، ارابتاردىڭ ىشىندە قالالىق وتىرىقتى اراب بولعانى سياقتى، كوشپەلى ارابتار، ياعني باداۋيلەر بولعانى سياقتى، ولار دا ۇيعىرلاردى وتىرىقتى ءارى كوشپەندى ەكەن دەپ جاڭساق تۇسىنەدى. سونىمەن، ميلليونداعان قازاقتىڭ اتى قولدان جاساندى تۇردە وزگەرتىلىپ، بىلايعى كولدەنەڭ كوزگە، كۇللى ەۋروپا جاماعاتىنا، باتىس حالقىنا، قالا بەردى شىعىس جۇرتىنا، ارابتارعا، يراندارعا، قىسقاسى كۇللى ەل-جۇرتقا جاڭساق، تەرىس ۇعىم بەرۋ... بۇل - ماقساتتى تۇردە قولدان جاسالىنعان تەرىس اتاۋ. ءبىز ەشقاشان «شىعىس تۇركىستان كوشپەندىلەرى» ەمەسپىز. ءبىز اسپان الاقانداي، جەر تەبىنگىدەي كەزدەن-اق قازاق دەپ اتالعان ەلمىز.
مۇنداي جىمىسقى ەسەپتىڭ ەكىنشى ءبىر ءتۇرى بار. ول - وسپان باتىردىڭ قازاق ەكەندىگىن ۇمىتتىرۋ. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز جاعىنان جازىلىپ قالىنعان دۇنيەلەر قازاق تىلىندە شىققاسىن، دەرەۋ تۇرىك تىلىنە اۋدارىلىپ، تۇركيا جاماعاتىنا تانىلدى. توتە ۇرلاي الماعاسىن، وسپان باتىردى ۇرلاپ الۋدىڭ، وزدەرىنە تەلىپ الۋدىڭ ەكىنشى ءبىر امالى قاراستىرىلدى. شاماسى، وسىدان ون جىل بۇرىن بولسا كەرەك، قولىمداعى نەمىستىڭ اتاقتى راديوسىن شۇقىلاپ، شەتەلدىڭ راديوسىن تىڭداپ وتىرعان كەزىم. قازاقستان ەگەمەندىك العان سوڭ، قازاق راديوسى دا، شالقار دا قىتايداعى جۇرتقا ەستىلمەي قالدى عوي. ەگەمەن قازاقستاندى جامانداپ-جامانداپ، اسىرەسە، 1997 جىلعى قۇلجاداعى "فەۆرال وقيعاسىنان" كەيىن، قازاق راديوسىنا قارسى ەستىرتكىزبەيتىن، كەدەرگى تولقىن تاراتىلعان سوڭ، قىتاي قازاعى قازاقستان راديوسىن تىڭداۋدان ماقۇرىم بولدى. سونىمەن، كەيبىر شەتەلدىڭ شەكتەلگەن راديوسىن وسى الماتىدا تىڭداپ، ءبىر راحاتتانىپ قالاتىنبىز.
ءيا، ون جىل شاماسى بۇرىن... ءبىر كۇنى الگى الا تاقيالىلارىمىز ءوز راديوسىندا «كيرەي قابيلاسىنىڭ باتۇرى - وسمان يسلام...» دەپ وتتاپ وتىر. باستابىندا ەلەمەدىك. وسپان باتىردىڭ كەرەي ەكەنىن ەلدىڭ بارلىعى بىلەدى عوي. بىراق مىنادا گاپ باسقاشا... سويتسەك، تۇتاس بەرىلىمنىڭ باس-اياعىندا بىردە-ءبىر رەت وسپان باتىردىڭ قازاق ۇلتىنىڭ كەرەي رۋىنان ەكەندىگى ايتىلماي، جاڭاعى «قازاق» ءسوزى ماقساتتى تۇردە ۇمىتتىرىلىپ، ماقالانىڭ تۇتاس بارىسىندا تەك قانا «شىعىس تۇركىستانداعى كەرەي قابيلاسىنىڭ» دەپ قانا اتالدى عوي... (قابيلا - اراب ءسوزى. رۋ، تايپا ماعىناسىندا). ءبىزدىڭ از بۇرىن كۇلتەگىن سايتىندا جاريالاعان «وسپان باتىر - كەرەي ەمەس!» دەگەن جولدامامىزدىڭ ءمانى وسى ەدى...
