ەندى ءال ءماسۋديدىڭ كاسپي مەن قارا تەڭىز اراسىنداعى ايماق (قازىرگى ازەربايجان، گرۋزيا، شىعىس داعىستان جانە ابحازيا جەرلەرى) حالىقتارى جايلى دەرەكتەرىنە كوز جۇگىرتسەك:

«ۆەرنەمسيا تەپەر ك وپيسانيۋ ال-باب ۆال-ابۆابا ي پلەمەن، جيۆۋششيح پوبليزوستي وت ستەنى ي گورى كابح (كاۆكاز). مى سكازالي، چتو ۆرەدنەيشيم يز تاكيح سوسەدنيح نارودوۆ ياۆلياەتسيا كنياجەستۆو دجيدان. ەگو تسار — مۋسۋلمانين، كوتورىي زاياۆلياەت، بۋدتو ون اراب يز [پلەمەني] كاحتان. ۆ ناستوياششەە ۆرەميا، ا يمەننو ۆ 943 گودۋ، ون يزۆەستەن كاك ساليفان، ي ۆ ەگو گوسۋدارستۆە نەت درۋگيح مۋسۋلمان، كرومە نەگو، ەگو سىنا ي سەمي.... مەجدۋ دجيدانوم ي ال-بابوم جيۆۋت مۋسۋلمانە ارابى، كوتورىە نە گوۆوريات حوروشو ني نا كاكوم يازىكە، كرومە ارابسكوگو. وني جيۆۋت نا گرانيتسە س تسارستۆوم دجيدان, نو زاششيششەنى وت نەگو زاروسليامي ي رەكامي. وت نيح دو گورودا ال-باب وكولو ترەح ميل، ي جيتەلي ال-باب پريحوديات يم نا پوموشش. سو ستورونى كابحا ي ساريرا دجيدان گرانيچيت س [زەملەي] تساريا، نازىۆاەموگو ب.رزبان، كوتورىي مۋسۋلمانين، ي گورود ەگو نازىۆاەتسيا ك.ر.دج. (*كاراح). وني ۆوورۋجەنى بۋلاۆامي. كاجدىي پراۆيتەل ەتوگو تسارستۆا زوۆەتسيا ب.رزبان. زا ەتوي زەملەي لەجيت ۆلادەنيە گۋميك. ەگو جيتەلي – حريستيانە – نە پودچينيايۋتسيا نيكاكومۋ تساريۋ، نو يمەيۋت ناچالنيكوۆ ي جيۆۋت ۆ ميرە س تسارستۆوم الان. زاتەم ۆ ستورونۋ ساريرا ي گور – ۆلادەنيە زاريكا-ران (زيريح-گاران), چتو وزناچاەت “ماستەرا كولچۋگ”، پوتومۋ چتو بولشينستۆو يز نيح دەلاەت كولچۋگي، سترەمەنا، ۋزدەچكي، مەچي ي درۋگيە رودى ورۋجيا يز جەلەزا. وني يسپوۆەدۋيۋت رازليچنىە رەليگي: يسلام، حريستيانستۆو ي يۋدەيستۆو. يح سترانا گوريستايا، ي ەتو زاششيششاەت يح وت سوسەدەي. زاتەم يدەت [ۆلادەنيە] تساريا ساريرا، كوتورىي زوۆەتسيا فيلان-شاح (كيلان-شاح؟) ي يسپوۆەدۋەت حريستيانستۆو. ەگو ستالي نازىۆات “ۆلادەتەل ترونا”، ا ەگو ستوليتسا نازىۆالاس حۋنزاح. ەگو سترانا سۋروۆايا، ي پو ەتوي پريچينە نەدوستۋپنايا، بۋدۋچي راسپولوجەنا نا ودنوم يز وتروگوۆ كابحا. تسار سوۆەرشاەت ناپادەنيا نا حازار ي ودەرجيۆاەت پوبەدى ناد نيمي، پوتومۋ چتو وني نا راۆنينە، ا ون ۆ گوراح...» (ال ماسۋدي – «يستوريا شيرۆانا ي ال بابا»).

ءال باب قالاسى، شامامەن قازىرگى لەنكورون قالاسىنا جاقىن ايماقتا، ال دجيدان دەگەن بۇزاقى ەل (ەۆرەي ەلى) قازىرگى ازەربايجاننىڭ تەرتەر مەن باردين اۋداندارى اۋماعىندا بولعانىن اڭعاردىق. ال مۇسىلمان بارزبان پاتشا ەلى دەگەنى – مۇسىلمان قازاق ەلى. ويتكەنى، ورىسشا اۋدارمادا كارادج جانە كاراح دەپ ەكى ءتۇرلى نۇسقامەن كورسەتىلگەن قالا – قازىرگى قازاق قالاسى. ارابشا جازىلۋلارى: كزح – كازاح،  كرح – كاراح،  كرج – كارادج  (قازاق قالاسى ەكەنىن مويىنداسا، وندا ءال-باب قالاسى داعىستاندا ەمەسىن دە مويىنداۋعا ءماجبۇر بولاتىندارىن ورىستار جاقسى تۇسىنەدى). ەل بيلەۋشىسىن ورىسشا «بارزبان» دەپ اۋدارىپتى، ول دۇرىسىندا «بادشاڭ» (پاتشا) بولۋى مۇمكىن. باتىس قازاقتارى، ونىڭ ىشىندە كاۆكازدا انىق بولعان ادايلار بيلەۋشىنى «بادشا» دەپ اتايدى («حان» دەمەيدى). ارابشا جازىلۋلارى: بارذبان  – بارزبان,  باضشان – بادشان. ولاردىڭ قارۋى «بۋلاۆا» ەكەن، دون كازاكتارى دا وسى قارۋدى ۇستاعان (كازاكتار – كاۆكازدان بارعان قازاقتار ەكەنىن ايتتىق). ولاردىڭ كورشىلەرى حريستيان ءدىندى قۇمىق (گۋميك) ەلى ەكەن (ولاردىڭ حۋن حالقىنىڭ قۇمان تايپاسىنان قالىپتاسقانىن الدىڭعى ماقالالارىمىزدىڭ بىرىندە جازعانبىز). قۇمىق ەلى بيلەۋشىلەرى الان پاتشاسىنىڭ ىقپالىندا بولعانىن بايقايمىز.

الاندار – ۇرپاعى ءبىرىن-ءبىرى «الان» دەپ اتايتىن قاراشاي مەن بالقارلار، ولار مەن قۇمىقتاردىڭ ءتىلى قازاق تىلىنە جاقىن. قۇمىق ەلىنىڭ سولتۇستىگىندە، تاۋلى جەردە زاراح-عاران ەلى ورنالاسقان، ول ۇستالار ەلى ەدى (قارۋ جاراق جاسايتىن ەل، «زاراح عاران» اتاۋى قازاقشا – «جاراح عارۋ»). ودان كەيىن سارير پاتشالىعىنا كەلسەك، حۋنزاح قالاسى ول ەلدىڭ اۆارلار پاتشالىعى ەكەنىن ايعاقتايدى. وسى ەل جايلى الدىڭعى جازبالارىمىزداعى دەرەكتەردى ەسكە سالا كەتەيىك: اسىلۇيا جايلى ماقالالاردىڭ بىرىندە IV عاسىردا جۋجان قاعاناتىن ورناتقان ءسۇربوراس ديناستياسى ەكەنىن، ولاردىڭ زاكاۆكازەدەگى توبى وندا ساۆير پاتشالىعىن ورناتقانىن ء(سۇربور اتاۋىن «سياۆۋر-يۆير» دەپ بۇرمالاعان پارسى-گرەك جازبالارى ىقپالىمەن تاريحقا ساۆير بولىپ ەنگەن), ول مەملەكەت حالقى جۋرجان دەپ اتالعانىن (نەگىزىنەن حۋن حالقىنىڭ ءسۇربورى تايپاسى), ولاردىڭ اسكەرىندە ابار مەن ماڭعى (اداي رۋى دا بار) تايپالارى دا بولعانىن ايتقانبىز. ساۆير بيلەۋشىلەرى V عاسىردا حريستياندىققا وتكەنىن، ءVى عاسىردا ءبىر جاعىنان يران اسكەرى مەن حازارلار جاۋلاعان، ەكىنشى جاعىنان ۆيزانتيا قىسقان ساۆير پاتشالىعى جويىلعانىن، ونىڭ حالقى جۋرجاندار قازىرگى گرۋزياداعى كىشى كاۆكاز تاۋىنا كەتىپ «جۋرزان» (گرۋزين) دەگەن حريستيان حالىق بولىپ قالىپتاسقانىن مالىمدەگەنبىز.

