ءور مىنەز، باتىرلىق پەن باتىلدىق، قايسارلىق - قازاقتىڭ قانعا سىڭگەن قاسيەتى. ەل باسىنا كۇن تۋىپ، ونىڭ بولاشاعىنا قاۋىپ تونە باستاعان كەزدە بۇكىل وداق جۇرتشىلىعىمەن بىرگە قازاق حالقى دا جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، قان مايدانعا اتتاندى. بۇكىل قاجىر-قايراتىن جەڭىس جولىنا سارپ ەتتى، ءتىپتى ءوز ومىرلەرىن قيدى. كوزى تىرىسىندە-اق اتى اڭىزعا اينالعان قازاقتىڭ قاس باتىرى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، قازاقستاننىڭ حالىق قاھارمانى، جازۋشى-پارتيزان قاسىم قايسەنوۆتىڭ تۋعانىنا بۇگىن 95 جىل تولىپ وتىر.

ءور مىنەز، باتىرلىق پەن باتىلدىق، قايسارلىق - قازاقتىڭ قانعا سىڭگەن قاسيەتى. ەل باسىنا كۇن تۋىپ، ونىڭ بولاشاعىنا قاۋىپ تونە باستاعان كەزدە بۇكىل وداق جۇرتشىلىعىمەن بىرگە قازاق حالقى دا جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، قان مايدانعا اتتاندى. بۇكىل قاجىر-قايراتىن جەڭىس جولىنا سارپ ەتتى، ءتىپتى ءوز ومىرلەرىن قيدى. كوزى تىرىسىندە-اق اتى اڭىزعا اينالعان قازاقتىڭ قاس باتىرى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، قازاقستاننىڭ حالىق قاھارمانى، جازۋشى-پارتيزان قاسىم قايسەنوۆتىڭ تۋعانىنا بۇگىن 95 جىل تولىپ وتىر.

ءومىر وتكەلدەرى

قاسىم قايسەنوۆ 1918 جىلدىڭ 23 ءساۋى­رىن­دە شىعىس قازاقستان وبلىسى ۇلان اۋدا­نىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1934 جىلى مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن وسكەمەن قالا­سىن­داعى ساياسي-اعارتۋ تەحنيكۋمىنا ءتۇسىپ، ونى 1938 جىلى بىتىرگەن. پاۆلودار وبلىس­تىق وقۋ ءبولىمىنىڭ ساياسي-اعارتۋ جونىندەگى نۇس­قاۋ­شىسى بولىپ جۇرگەندە اسكەر قاتا­رىنا شاقىرىلىپ، اسكەري-بارلاۋ مەكتە­بىنە جىبەرىلەدى. 1941 جىلى ماسكەۋدەگى بار­لاۋشىلار مەكتەبىندە وقيدى، ىلە-شالا جاۋ قولىندا قالعان ۋكراينا جەرىنە ات­تان­دىرىلادى. جاۋ جايلاعان ەلگە ۇشاق­پەن كەلىپ تۇسكەن ساتتەن باستاپ، قاسىم اعا­نىڭ پارتيزاندىق ءومىرى باستالادى.