شەتەل جاماعاتى بۇل قازىر ۇيعىر دەپ اتالىپ جۇرگەن، وتىرىق ۇيعىرلاردىڭ ىشىندە رۋ-تايپا ۇعىمى بولمايتىنىن، ولاردىڭ «قابيلا» دەپ اتاپ جۇرگەندەرىنىڭ، «كەرەي قابيلاسى» دەپ اتاپ جۇرگەندەرىنىڭ مۇلدە باسقا ەسەپ ەكەنىن قايدان ءبىلسىن؟! ارينە، بىلەتىن شەتەلدىكتەر بار. ولار - ەكى توپ. ءبىرى - تاريحشىلار بىلەدى. ەكىنشىسى - ساياساتشىلار بىلەدى. تاريحشىلار بىلگەنىمەن، بۇلاردىڭ ارام ەسەبىن تۇسىنە بەرمەيدى. ءتۇبى ءبىر تۇركى بولعاسىن دەپ قارايدى دا، ەلەۋسىز قالدىرادى. ال، ساياساتشىلار بىلەدى دە ىشىنەن جىميادى. سەبەبى، شەتەلدەگى قاشقىن ۇيعىرلاردىڭ وسپان باتىردى جالاۋلاتۋ ارقىلى قىتايداعى قازاقتى وزدەرى جاققان وتقا قوسا ورتەمەك ەكەنىن بىلەدى.
انىعىندا، قىتايدا جاساپ جاتقان قازاق مىنانى ايقىن بىلگەنى ابزال: ءبىزدىڭ ءوز وتانىمىزبار، ول - قازاقستان. ال قىتايداعى قازاقتىڭ بۇرىنعى ەمەس، ءدال قازىرگى كۇندەگى اتىشۋلى «شىعىس تۇركىستانشىلارمەن» ەش قاتىسى جوق. قىتايداعى قازاق ءوزى جاساعان ساياسي وتانى - قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىنا باعىنادى، ءارى سونىڭ زاڭدى بۇقاراسى. ءارى قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى دوستىق كەلىسىم-شارتتارعا ساي، زاڭدى تۇردە قازاقستانعا تۋىسشىلاپ كەلۋگە، كوشىپ كەلۋگە قۇقىلى. بىلە-بىلسە، قىتايدىڭ قۇنى قازاقستانسىز قاراڭ. قازاقستاننىڭ مۇنايى مەن گازىنا ولە-ولگەنشە تاۋەلدى بولعان، ءبىر ەمەس، ءۇش قۇبىرىن سالىپ، ەندى ءتورتىنشى قۇبىردى سالۋعا دايىندالىپ جاتقان قىتاي جۇرتى ءبىر نارسەنى ءبىلسىن! قازاق ولارعا جاۋ ەمەس! قازاقتى شەتتەگى الا تاقيالى قاشقىنداردىڭ ارانداتۋىنا ساي، وزدەرىنىڭ جاۋى رەتىندە قاراماۋى كەرەك. سول ءۇشىن قازاق بالاسىنىڭ قۇجاتتىق جۇمىستارى، قازاقستانعا تۋىسشىلاۋ جۇمىستارى، ءدىني نانىم-سەنىم ەركىندىگى ەشقانداي شەكتەمەگە ۇشىراماۋى كەرەك! قازاق ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ - شاڭحاي ىنتىماقتاستىعىنا سول ءۇشىن كىردى. ول بىلگەندىكتەن، شانحاي ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنا كىردى. دەمەك، قازاق پەن قىتاي وداق. ەندەشە، قازاق-قىتاي وداق بولا تۇرىپ، شىڭجاڭداعى قازاقتاردىڭ كەيبىر قاجەتسىز قيىندىقتارعا ۇشىراۋى - مۇلدە قاتە شارۋا. الدا، قىتايدىڭ جاڭا بيلىگى تۇسىندا وسى ماسەلەنى قازاقستان بيلىگى تاراپىنان تاعى دا كوتەرە تۇسسە ەكەن دەيمىز.. سەبەبى، قازاق پەن قىتايدىڭ قازىرگى ساياسي مۇددەلىلىگى اياسىندا، قىتايداعى ءۇش ميلليون قازاق قۇجاتتىق جاقتاردان، قازاقستانعا كوشۋ جاعىنان، جەر-مۇلىك قۇقى جاعىنان، جايلاۋلارىنان ايرىلىپ قالۋ سياقتى جاعىمسىز جاعدايلاردان، بالا-شاعاسىنا پاسپورت جاساتا الماۋ، مەشىت سالدىرا الماۋ، بالاباقشا سالدىرا الماۋ سياقتى جاعىمسىز جاعدايلاردان باسى ءبۇتىن ازات بولعانى كەرەك بىزگە!!!