ساۆير پاتشالىعى 558-جىلى جويىلعاندا حالقىنىڭ بايان حان باستاعان ۇلكەن توبى ەۋروپاعا كەتىپ، وندا 562-جىلى اۆار قاعاناتىن ورناتقان بولاتىن (استاناسى سياۆۋر دەپ اتالعان). ساۆير پاتشالىعى جويىلعاندا ماڭعى تايپاسى قازىرگى شىعىس وسەتيا ايماعىندا قالعانىن وندا ساقتالعان اداي تاۋى، وزەنى، شاتقالدارى دالەلدەيدى جانە ديگور-وسەتيندەردەگى اداەۆ اۋلەتى دە سولاردان قالعان بەلگى. تبيليسيدەگى ماڭعى تايپاسى قاراپاپاح حالقىن قالىپتاستىرۋعا قاتىسقانىنا قازىرگى قاراقالپاقتارداعى ماڭعىت توبى كۋا (كيەۆتەگى «چورنوكلوبۋك» قۇرامىندا «موگۋتى» دەپ اتالادى). شىعىس وسەتياداعى ماڭعى تايپاسى ءVىى عاسىردا سول جەرگە ورنىققان قازاق ەلى قۇرامىندا قالعان. ويتكەنى، ءحىى عاسىردا زاكاۆكازەدەن ەجەلگى اتا قونىسى ماڭعىستاۋعا قايتىپ ورالعان ماڭعىلار (ادايلار) وزدەرىن «قازاقپىز» دەپ تانىدى. ال ابار تايپاسى ساۆير پاتشالىعى جويىلعاندا ۇلكەن كاۆكازدا شوعىرلانىپ، سارير دەگەن جەكە كنيازدىك ورناتقان. ولاردىڭ مەكەنى – حۋنزاح ءۇستىرتى جانە استاناسى حۋنزاح قالاسى بولعانى ءمالىم.

اۆارلار مەن گرۋزيندەردىڭ (جۋرزان) حريستياندىق دىندەرى مەن شىركەۋلىك جازبالارى ءحى عاسىرعا دەيىن بىردەي بولعان. وسى فاكتىنىڭ ءوزى اۆار مەن گرۋزين ساۆير پاتشالىعىنىڭ حالقى بولعانىنا كۋا ء(حى عاسىردا ابارلاردى قىرىمنان كەلگەن ۋرۋس توبى كاتوليك دىنىنە كوشىرگەن، ال ءحىV عاسىردا اۆارلار يسلام ءدىنىن قابىلداعان). ابار تايپاسىنىڭ اۋەلگى وتانى بىزدەگى تارباعاتاي تاۋى ەكەنىن (ونداعى «ابىرالى» اتاۋى سولاردان قالعان), حۋن مەن ساقتاردان قالىپتاسقان قازاق حالقى اۋەلى قۇڭزاق دەپ اتالعانىن جانە حالىق اتاۋى سولاي بولعان ءىV عاسىردا ابار تايپاسى كاۆكازعا كەتكەنىن، ولار وزىمەن بىرگە حۋنزاح اتاۋىن كاۆكازعا جانە ءVى عاسىردا ودان ءارى ۆەنگرياعا (اۆار قاعاناتىنا) الىپ بارعانىن جازعانبىز (ۆەنگرياداعى كيشكۋنزاك پەن نادكۋنزاك اتاۋلارى). ريم-ەۋروپالىق دەرەكتەر اۆارلاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى «شاشتارىن ارتىنا بۋىپ الاتىنىندا» دەپ كورسەتەدى. وسى ەرەكشەلىكتەرىنەن ءبىزدىڭ جەردە قالعان ابىر ەلى «جالدى ابىر» دەپ اتالىپ، سوسىن اتاۋلارى «جالابىر» ء(سال بۇرمالانعان «شالدابار» دەگەن اۋماق اتاۋى سونىڭ كۋاسى), سوڭىنان «جالايىر» بولىپ ورنىققان دەۋ ورىندى دەپ سانايمىز (اراب الىپبيىمەن جازىلعان شەجىرەىمىزدى كيريليتسالاعان ورىس عالىمدارى ەكەنى انىق، «ب» ءارپىن «ۋ» دەپ بۇرمالايتىن ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان «جالابىر» اتاۋى «جالايىر» بولىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. مىسالى، اتىراپ دەگەن اۋماقتى اتىراۋ ەتىپ ورنىقتىرعان سول ورىس ءتىلى زاڭدىلىعى بولاتىن). ياعني، قازاقتىڭ جالايىر تايپاسى سول قۇڭزاق حالقىنىڭ داڭقتى ابار-ابىر تايپاسىنىڭ تاپ ءوزى دەپ تانيمىز. وسى دەرەكتەر قازىرگى كاۆكازدىق اۆار ۇلتى قازاققا قۇمىق، قاراشاي، بالقاردان (الانداردان) جاقىن ەكەنىن كورسەتەدى. الايدا، تىلدەرى ۇزاق عاسىرلار ۇستانعان ۆيزانتيالىق جانە كاتوليكتىك شىركەۋ تىلدەرىمەن قاتتى وزگەرگەن جانە وتىرعان ايماق كليماتى دا ولاردى «كاۆكازدىق» ەتكەن (وسىنداي سەبەپتەن جانە رەسەي وزگەرتكەن تاريحتى وقىپ وسكەندىكتەن، ولاردىڭ وزدەرى دە قازاققا تۋىسقان ەكەندەرىنە سەنبەيدى، ءبىز دە سەنە قويمايمىز).