مايداندا «پارتيزان ۆاسيا» اتاندى

1941 جىلى قاسىم قايسەنوۆ ۋكراينا جە­رىندە پارتيزان وتريادىن قۇرۋ ءۇشىن جاۋ تىلىنا اتتانادى. ول جەردە چاپاەۆ اتىن­دا­عى پارتيزان قۇراماسىنىڭ ءۇشىنشى وتريا­دىن باسقارادى. ودان كەيىن 1944 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن مولداۆيا، ۋكراينانىڭ زا­كار­پاتە، چەحوسلوۆاكيا، رۋمىنيا جەرىن­دەگى پارتيزان قوزعالىستارىنا قاتىسادى. وترياد كومانديرى بولىپ ءجۇرىپ، جاۋ تى­لىن­دا جۇزدەگەن جورىقتى باسىنان وتكەرەدى. 1944 جىلى ۋكراينانىڭ زاكارپات، كار­پات­تى ازات ەتۋگە قاتىسقان. ول كيەۆ جانە پول­تاۆا وبلىستارىنداعى پارتيزاندار قوز­عالىسىن العاش رەت ۇيىمداستىرۋشى­لار­دىڭ ءبىرى رەتىندە تاريحتا قالدى. پارتي­زان­داردىڭ قالىڭ قولىن باسقارا وتىرىپ، جاۋ تىلىندا جۇزدەگەن جورىقتى باسىنان وتكەرىپ، فاشيستەردى سان رەت تىزە بۇكتىردى. مايدان دالاسىندا ۋكراين جاۋىنگەرلەرى قاسىم اعانى باۋىرلارىنداي كورىپ، ءوز اتتارىمەن «ۆاسيا» دەپ اتاپتى. قاسىم اعا ءبىر ەستەلىگىندە «ۋكراينا - مەنىڭ ەكىنشى وتا­نىم. ۋكرايندىكتەر - ماڭگى ۇمىتىلماس باۋىرلارىم. وسىلاي ۇلى ۋكراين حالقىن شەكسىز ءسۇيىپ، باۋىر باسىپ كەتكەن ادام­مىن. ءالى دە شىعاتىن، جازباق كىتاپتارىم دا سول ۋكراينا جەرىندەگى جويقىن ايقاسقا ارنالعان. سول ءۇشىن دە ءوزىمدى ۋكراين جازۋ­شى­لارىنىڭ ءبىرىمىن دەپ ەسەپتەيمىن. ءوزىمدى ۋكراين جازۋشىلارىنىڭ وسىنداعى ەلشى­سىن­دەي سەزىنەمىن»، - دەگەن ەكەن.

بەيبىت ومىردەگى ەرلىگى

قان مايداندا ەتىگىمەن سۋ كەشكەن قاسىم اعا­عا بەيبىت ومىرگە بەيىمدەلۋ وڭاي­عا ءتۇس­كەن جوق. وسى رەتتە اعالىق اقى­لىن، قام­قورلىعىن كورسەتكەن جۇماعالي ساين بولدى. قاسىم اعا ءسابيت مۇقانوۆ، باۋىر­جان مومىشۇلى، راقىمجان قوش­قار­باەۆ، مۇقان يمانجانوۆ، مالىك عابدۋ­لين، ءادي ءشارىپوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، قاسىم امان­جولوۆ سىندى قازاق زيالى­لا­رى­مەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعان. ماي­داننان ورالعاننان كەيىن از ۋاقىت قا­زاق سسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ اپ­پاراتىندا قىزمەت اتقارعان. 1945 جىل­دىڭ ورتا شەنىندە پارتيا قاتارىنا الى­نىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن لەنيندىك كۋرس­تىڭ سوۆەت بولىمىندە وقىعان. 1945-70 جىل­دارى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىندە، جام­بىل وب­لىسىنداعى جۋالى جانە سۆەرد­لوۆ اۋدان­دارىنىڭ اتقارۋ كوميتەت­تە­رىندە ءتور­ا­عا ورىنباسارى رەتىندە سوعىس­تان كە­يىن­گى اۋىل شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەل­تىرۋ ناۋقانىنا بەلسەنە ارالاسقان، 1953-­1970 جىلدار ارالىعىندا قازاق­ستان جازۋشىلار وداعىندا جانە «جازۋ­شى»، «قاي­نار» باس­پا­لارىندا قىزمەت ىستە­گەن.