الدا وسى ءۇشىن ۇمتىلۋىمىز كەرەك. ءبىر قازاق ەمەس، ءار قازاق وسى ماقسات ءۇشىن ۇمتىلعانى ابزال! قىتايداعى 3 ميلليون قازاق جاڭاعىداي جاعىمسىز ىستەرگە دۋشار بولماۋى كەرەك ەدى! بۇل ءبىر جاعىنان ءبىزدىڭ قىتايداعى قازاق باسشىلاردىڭ ساياسي قابىلەتتەرىنىڭ تومەندىگىنەن. ساياسي ىسكەرلىكتەرى مەن بىلىكتىلىكتەرىنىڭ ناشارلىعىنان. شانحاي ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى قۇرىلعان كۇننەن باستاپ-اق، شىڭجاڭداعى قازاقتار قازىرگىدەن الدەقايدا ەركىن، الدەقايدا كەڭ، الدەقايدا تەپە-تەڭ ساياسي قۇقىقتارعا كەنەلۋى كەرەك ەدى. قازىرگى قيىنشىلىقتاردى كورگەنى بىلاي تۇرسىن، زارەدەي دە ساياسي-اكىمشىلىك كەدەرگىلەر مەن قيىنشىلىقتاردى كورمەي، قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا ۇلكەن دانەكەر، ۇلكەن كوپىر ءرولىن اتقارىپ، جۇرە بەرۋى كەرەك ەدى. ەكىنشى ءبىر تۇرعىدان العاندا، مۇنىڭ ەكىنشى ءبىر سەبەبى، قازاقستان بيلىگىندە شەتتەگى قازاققا جانى ىشيتىن ءىرى تۇلعالاردىڭ كەمدىگىنەن. قۇدايعا شۇكىر، سوڭعى كەزدە شەتتەگى قازاقتىڭ قۇجاتتىق ىستەرىنە ساياسي كومەكتەر جاسالىنعانىمەن، ول ءالى دە جەتكىلىكسىز... اسىرەسە، وقۋداعى بالالارىنا قۇجات جاساتا الماي ساندالعان اتا-انالاردىڭ قور بولعان عۇمىرى تۋرالى جازساڭ، ول ءوزى ۇلكەن ءبىر اڭگىمە. وقۋداعى بالاسى 16-عا كەلگەنشە، وعان قۇجات جاساتا الماي، قازاقستانعا اكەتە الماي، الەك بولعان اتا-انا قانشاما؟! دەمەك قىتايداعى قازاق ءوزى ەڭ الدىمەن قىتايعا وسىنى ۇعىندىرسىن. ەكىنشىدەن، قىتاي وسىنى ۇعىنسىن. قازاق ولارعا جاۋ ەمەس. ءبىز وداقتاسپىز. ەندەشە، ءبىزدىڭ مەشىت قۇرا الماۋىمىز، ءبىزدىڭ مەكتەپ قۇرا الماۋىمىز، بالاباقشامىزدى قۇرا الماۋىمىز دا وسى بارىستا شەشىلۋى كەرەك. اللا قالاسا، ۇرىمشىدەن قازاق مەشىتىن دە وسى بارىستا تۇرعىزارمىز...
ەندەشە، شەتتەگى قاشقىن ۇيعىرلاردىڭ وسپان باتىردى جالاۋلاتقانىنا قۋانامىز با؟ قۋانعىمىز كەلەدى-اق. وكىنىشتىسى، ولار وسپاندى باسقا ءبىر ماقساتپەن جالاۋلاتىپ ءجۇر. ءۇرىمشى قالاسىندا، 2009 جىلى 5 شىلدە وقيعاسى كەزىندە دە وسپان باتىردىڭ سۋرەتى باسىلعان جالاۋشالاردى پايدالانعان. بىراق، قىتاي جەرىندە سوڭعى جىلدارى تۋىلىپ جاتقان ۇيعىر-قىتاي اراسىنداعى قاقتىعىستاردىڭ بىردە-بىرىنە قىتاي قازاقتارى قاتىناسقان ەمەس. قاتىناسپايدى دا. دەمەك، شەتتەگى قاشقىن ۇيعىرلاردىڭ وسپان باتىردى جالاۋلاتۋىنىڭ ار جاعىندا قىتايداعى قازاق پەن قىتاي بيلىگى اراسىنا وت جاعۋ، سىنا قاعۋ ماقساتى بار. وسى ارقىلى وزدەرى جاقپاق بولعان وتقا قازاقتى قوسا ورتەمەك. ونسىزدا الدىڭعى عاسىردا اق ورىستىڭ قىرعىنىن، قىزىل ورىستىڭ قىرعىنىن، دۇڭگەن قىرعىنىن كورگەن، بۋرجۋازيالىق قىتايمەن دە، قىزىل قىتايمەن دە ابدەن سوعىسىپ، قىرىلىپ، تاۋسىلىپ، توزىپ بىتەرمەن بولعان قىتايدىڭ از قازاعىن قىتايعا قارسى ايداپ سالۋدىڭ ءبىر جاعىندا، سول قازاقپەن بىرگە قازاقستاندى دا وتقا يتەرە كەتۋ ەسەبى جاتقانى شىن. قىتاي وتىن جاعىنان قازاققا تاۋەلدى، ەندەشە، قىتايدى تۇقىرتۋ ءۇشىن قازاقستاندى بىلىقتىرۋ كەرەك. بۇل ەسەپ ولاردا بار. ساق بول، الاش بالاسى. ءانىڭدى ۇرلاتارسىڭ، ەرتەگىڭدى ۇرلاتارسىڭ، باتىرىڭدى ۇرلاتارسىڭ، ەندى، وتانىڭدى ۇرلاتىپ الما!
Abai.kz