ءال ماسۋدي تبيليسي ايماعىنداعى مۇسىلمان پاتشالىعىنىڭ كورشىلەرى الان، ابحاز، جۋرزان (گرۋزين), سانار (شەمار-ۆايناح) كنيازدىكتەرى ەكەنىن باياندايدى: «زاتەم سلەدۋەت تسارستۆو الان. الانسكي تسار ۆىستۋپاەت [ۆ پوحوداح] س 30 تىس. ۆسادنيكوۆ. ون موگۋششەستۆەن، مۋجەستۆەن، وچەن سيلەن ي ۆەدەت تۆەردۋيۋ پوليتيكۋ سرەدي تسارەي. نارود، سوسەدني سو سترانوي الان، نازىۆاەتسيا ابحاز. ابحازتسى يسپوۆەدۋيۋت حريستيانستۆو ي سەيچاس يمەيۋت سۆوەگو تساريا، نو الانسكي تسار گلاۆەنستۆۋەت ناد نيمي. جيۆۋت وني وكولو گورى كابح. ك نيم پريمىكاەت تسارستۆو دجۋرزيا (گرۋزيا). ەتو بولشوي نارود، وني — حريستيانە ي نازىۆايۋت يح دجۋرزان. وني تەپەر يمەيۋت تساريا، ون زوۆەتسيا ات-تابي'ي, ا ستوليتسا ەتوگو تساريا نازىۆاەتسيا ماسدجيد دزيل-كارناين. ابحازتسى ي گرۋزينى پلاتيلي حارادج ۆلادەتەليۋ پوگرانيچنوي وبلاستي تيفليس س توگو ۆرەمەني، كاك تيفليس بىل زاۆوەۆان ي ۆ نەم پوسەليليس مۋسۋلمانە، دو ۆرەمەني مۋتاۆاككيلا. ۆ تيفليسە بىل چەلوۆەك پو يمەني يسحاك ب. يسمايل، كوتورىي س پوموششيۋ بىۆشيح س نيم مۋسۋلمان ۆلاستۆوۆال ناد سوسەدنيمي نارودامي، ي وني پوكورياليس ەمۋ ي پلاتيلي پودۋشنۋيۋ پودات. ون پوۆەلەۆال ۆسەمي، كتو زدەس بىل، پوكا مۋتاۆاككيل نەپوسلال بۋگا، كوتورىي ۆوشەل ۆ پوگرانيچنۋيۋ وبلاست تيفليس. ون وستاۆالسيا تام، ۆەديا بوي، ي ناكونەتس ۆزيال [تيفليس] سيلوي ورۋجيا ي پرەدال سمەرتي يسحاكا زا تو، چتو توت بىل زاحۆاتچيكوم ەتوي وبلاستي. س توگو ۆرەمەني دو ناستوياششيح دنەي ۆ پوگرانيچنوي وبلاستي تيفليس ستراح پەرەد مۋسۋلمانامي يسچەز، ي سوسەدنيە ۆلادەنيا ۆىشلي يز پوۆينوۆەنيا ي پريرەزالي سەبە بولشۋيۋ چاست تيفليسسكيح پومەستي. پۋتي پرونيكنوۆەنيا يز ستران يسلاما ۆ پوگرانيچنۋيۋ وبلاست تيفليس وكازاليس پرەرۆانى [تاك كاك] وني شلي چەرەز زەملي ەتيح پلەمەن نەۆەرنىح، يبو يمي بىلا وكرۋجەنا پوگرانيچنايا وبلاست. ودناكو وبيتاتەلي ەە پولنى سيلى ي سمەلوستي، نەسموتريا نا تو چتو يح وكرۋجايۋت ۋپوميانۋتىە زەملي. ك تسارستۆۋ دجۋرزان پريمىكاەت سترانا، نازىۆاەمايا سامسحي, كوتورايا سوستويت يز حريستيان ي يازىچنيكوۆ ي نە يمەەت تساريا. زا نيم، مەجدۋ پوگرانيچنوي وبلاستيۋ تيفليس ي ۋجە ۋپوميانۋتوي كرەپوستيۋ “الانسكيە ۆوروتا”، لەجيت تسارستۆو ساناريا, تسار كوتوروگو نازىۆاەتسيا كوريسكۋس، چتو ياۆلياەتسيا وبىچنىم تيتۋلوم زدەشنيح تسارەي. وني حريستيانە، نو پرەتەندۋيۋت نا پرويسحوجدەنيە وت ارابوۆ، ا يمەننو وت نيزارا ب. ما'اددا ب. مۋدارا، ا زاتەم وت ۆەتۆي سەمي ۋكايل، پوسەليۆشەيسيا زدەس س داۆنيح ۆرەمەن. ۆ ەتوي سترانا وني گوسپودستۆۋيۋت ناد منوگيمي نارودامي». (ال ماسۋدي – «يستوريا شيرۆانا ي ال بابا»).

سارير كنيازدىگىنىڭ (اۆار ەلى) وڭتۇستىك-باتىسىندا الان پاتشالىعى ورنالاسقان، الاندار ۇرپاعى – ءبىرىن-ءبىرى «الان» دەپ اتايتىن قاراشاي مەن بالقار ۇلتتارى. وسەتيندەردىڭ ديگور دەگەن بولىگى دە الانداردان، ولار الانداردىڭ اس-تۇعىر (اش-ديگور) تايپاسىنان. ال وسەتيندەردىڭ ەكىنشى نەگىزگى بولىگىن قۇرايتىن يرونداردىڭ الاندارعا ەش قاتىسى جوق (رەسەيلىكتەر ديگور توبىن پايدالانىپ، «وسەتيندەر – الان ۇرپاعى» دەيدى. الايدا، وسەتيندەردىڭ نەگىزگى بولىگى يروندار ەكەنىن مۇلدە ايتپايدى). استاناسى تبيليسي بولعان مۇسىلمان مەملەكەتى الان ەلىنە شەكارالاس ەكەن. وسى مۇسىلمان پاتشالىعى قاراپاپاح ەلى ەكەنى انىق، ازەربايجاندار قۇرامىنا كەيىن ەنگەن قاراپاپاح ۇلتىنىڭ ۇلكەن توبى ءالى دە تبيليسي ايماعىندا وتىر. ءال ماسۋدي وسى مۇسىلمان ەلى ح عاسىرعا دەيىن جۋرزان (جۋرجان-گرۋزين) مەن ابحاز ەلىن بيلەپ كەلگەنىن جازعان. ال ءىح عاسىرداعى ۆيزانتيا يمپەراتورى ءوز جازباسىندا تبيليسي ورنالاسقان ايماقتاعى ەلدى  «پاپاگيا» دەپ كورسەتكەن. ونىڭ «پاپاگيا» دەگەنى – وسى قارا-پاپاح ەلى. شاماسى، ساۆير پاتشالىعىنىڭ استاناسى دا وسى تبيليسي بولعان. ساۆير پاتشالىعى جويىلعاندا حازار تايپاسى بيلەۋشىلەرى نەمەسە يراننىڭ ايماققا باس-كوز ەتىپ تاعايىنداعان وكىلدەرى تبيليسيدە وتىرعان (626-جىلى قىسىق كوز ازياتتاردىڭ ءتبيليسيدى قالاي جاۋلاپ العانىن سول يراندىق دەرەكتەر جەتكىزەدى).

قاراپاپاحتار تبيليسي ايماعىنا سول ءVى عاسىردا ورنىققان حازارلار مەن ءتبيليسيدى ءVىى عاسىردا (626-جىلى) جاۋلاپ العان قازاقتاردىڭ ءوزارا ارالاسۋىمەن قالىپتاسقان (حازارلار – قازىرگى تۇركىمەنيادان شىققان تايپا، تۇركىمەندەر قۇرامىندا ءالى بار). حازارلاردىڭ باس كيىمى تۇركىمەندىك پاپاحا بولعان، زاكاۆكازەگە وسى باس كيىمدى جەتكىزگەن حازار تايپاسى دەپ تۇجىرىمدايمىز. قاراپاپاحتار تبيليسيدە وتىرىپ اينالاسىنداعى تاۋداعى ابحاز، جۋرجان (گرۋزين) ءتارىزدى ەلدەردى بيلەگەن. پاپاحا كيەتىندىكتەن، ۆيزانتيا يمپەراتورى ولار بيلەگەن ايماقتى «سترانا پاپاگيا» دەپ اتاعان. كەيىن پاپاح بارشا زاكاۆكازە حالىقتارىنىڭ باس كيىمىنە اينالعاندا، ولار وزدەرىن بيلەۋشى رەتىندە ەرەكشەلەۋ ءۇشىن قارا پاپاح كيگەن جانە وزگەلەرگە ونى كيۋگە تىيىم سالعان دەگەنىمىز دۇرىس. سول قارا ءتۇستى باس كيىمدەرىنىڭ سەبەبىنەن «قاراپاپاح» دەگەن جەكە حالىق بولىپ قالىپتاستى. وسى قاراپاپاح ەلىن ءحىى عاسىردا جۋرزان (گرۋزين) پاتشاسى جويىپ، تبيليسي قالاسىن تارتىپ الادى. سول زاماندا قاراپاپاحتاردىڭ ءبىر توبى كۋاب (كيەۆ) كنيازدىگىنە بارىپ ورنىعىپ، تاريحتا «چورنو كلوبۋكي» اتاۋىمەن قالدى. ولاردىڭ ءبىر بولىگى ورتا ازيعا قايتىپ كەلىپ، وزدەرىنە باعىنعان قازاقتىڭ قىپشاق، قوڭىرات، قاڭلى  رۋلارىن قۇرامىنا ءسىڭدىرىپ، قازىرگى قاراقالپاق ۇلتىن قۇرادى. قاراقالپاق پەن نوعاي ءتىلى قازاق تىلىنە وتە جاقىن، سول سەبەپتى ول ەكى ءتىلدى قازاق ءتىلىنىڭ ديالەكتىلەرى دەگەن عالىمدار دا بولعان.