زامانداس لەبىزى

تاۋەلسىز ەلىنىڭ تىنىسىن جىرلاۋمەن ءوتتى

«كەشەگى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە اركىم ءارتۇرلى بولىمدەردە بولىپ، نەمىس-فاشيستەرىنە قارسى كۇرەستى. ءبىرى - تانكيست، ءبىرى - ۇشقىش، ءبىرى ارتيللەريست بولدى. ەندى بىرەۋلەر جاياۋ اسكەر قاتارىندا جاۋمەن ايقاستى. قاسىم قايسەنوۆتىڭ ۇلەسىنە پارتيزاندىق ءتيدى. ول العاشىندا چاپاەۆ اتىنداعى 8-پارتيزان قۇراماسىندا №3 وتريادتىڭ كومانديرى بولىپ، ۋكراينا جەرىندە جاۋعا جەلكە جاعىنان سوققى بەردى. سوعىس كەزىندە قالىپتى اسكەردەگى ءبىزدى ەل قارۋ-جاراق، ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىردى. ۇرىستا سيرەگەن قاتارىمىزدى دا حالىق تولتىردى. ەلدەگى تۋىستارىمىزدان، سۇيگەن جار، سۇيىكتى قىزداردان ۇنەمى حاتتار الىپ تۇردىق. وسىنىڭ ءبارى بىزگە كۇش-قۋات بەردى. ال مايداننىڭ سىرت جاعىنداعى پارتيزانداردا مۇنداي مۇمكىندىكتەردىڭ ءبىرى دە بولعان جوق. ولار «ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا» دەگەندەي، وردالى جىلاننىڭ ورتاسىندا، فاشيستەردىڭ قورشاۋىندا ءجۇرىپ، شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، وزدەرىن ازىق-تۇلىكپەن، قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتتى. جاۋ سىرتىنا بارىپ تۇسكەن 23 جاسار قاسەكەڭ وسىنداي كۇيدە ءجۇرىپ، پارتيزان وتريادىن ۇيىمداستىردى. كەيىن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جالىندى جىگەرىنىڭ ارقاسىندا باۋكەڭە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت بولعاننان كەيىن نۇرەكەڭ ءوز جارلىعىمەن راقىمجان قوشقارباەۆقا دا، قاسىم قايسەنوۆكە دە حالىق قاھارمانى اتاعىن بەردى. قاسەكەڭ بۇل لايىقتى اتاقتى اسا زور تەبىرەنىسپەن قارسى العان ەدى. ول ءوزىنىڭ سوڭعى ساعاتىنا دەيىن تاۋەلسىز ەلىنىڭ تىنىسىن جىرلاۋمەن ءوتتى. ەلىمىزدەگى ەلەۋلى وقيعالارعا گازەت ارقىلى ۇزدىكسىز ءۇن قوسىپ وتىردى. جەڭىستەرگە قۋاندى، كەمىستىكتەرگە رەنجىدى. ءبارىن اشىق ايتىپ وتىردى» ء(ازىلحان نۇرشايىقوۆ، «اعالار تۋرالى اڭىز»).

قوس قارۋدىڭ يەسى

قارۋدان كەيىن قولىنا قالام العان قاسىم اعا ءوزىنىڭ پارتيزاندىق جورىقتارى تۋرالى جازۋعا بەكىنەدى. ءسويتىپ، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەرى، جا­ۋىن­گەر­لەردىڭ وشپەس ەرلىكتەرى جايىندا قا­لام تەربەيدى. قاسىم قايسەنوۆتىڭ بۇل ور­اي­داعى شى­عارمالارى قازاق ادەبيەتىنىڭ اسكەري تاقى­رىبىن بايىتتى. قاسىم اعا­نىڭ «جاس پارتيزاندار» اتتى العاشقى كىتا­بى 1954 جىلى ورىس تىلىندە جارىق كورە­دى. ودان كەيىنگى كەزدەردە «يلكو ۆيت­رياك»، «پە­رەياس­لاۆ پارتيزاندارى»، «اجال اۋزى­نان»، «جاۋ تىلىنداعى بالا»، «دنە­پر­دە»، «جاۋ تىلىندا»، «پار­تيزان سوق­پاق­تارى» سياقتى باسقا دا اڭگىمە، وچەرك، پو­ۆەست جي­ناقتارى وقىرمان قولى­نا ءتيدى ءجا­نە ارتىنشا ورىس، ۋكراين، قىر­عىز، ۆەت­نام ءتىل­دەرىنە اۋدارىلدى. كەيىن­نەن «ەلىم­نىڭ ەرتەڭىنە سەنەمىن»، «ەستەلىكتەر مەن جاز­بالار» كىتاپتارى جارىق كوردى. جالپى، قا­سىم قايسەنوۆ 30 شاقتى كىتاپ جازىپ قالدىردى. قاھارمان جازۋشى جايىن­دا 150 اقىن-جازۋشى پوەما، ەستەلىك جازىپ­تى جانە ول تۋرالى ەكى دەرەكتى كينو تۇسىرىلگەن.

قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى قاسىم قاي­سەنوۆ ەرلىك پەن باتىلدىقتىڭ سيمۆولى ءىس­پەتتەس. ۇلى جەڭىسكە ايتارلىقتاي ۇلەس قوس­قان باتىر اعامىزدىڭ ءومىر وتكەلى، كور­گەن-بىلگەنى، سوعىس تۋرالى شىعارمالارى جاس ۇرپاق تاربيەسىنە نەگىز بولارى انىق.