قاراقالپاقتاردىڭ ۇلتتىق باس كيىمى «قارا پاپاح» ەكەنى بەلگىلى، ولاردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىندەگى ويۋ-ناقىشتار ازەربايجانداردىڭ ويۋ-ناقىشتارىمەن ۇقساس جانە ايەلدەرىنىڭ ۇلتتىق كيىمى ازەربايجان ايەلدەرىمەن  بىردەي دەسە دە بولادى. قاراقالپاق قۇرامىنداعى «قازاياقلار» – ءتبيليسيدى ءVىى عاسىردا جاۋلاپ العان قازاقتاردىڭ ۇرپاعى. تبيليسي حازارلارى وزدەرىن باسىپ العان قازاقتاردى «قازاقلار» دەپ اتاعان. ەكەۋى بىرىگىپ تبيليسي ايماعىندا قاراپاپاح حالقى بولىپ قالىپتاسقان، سول قازاقتار قاراقالپاقتاعى قازاياقلار بولىپ تابىلادى. قاراقالپاقتاعى ويماۋىت، اتاناق، ومير، گوبدير رۋلارى مەن تۇركىمەندەردەگى يومۋد، اتا، ەميرەلي، چوبدير رۋلارى تۋىس دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. اتالعان تۇركىمەندىك رۋلار تبيليسيدە وتىرعان حازار ەلى قۇرامىندا بولعان جانە سول ايماقتاعى قازاقتارمەن بىرگە قاراپاپاق ۇلتىن قالىپتاستىرعان. قازاققا ەڭ جاقىن قاراقالپاق تىلىندە تۇركىمەندىك بەلگىلەر دە بار بولۋى ولاردىڭ اۋەلدە تبيليسي اۋماعىنداعى حازارلار ەكەندىگىمەن بايلانىستى.

ارانن اتاۋى زاكاۆكازەلىك ەكەنىنە جانە «اران» دەگەندەر ارميان ۇلتىن قالىپتاستىرعانىنا ەشكىمنىڭ داۋى بولماس. سوندىقتان قاراقالپاقتاعى ارانشى رۋى سول زاكاۆكازەدە قاراپاپاحتارعا سىڭگەن جەرگىلىكتى اراندار دەگەنىمىز ءجون.

تبيليسي قالاسى حازار قاعاناتىنىڭ اۋەلگى استاناسى بولعانىن ايتتىق، حازار قاعاناتىن تۇركى اشينا ديناستياسى بيلەگەنى ءمالىم. حورەزمشاح اۋلەتى ءحىى عاسىردا كاۆكازدان كەلگەن قاراپاپاحتاردىڭ بيلەۋشى ديناستياسى دەپ بىلەمىز. ولاردا تۇركى اشينالار بولعاندىقتان، وعىز ەلىن بيلەگەن تۇركى سەلدجۋكتەرمەن (تورگى اسىلجىك) جاقىنداسا العان جانە كەيىن سولاردىڭ ورنىنا بيلىككە كەلگەن. جالپى، حورەزم قالاسى يران اۋماعىندا بولعانىن يبن ءال اسير جازادى، ورىستاردىڭ ۇرگەنىش قالاسىن كونە حورەزم دەگەنى – جالعان. يبن باتۋتا جازباسىنداعى حوجەلى قالاسىن دا ورىستاردىڭ حورەزم دەپ بۇرمالاعانىن بۇعان دەيىن ناقتى دالەلدەرمەن كورسەتتىك.

يبن ءال اسير دەرەكتەرىندە ءVىىى عاسىردا «استارحان حورەزميەتس» دەگەن تۇركى حانى ارمەنيانى شاۋىپ، ول جەردەن كوپ مۇسىلماندى تۇتقىنداپ، تبيليسي قالاسىنا الىپ كەتكەنى قامتىلعان: «ۆ ەتوم، 764 گودۋ ناپال استارحان-حورەزميەتس ۆو گلاۆە پولچيششا تيۋروك نا مۋسۋلمان گدە-تو ۆ ارميني, ۋۆەل منوگو نارودۋ، كاك مۋسۋلمان، تاك ي زيمميەۆ ي ۆستۋپيل ۆ تيفليس...»  (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»). ياعني، وسى «استارحان حورەزميەتس» دەگەن ادام – تبيليسي اۋماعىنداعى قاراپاپاح پاتشالىعىنىڭ بيلەۋشىسى. ونىڭ «استارحان» ەسىمى «اس ديناستياسىنىڭ حانى» دەگەن ماعىنا بەرەدى. دەمەك، ول دا اسىلۇيا ديناستياسىنان, انىعىراق ايتساق، تۇركى اشينا توبىنان.

حورەزمشاح ديناستياسى قىپشاق تايپاسىمەن تىعىز وداقتاس بولعانى بەلگىلى، قىپشاقتار قاراقالپاق قۇرامىنا سول زاماندا سىڭگەن. شىڭعىس حاننان قاشقان حورەزمشاح ۇلىنىڭ كاۆكازعا بوي تاسالاۋى جانە ونداعى تبيليسي قالاسىنان گۋرجانداردى (گرۋزين) قۋىپ شىققانى، ءوزىنىڭ سول قالادا ورنىعۋى بەكەر ەمەس. ول ءوز ەلىنىڭ تبيليسيدە قالىپتاسقانىن، ياعني وتانى تبيليسي ەكەنىن ۇمىتپاعان جانە قاراپاپاحتاردىڭ ۇلكەن توبى تبيليسي ايماعىندا ءالى دە وتىرعانى انىق. قازىرگى ازەربايجانداعى قاراپاپاحتاردا حان تايپاسى دەپ تانىلعان «بورچالو» دەگەن رۋ بار، ونىڭ اۋەلگى دۇرىس اتاۋى – بورشىلەر، تۇركى سەلجۋكتەردىڭ بالاما اتاۋى «ءبورىشى» بولعانىن الدىڭعى ماقالادا ايتقانبىز. اۋەلدە تيۋركي سەلدجۋك (تورگى اسىلجىك) بيلەۋشىنىڭ قىزمەتشىسى بولعان (ورىسشادا «قۇلى» دەلىنگەن). كەيىن پاتشالىقتى يەلەنگەن حورەزمشاح قاراپاپاحتاردى بيلەگەن ءبورشى اشينا توبىنان دەيمىز. قۇز حان اس شىڭنىڭ حورەزمشاحتى «ءوزىڭ ايتقانداي شىنىمەن سۇلتان بولساڭ...» دەپ سوككەنى اراب تاريحشىسى يبن ءال اسير ەڭبەگىندە جازىلعان. وسى سوزدەر حورەزمشاحتىڭ قۇل ۇرپاعى ەمەسىن، كەرىسىنشە سۇلتاندار ۇرپاعى ەكەنىن، ياعني اسىلۇيالىق ەكەنىن اڭعارتادى.

ابحاز ەلى الان پاتشالىعىنا كورشى، ياعني الان پاتشالىعى سارير (اۆار) مەن ابحاز ەلدەرى اراسىندا ورنالاسقان. ال ابحاز ەلىنە كىشى كاۆكاز تاۋىندا وتىرعان جۋرزان (گرۋزين) ەلى كورشى. تاعى سامسحي ەلى مەن ارعى تەگى اراب سانار ەلى دە سول ماڭدا وتىرعان. وسىلاردىڭ بارلىعى – تبيليسي ايماعىنان كولحيدا ويپاتىنا دەيىنگى تاۋلى ايماقتاردا ورنالاسقان ەلدەر. ول زاماندا ابحازدار قازىرگى ابحازيادا ەمەس، تبيليسيگە جاقىن ايماقتى مەكەندەگەن. جۋرزان دەپ وتىرعان گرۋزيندەر ءىV عاسىردا زاكاۆكازەدە ساۆير پاتشالىعىن ورناتقان جۋرجان (جۋجان) ەلىنەن قالىپتاسقانىن ايتتىق. ولاردىڭ قازاققا ۇقساس تىلدەرى حريستياندىق ۆيزانتيا-گرەك تىلىمەن قاتتى وزگەرىسكە ۇشىرادى. اۋەلى – جۋرجان، ح عاسىردا – جۋرزان، سوسىن ءحى عاسىردا كۋرزان دەپ اتالعان سول حالىق – قازىرگى گرۋزين ۇلتى. ءال ماسۋدي زاكاۆكازەنى ارالاعان ح عاسىردا ولاردىڭ تىلدەرى قازاقىلىعىن ءالى جوعالتپاعان، بيلەۋشىسىنىڭ اتابي (ات-تابي), ەل استاناسىنىڭ مەشىت زۇلقارنايىن (ماسدجيد دزيل-كارناين) دەپ اتالعانىن بايانداعان. ال ءحVى عاسىرداعى گرۋزيا پاتشالارىن تاعايىنداۋدا تورەشى بولعان گرۋزين باتىرىنىڭ حالىق بەرگەن لاقاپ اتى – موۋروۆي, ونىڭ ەسكى ماعىناسى – مۇرا بي ەكەنىن ح عاسىرداعى گرۋزين بيلەۋشىسىنىڭ اتا بي دەگەن اتاۋى بايقاتادى.

ال سانار ەلى – قازىر وزدەرىن ۆايناح دەپ اتايتىن شەشەن-ينگۋش-اككيلەردىڭ اتا-بابالارى، ارابشا تۇپنۇسقاداعى «شامار» اتاۋىن ورىسشادا «سانار» دەپ بۇرمالانۋى مۇمكىن. ولاردىڭ ەسكى اتاۋى شەمار ەكەنى شەشەندەردىڭ اڭىز دەرەكتەرىندە ايتىلادى. ول اتاۋ تاياۋ شىعىستاعى شەمار دەگەن جەردەن كەلگەندىكتەرىمەن بايلانىستى. ۆايناح ەلىنىڭ ارعى تەگى ارابتان ەكەنى ولاردىڭ تىلدەرىنىڭ دىبىستالۋ ەرەكشەلىكتەرىنەن جانە ولارداعى «تەيپ» سوزىنەن بايقالادى (اراپشا «تايفا» – ولاردا «تەيپ»). كورشىلەرى اۆار، قۇمىق، قاراشاي، بالقارلار «تۇحىم» ءسوزىن قولدانادى، تەك ۆايناحتاردا ول «تەيپ» (ارابتىق «تايفا»). ولاردىڭ ارابتىق تىلدەن الىستاۋى كوپ جىلدار بويى ۆيزانتيالىق حريستياندىقتا بولۋلارىمەن بايلانىستى (شىركەۋلىك گرەك ءتىلى ىقپالىمەن شەمار-ۆايناح ءتىلى اراب تىلىنەن قاشىقتاعان). شەمار حالقىنىڭ سوزگە شەشەن بولىگىن «شەشەن»، ال تاۋدى ۇڭگىپ ءۇي سالاتىن بولىگىن «ۇڭگىش» دەپ اتاعان كاۆكازداعى قازاق ەلى دەپ بىلەمىز. ياعني، شەشەن، ينگۋش ۇلتتارىنا اتاۋ بەرگەن كولحيدا ويپاتىندا وتىرعان قازاقتار.

ەندى ءال ءماسۋديدىڭ كولحيدا دالاسىنداعى قازاق ەلى جايلى ايتقاندارىنا نازار اۋدارساق: «زا تسارستۆوم الانوۆ ناحوديتسيا نارود، نازىۆاەمىي كاشاك. پو پوۆودۋ موريا، ۋ كوتوروگو وني جيۆۋت، منەنيا ليۋدەي راسحودياتسيا: ودني پولاگايۋت، چتو ەتو رۋمسكوە مورە، ا درۋگيە – چتو ەتو نيتاس. ۆو ۆسياكوم سلۋچاە، پو موريۋ وت نيح نەدالەكو دو زەمەل تراپەزوندا، وتكۋدا توۆارى يدۋت ك نيم نا كورابلياح ي س يح ستورونى تاكجە وتپراۆليايۋتسيا [كورابلي]... نا ەتوم مورە لەجيت تراپەزوند, پريبرەجنىي گورود، گدە ەجەگودنو پرويسحوديت نەسكولكو تورگوۆ، ي نا نيح دليا تورگوۆلي پريحوديت منوگو نارودوۆ، تاكيح، كاك مۋسۋلمانە، گرەكي، ارميانە، ا تاكجە ليۋدي يز سترانى كاشاكوۆ...»  (ال ماسۋدي – «يستوريا شيرۆانا ي ال بابا»).

ءال ماسۋدي الانداردىڭ باتىسىندا (كولحيدا دالاسىندا) كاشاق ەلى وتىرعانىن، ولاردىڭ جەرى قارا تەڭىز جاعاسىنا دەيىن سوزىلاتىنىن ايتادى (ونىڭ قارا تەڭىز ەكەنىن تراپەزوند قالاسى ايقىن دالەلدەيدى). ۆيزانتيا يمپەراتورى دا ءىح عاسىردا وسى كولحيدا ايماعىن «سترانا كاساحيا» دەپ كورسەتكەن. ارابشا جازىلۋى: كاشح  – كاشاح، كاسح  – كاساح. ال ءحىىى عاسىرداعى اراب تاريحشىسى يبن ءال اسير ولاردى «قىپشاق» دەيدى. ول جاقتا قىس جىلى، جاز سالقىن بولاتىنىن، جەرىنىڭ ءشوبى شۇيگىن ەكەنىن جانە جەرى قارا تەڭىزبەن شەكتەسەتىنىن بىلاي باياندايدى: «تاتارى جە وستاليس ۆ سترانە كيپچاكوۆ, بوگاتوي بولشيمي پوستبيششامي زيموي ي لەتوم. ۆ نەي ەست حولودنىە لەتوم ي تەپلىە زيموي مەستا، بوگاتىە پاستبيششامي. ەتو — سترانا لەسوۆ نا بەرەگۋ موريا. وني (تاتارى) دوشلي دو گورودا سۋداكا، گورودا كيپچاكوۆ, گدە يح گلاۆنىە سيلى; ون ناحوديتسيا نا بەرەگۋ حازارسكوگو موريا ي ك نەمۋ پريستايۋت كورابلي. ۆ نەم پرودايۋتسيا ودەجدى ي پوكۋپايۋتسيا رابىني ي رابى، بۋرتاسي، كوندور، سوبول ي درۋگيە پرودۋكتى يح سترانى. ەتو حازارسكوە مورە سوەدينياەتسيا س زاليۆوم كونستانتينوپوليا...». (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).