جانسايا راحيموۆا

كوزكورگەن

ءابىش كەكىلبايۇلى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى:

قاراعايعا قارسى بىتكەن بۇتاقتاي ەدى...

- ول ءبىزدىڭ قاندى قاساپتان ورالماي قالعان مىڭداعان اعالارىمىز بەن اكەلەرىمىزدىڭ اقىرعى كوزىندەي ەدى. وعان قاراپ، وپات بولعان سول ءبىر ەرجۇرەك ۇرپاقتىڭ كەلبەتى مەن قاسيەتىن كورگەندەي بولۋشى ەدىك. قاراعايعا قارسى بىتكەن بۇتاقتاي قايسار مىنەزىنە ءارى ءسۇيسىنۋشى ەدىك، ءارى يمەنۋشى ەدىك. سۇيسىنەتىنىمىز - ونىڭ ءبىر باسىنا عانا ەمەس، وكوپ تۇبىندە ويراندالىپ قالعان مىڭداعان زامانداستارىنىڭ بارىنە دە ءتان سول ءبىر قايتپاس قايسارلىقتىڭ ارقاسىندا امان قالىپ، ادىرا شاڭىراقتاردى قايتادان قاتارعا قوسۋ ءۇشىن العا تىرمىسىپ، ازامات بولدىق. قايمىعاتىنىمىز - ورتامىزدا ءتىرى جۇرگەن ونى رەنجىتسەك، وپات بولعان قاھارمان ۇرپاقتىڭ ءبارىن رەنجىتەتىندەي كورۋشى ەدىك. بىراق قاسەكەڭ تاس ءتۇيىن قايسارلىعىن سوناۋ كارپات ورماندارىندا قالدىرعانداي، قايسىمىزبەن دە: «اينالايىن، امانسىڭ با؟» دەپ جايما-شۋاق امانداساتىن. كۇركىرەي شىققان جۋان داۋىسى قۇلاعىمىزعا مايداي جاعۋشى ەدى... ول دۇنيەدەن وتكەنشە كەشەگى كۇركىرەگەن II دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ جاۋىنگەرى بولىپ قالا ءبىلدى. ۋكراينادا جاۋ باسىپ الىپ، تىرىدەي شەرمەندە بولىپ وتىرعان قاۋىمعا جاراتۋشىنىڭ ءوزى اياق استىنان جىبەرگەن اق قانات پەرىشتەدەي كورىنگەن قۇتقارۋشىلىق پاناگويلىگىن قازاقستانعا قايتا ورالعان سوڭ قارا قاعازداردان ەڭسەسى تۇسكەن قايعىلى قاۋىمنىڭ قايتا تىڭايىپ، قايتا ەڭسە كوتەرۋى جولىنداعى قالتقىسىز ەڭبەككە ارنادى. قانجارىن قالامعا ايىرباستاپ، تىم مايسا كەزىندە ۇسىك شالىپ، جاپىرىلىپ قالا جازداعان جەتىم ۇرپاقتىڭ جاۋىنگەر اكەلەرى مەن اعالارىنىڭ ەرلىك داستاندارىن جازدى. ەرلىك تۋرالى ايتا وتىرىپ، ەلدىك جايىندا سىر شەرتتى. ۇلتتىق نامىستى وياتتى. ۇرپاقتىق پارىزدى ەسكەرتتى. ەلجاندىلىق تاعىلىمىن كورسەتتى. سول ءۇشىن دە تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتى قان تۇكىرىپ، وت كەشكەن ەسىل ەردىڭ وعان دەيىن باعالانباي كەلگەن تەڭدەسى جوق ەرلىكتەرىن ەڭ اسىل ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز ساناپ، حالىق قاھارمانى قۇرمەتتى اتاعىن بەردى. باعزى باباسى قابانباي باتىرداي داڭق شىڭىنىڭ داۋسىز دارابوزى بولىپ ءومىر ءسۇردى. ول ءومىر ءبىز تۇگىل، بىزدەن كەيىنگى قازاق ۇرپاقتارىنا حالىق جو­لىندا قالتقىسىز ەڭبەك ەتۋدىڭ قاستەرلى ونەگەسى بولىپ قالا بەرەدى.

"الاش ايناسى" گازەتى