يبن ءال اسير قىپشاق ەلىندە سۋداك دەگەن پورتتى قالا بارىن، ول جاعاسىندا وتىرعان حازار تەڭىزىنىڭ كونستانتينوپول بۇعازىمەن بايلانىستى ەكەنىن ايتىپ وتەدى. تەڭىزدىڭ حازار ەمەس، قارا تەڭىز ەكەنىن وسى كونستانتينوپول بۇعازى ايقىندايدى. ارابشا تۇپنۇسقاداعى «حارا» اتاۋىن «حازا» دەپ ءتۇسىندىرىپ، تەڭىزدى ورىسشادا ادەيى حازار دەپ كورسەتۋى ابدەن مۇمكىن (ارابشا جازىلۋلارى: حازا – حازا، حارا – حارا). بالكىم، جاعاسىندا قازاقتار وتىرعان تەڭىز ءحىىى عاسىردا «حازاق» دەپ تە اتالىپ، ونى ارابشا تۇپنۇسقادان ورىسشاعا «حازار» دەپ اۋدارعان بولار (ارابشا جازىلۋلارى: حازاق – حازاق، حازار – حازار). قارا تەڭىز جاعاسىندا سۋداك قالاسى بارىن، ول التىن وردا بيلىگىندە بولعانىن جانە تۇرعىندارى قىپشاقتار ەكەنىن ءحىV عاسىرداعى اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا دا جازادى (ول قالا قازىرگى نوۆوروسسيسك ەكەنىن يبن باتۋتا تۋرالى جازبامىزدا دالەلدەگەنبىز).

يبن ءال اسير قىپشاقتاردىڭ شىڭعىسحان ەلىمەن ءبىر حالىق ەكەنىن ناقتى دەرەكپەن كورسەتەدى، وسى دەرەك ولاردىڭ تۇركىتىلدى ەكەنىن ايعاقتايدى (ادىح ءتىلدى كابارديندەردىڭ اتا-باباسى ەمەس). ال «كاشاح»، «كاساح» جانە «قىپشاق» اتاۋلارىن «ماڭعول» اتاۋىمەن بايلانىستىرۋ ەش مۇمكىن ەمەس. كاۆكازداعى وسى ەل ءحVى عاسىرداعى گرۋزيا تاريحىندا «كازاح» دەپ انىق جازىلعان (اننا انتونوۆسكايانىڭ «ۇلى موۋروۆي» دەگەن ەڭبەگى). وسى دەرەكتەر كاۆكازداعى سول ەل قازاقتار ەكەنىن جانە شىڭعىسحان ەلى دە قازاقتار بولعانىن انىق راستايدى. قازاق ەلى ءحVى عاسىردا گرۋزيندەرگە كورشى وتىرعانى اننا انتونوۆسكايانىڭ «ۇلى موۋروۆي» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي جازىلعان: «كازاحي پودۋمايۋت – پوموشش كاحەتي وكازالي...، تۆالادتسى دەرجالي ۆ ستراحە ۆراگوۆ تساريا، وسوبەننو كازاحوۆ,...  وت پوسلوۆ جە گەورگي X پوترەبوۆال زاپيس نا وستاۆلەنيە ۆ كارتلي 150 سترەلتسوۆ ي دوسىلكي وستالنىح پو ۋگوۆورۋ دليا ۆوينى پروتيۆ كازاحوۆ ي درۋگيح اگاريان…, كاحەتي ەششە نە وپراۆيلاس وت نابەگوۆ كازاحوۆ, ...ۆ سرەدنەي كارتلي "گوستيلي" كازاحي, ي منوگيە دەرەۆني وستاليس نە تولكو بەز حلەبا، نو ي بەز جيليشش... پەرۆىم ۋۆيدەل كازاحوۆ زوركي گلاز داتۋنا, ەششە ۆوسەم دەرەۆەن رازرۋشيلي كازاحي زا حانسكوگو سىنا... منوگو جەنششين ۆ اۋلى پوگنالي. وپۋستوشيتەلنىي نابەگ كازاحوۆ ي زاپوزدالايا پوموشش گوريسكيح درۋجين نە سپوسوبستۆوۆالي ۆەسەلومۋ ناستروەنيۋ... «ۆ زامكە دولگو ۆىسمەيۆالي سۋماسشەدشەگو ازناۋرا، يدۋششەگو ۆوينوي س گورستيۋ درۋجيننيكوۆ نا كازاحسكيە ەيلاگي... سرىۆايا پەسترىە پولوتنيششا شاتروۆ, كارتليتسى نابراسىۆاليس نا سپياششيح. كازاحوۆ, پىتاۆشيحسيا پرورۆاتسيا يز ەيلاگا, پريكانچيۆالي نا مەستە تاينىە زاسادى تۆالادتسەۆ. سااكادزە راسپورياديلسيا سنيات س اروب كازاشەك ي پرەدوستاۆيل درۋجيننيكام ۆىبرات سەبە دەۆۋشەك, دەتەي وتدەليل دليا پروداجي ۆ يمەرەتي. پود سمەح ي جەستوكيە شۋتكي كازاشكي س ديكيمي ۆوپليامي پريجيمالي ك سەبە پلاچۋششيح دەتەي. ستارايا كەتەۆان گولوۆۋ كازاحا نا پاميات ۆىپروسيلا، وكولو بۋيۆولياتنيكا پريبيلا... ۆپەرەدي زۋرناچەي نا دليننوم شەستە كولىحالاس رازۋكراشەننايا پەتۋشينىمي پەريامي گولوۆا مامبەت-حانا, وكرۋجەننايا سۆيتوي يز دۆۋحسوت كازاحسكيح گولوۆ نا چەرنىح شەستاح. زۋگزا, پلەننيتسا ۆ مەتەحسكوم زامكە، بىلا پو-پرەجنەمۋ نەپوكورنوي كازاشكوي. ...داي كونيا ي ودەجدۋ دجيگيتا! - ستراستنو ۆىكريكنۋلا زۋگزا. - ۆەرنۋس ك براتۋ ۆ ەيلاگ، سنوۆا حانشەي بۋدۋ! لۋارساب ۆوينوي پويدەت نا كازاحوۆ. مىسل و توم، چتوبى دات ۆوزموجنوست تساريۋ ۋسپوكويتسيا ۆ بيتۆە س كازاحامي, ... گوتوۆيتسيا ك ۆوينە س كازاحسكيم حانوم...، نەمەدلەننو ناپاست نا كازاحيۋ ي ۋبيت ومار-حانا. چەرەز نەسكولكو دنەي گرۋزينسكيە ۆويسكا پودوشلي ك كازاحي. ...لۋارساب ۋديۆيلسيا، زامەتيۆ سپەشنىە ۆوەننىە پريگوتوۆلەنيا حانا كازاحي. كازاحي وردوي بروسيليس نا ستروينىە ريادى گرۋزينسكوگو ۆويسكا. لۋارساب سترەميتەلنو رۆالسيا ۆ گلۋب كازاحي... ۆولنەنيا ۆ تسارستۆە نە ۋتيحايۋت: تو وبناگلەۆشيە كازاحي ۋسترايۆايۋت نابەگي. ۆسە جە درۋگوگو ۆىحودا نەت، پريدەتسيا يدتي ۆوينوي نا بوگاتۋيۋ كازاحيۋ... نا لەۆوم كرايۋ يرانتسەۆ حان كازاحي، حرابرىي شاباندا, ۋجە رازۆەرنۋل لەگكۋيۋ ستەپنۋيۋ كوننيتسۋ'... س ديكيم گيكانەم ۆىنەسليس كازاحي زا سۆويم حانوم نا كراي دولينى... گيۆي سۋنۋل سۆياششەننيكۋ نەسكولكو مارچيلي، پوپروسيۆ پريۆەزتي كازاحسكۋيۋ پلەتكۋ...» (اننا انتونوۆسكايا – «ۆەليكي موۋروۆي).  

اننا انتونوۆسكايا اڭگىمە قىلىپ وتىرعان قازاقتار ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدان ەكەنى داۋسىز، ونى رەسەيلىك عالىمدار دا مويىندايدى. ونداعى «ەيلاك (ايلاق), اۋىل، شاتر (كيىز ءۇي), كازاحسكي پلەت (قازاق قامشىسى)» دەگەن سوزدەر ولاردىڭ ءبىزدىڭ قازاق ەكەنىنە كۋا. الايدا، زۋگزا، مامبەت، ومار، شاباندا دەگەن كىسى ەسىمدەرى ول ەلدىڭ ەرتەدەن كاۆكازدىق قازاقتار ەكەنىن كورسەتەدى. ولاردىڭ قازاقتار ەكەنىنە رەسەي تاريحشىلارى دا امالسىز باس يزەيدى. ونى وزدەرى دايىنداعان جالعان تاريحقا ساي ەتۋ ءۇشىن «ءحVى عاسىردا كەي قازاق تايپالارى گرۋزيا ايماعىنا قونىستانعان» دەپ بۇرمالايدى. ەگەر سولاي بولسا، ول قازاقتار ازياتتار بولۋى ءتيىس ەدى. بىراق اننا انتونوۆسكايا دەرەكتەرىندە ولاردىڭ ءتۇر-ءتۇسى ازياتتىق بولعانى مۇلدە ايتىلمايدى، كەرىسىنشە ولار جەرگىلىكتى كاۆكازدىقتار ەكەنى بايقالادى.

يبن ءال اسير قازىرگى ازەربايجانداعى قازاق قالاسى ءVىىى عاسىردان بار ەكەنىن جانە سول ءجۇز جىلدىقتا ول ايماقتا قىپشاقتار مەكەندەگەنىن ايتسا، ءال ماسۋدي ول قالانىڭ ح عاسىردا مۇسىلمان پاتشالىعىنىڭ استاناسى بولعانىن جازادى. ۆيزانتيا يمپەراتورى كولحيدا دالاسىندا ءىح عاسىردا كاساحيا ەلى بولعان دەيدى، ءال ماسۋدي سول دالادا قارا تەڭىز جاعاسىنا دەيىن وتىرعان حالىقتى «قاشاق ەلى» دەپ كورسەتەدى. ال يبن ءال اسير ول ەلدى ءحىىى عاسىردا قىپشاق ەلى دەپ اتايدى جانە شىڭعىسحان ەلىمەن ولاردىڭ ءبىر حالىق ەكەنىن باياندايدى. ءحVى عاسىردا ول ەلدىڭ ءوز اتاۋى قازاق بولعانىن، ولاردىڭ كيىز ۇيلەرىن تاستاماعان (شاترلارىن) مۇسىلمان قازاق ەكەنىن اننا انتونوۆسكايا ەڭبەگىنەن كورەمىز. ازەربايجان جەرىندە حV-ءحىح عاسىرلار ارالىعىندا بولعان قازاق سۇلتاناتى (استاناسى قازاق قالاسى) جايلى ەل تاريحىندا: «قازاق سۇلتاناتىن حV عاسىردا گرۋزيا ايماعىنان اۋىپ كەلگەن تۇركى تايپالارى ورناتقان» دەپ كورسەتىلەدى. حريستيان ءدىندى گرۋزين پاتشالارى حV عاسىردان باستاپ كولحيدا دالاسىنداعى مۇسىلمان قازاق ەلىن ءجيى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، توناۋمەن بولعانىن وسى ۇلى موۋروۆي ءومىرى دە انىق بايقاتادى. سول قىسىمنان ونداعى قازاقتار قازىرگى ازەربايجان ايماعىنداعى قانداستارىنا (قازاق قالاسى ورنالاسقان ايماقتاعى قازاقتارعا) بارىپ قوسىلۋمەن بولعان جانە سول جەردە دەربەس قازاق سۇلتاناتىن ورناتقان. وسى كەلتىرىلگەن دەرەكتەر مەن ناقتى فاكتىلەردى كورىپ-ءبىلىپ وتىرىپ، قازاقتىڭ ەجەلدەن بار ەكەنىنە ەش سەنە المايتىن قازاق تاريحشىلارىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

گرۋزيادا تۋىپ-وسكەن اننا انتونوۆسكايانىڭ ەڭبەگى حح عاسىردىڭ باسىندا جارىق كورگەن (ماعان وسى كىتاپ تۋرالى ايتقان قىدىراليەۆ ابدراحيمعا اللا رازى بولسىن). وندا اتاقتى موۋروۆي جايىندا، ياعني گرۋزين باتىرى سااكادزە تاريحى باياندالادى. وسى ەڭبەگى ءۇشىن اننا انتونوۆسكايا ءستاليننىڭ ماداعىنا يە بولعان. موۋروۆي مەن ءستاليننىڭ ومىرىندە كوپ ۇقساستىقتار بار، ەكەۋى دە كارتلي ايماعىنان شىققان. سااكادزە-موۋروۆي ءحVى عاسىردا كولحيدا دالاسىنداعى از عانا مۇسىلمان قازاقتاردى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، قالعانىن گرۋزيا ايماعىنان قازىرگى ازەربايجانعا ءبىرجولاتا قۋىپ شىقتى جانە مايدا كنيازدىكتەردىڭ باسىن قوسىپ، گرۋزيا مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىردى ءارى ونىڭ ايماعىن كەڭەيتتى (قازاقتىڭ جەرى ەسەبىنەن). ال دجۋگاشۆيلي-ستالين حح عاسىردا رەسەي يمپەرياسى ايماعىنداعى ۇلتتىق اۆتونوميالاردىڭ اتقامىنەرلەرىن جويىپ، ول اۆتونوميالاردى ورتالىققا تولىق باعىندىردى، وسىلايشا كەڭەس وداعىن الىپ يمپەرياعا اينالدىردى جانە موۋروۆي ءتارىزدى ول دا قازاق حالقىن قىرۋمەن بولدى. قازاقتى قولدان جاساعان اشتىقپەن ازايتتى، سوسىن قازاق جەرىن كاۆكازدىق حالىقتارمەن تولتىردى. وسىلايشا گرۋزيا جەرىن مەسحەت تۇرىكتەرىنەن، كۇردىلەر مەن ازەربايجانداردان جانە گرەكتەردەن «تازالادى»، قازاقستانعا قۋىلعان بالقارلاردىڭ كوپ جەرىن گرۋزياعا قوستى.

موۋروۆي شىن مانىندە ءستاليننىڭ كۋميرى بولعان. سول سەبەپتەن اننا انتونوۆسكايانىڭ ەڭبەگى تسەنزۋراعا ۇشىراماعان، ناتيجەسىندە ونداعى قازاق ەلى جايلى دەرەكتەر وشىرىلمەي جارىققا شىققان. ەندى سول كولحيدا دالاسىنداعى قازاق ەلى مەن ونىڭ كورشىلەرى جايلى ءال ماسۋدي تاعى نە ايتادى، وقىپ كورەلىك: «زا تسارستۆوم الانوۆ ناحوديتسيا نارود، نازىۆاەمىي كاشاك. سرەدي پلەمەن ەتيح مەست نەت نارودا بولەە يزىسكاننوي نارۋجنوستي، س بولەە چيستىمي ليتسامي، نەت بولەە كراسيۆىح مۋجچين ي بولەە پرەكراسنىح جەنششين، بولەە ستروينىح،... ي نەت نارودا لۋچشەي ۆنەشنوستي, چەم ەتوت. وني ودەۆايۋتسيا ۆ بەلوە, ۆ رۋمسكۋيۋ پارچۋ، ۆ ياركو-الۋيۋ تكان ي ۆ رازليچنىە پارچوۆىە تكاني، زاتكاننىە زولوتوم. ۆ يح سترانە پرويزۆودياتسيا رازليچنىە تكاني يز كاتتان توگو سورتا، كوتورىي يمەنۋەتسيا تالا ي كوتورىي بولەە تونوك ي نوسوك، چەم سورت دابيكي; ودين وترەز ەگو ستويت 10 ديناروۆ، ي ون ۆىۆوزيتسيا ۆ سوسەدنيە سترانى يسلاما. تاكيە جە تكاني ۆىۆوزياتسيا ي سمەجنىمي نارودامي، نو سلاۆيتسيا سورت، ۆىۆوزيمىي ەتيمي [كاشاكامي]... پريچينا يح سلابوستي پو سراۆنەنيۋ س الانامي ۆ توم، چتو وني نە دوپۋسكايۋت نازناچيت ناد سوبوي تساريا، كوتورىي وبەدينيال بى يح سلوۆا. ۆ تاكوم سلۋچاە ني الانى، ني كاكوي-ليبو نارود نە موگ بى ۆىجيت. زا ەتوي پريبرەجنوي ناتسيەي سلەدۋەت ناتسيا، چيا سترانا نازىۆاەتسيا اس-ساب'بۋلدان. ەتو بولشوە ي حوروشو زاششيششەننوە پلەميا... ەگو زەملي پروستيرايۋتسيا دالەكو، نو يا نە زنايۋ، ك كاكوي يز ناتسي ونو پرينادلەجيت ي كاكوۆا ەگو رەليگيا... ك نيم پريمىكاەت درۋگوە بولشوە پلەميا، وتدەلەننوە وت كاشاكوۆ رەكوي، كوتورايا پو ۆەليچينە پودوبنا ەۆفراتۋ ي ۆپاداەت ۆ نيتاس، نا كوتوروم ستويت تراپەزوند. ونو نازىۆاەتسيا ير.م ي سوستويت يز ستراننىح ليۋدەي. يح ۆەرا يازىچەcكايا...» (ال ماسۋدي – «يستوريا شيرۆانا ي ال بابا»)

قازاقتاردان ارى وتىرعان اس-سابۋلدان ەلى قازىرگى باتىس گرۋزياداعى سۆان حالقى دەپ بىلەمىز. الدىڭعى ماقالالارىمىزدىڭ بىرىندە ب.د. دەيىنگى ءى عاسىردا ساقتاردىڭ البان مەن سىبان (البان مەن سۋان) تايپالارى زاكاۆكازەنى جاۋلاپ العانىن، سوندىقتان V عاسىرعا دەيىن ول ايماق البانيا دەپ اتالعانىن (كاۆكازسكايا البانيا), پارسىلار سىبان (سۋان) تايپاسىن «ساكسىبان»، ال البان تايپاسىن «ساكالبان» دەپ اتاعانىن ايتقانبىز (ساكالبانداردىڭ ەۋروپاعا كەتكەنى البانيا حالقىن قالىپتاستىردى، قىرىمدا وتىرعانى قىرىملار ۇلتى بولىپ بىرىكتى، ال ساقسىباندار ازەربايجانداردا «كوشپەندى شاحسەۆان» توبى بولىپ ساقتالدى جانە كوبى گرۋزيانىڭ باتىسىندا «سۆان» اتاۋىمەن جەكە ەل بولعان (ارمەنياداعى سۆان كولى دە سولاردىڭ اتاۋىنان). ءال ماسۋدي جازباسىنداعى ساقسىبان ەلىن ورىسشاعا «اسسابۋلدان» دەپ بۇرمالاپ اۋدارعان (ارابشا جازىلۋلارى: شكصبن – شاكسىبان، اثبلصان  – اسسابۋلدان). سۆان دەگەن ەل گرۋزيانىڭ باتىسىندا قازىر دە بار جانە گرۋزيندەر ءالى دە ولاردى تولىق اسسيميلياتسيالاي العان جوق. ال «ير» وزەنىنىڭ قارسى جاعاسىندا وتىرعان كاپىر ەلدىڭ ۇرپاعى – «يرون» دەپ اتالاتىن وسەتيندەر ەكەنى تۇسىنىكتى (قازىر ول وزەن «ريون» دەپ اتالادى). وسەتيندەر وزدەرىن «يرون» دەپ اتايدى جانە نەگىزگى توبى ءالى ەسكى سەنىمدەرىندە (وسەتيندەردىڭ ديگور دەگەن از بولىگى الاندار ۇرپاعى ەكەنىن ايتتىق).

ءال ماسۋدي: «كاشاكتار سول ايماقتاعى بارشا حالىقتاردان ادەمى، ويتكەنى بەتتەرى وزگەلەرگە قاراعاندا تازا» دەيدى. ونىسى كاشاكتاردىڭ بەتتەرى قاتتى جۇندەس ەمەس دەگەنى. قازاقتار ءVىى عاسىردا سول ايماققا بارعاندا جالپاق بەت، قىسىق كوزدى ازياتتار بولعانى دەرەكتەردەن بەلگىلى، ال ح عاسىرداعى ءال ماسۋدي بەتتەرى اسا جۇندەس ەمەس كاشاكتار سول ايماقتاعى حالىقتاردىڭ ەڭ كوركەمى ەكەنىن ايتىپ وتىر. دەمەك، ءVىى عاسىر مەن ح عاسىر ارالىعىندا ول قازاقتاردىڭ ءتۇر-ءتۇسى ازياتتىق كەيىپتەن جارتىلاي-كاۆكازدىق كەيىپكە وزگەرىپ ۇلگەرگەن. وسى دەرەك كاشاكتاردىڭ بىزدەن بارعان قازاقتار ەكەنىن تاعى بايقاتادى. ءال ماسۋدي كاشاكتار وتە جۇقا ماتا وندىرەتىنىن، ونىڭ اتى «تالا» ەكەنىن جازادى، ونداي ماتانى وزگەلەر دە شىعاراتىنىن، الايدا كاشاكتاردىڭ ماتاسى ەڭ جاقسىسى ەكەنىن باياندايدى. ەڭ جۇقا ماتا ەشكى تۇبىتىنەن توقىلاتىن «ءشالى» ەكەنى، ونى ورىنبور كازاكتارى وندىرگەنى بەلگىلى. كازاكتاردىڭ ارعى تەگى كاۆكازدىق قازاقتار دەدىك، ونىڭ ۇستىنە سول ايماقتاعى  ازەربايجان، ارميان ءتارىزدى ۇلتتار ورامالدى «شال» دەپ اتايدى. ءال ماسۋدي جازباسىنداعى «ءشالى» اتاۋىن ورىسشادا «تالا» دەپ كورسەتكەنى عوي (ارابشا جازىلۋلارى: شالا – ءشالى، تالا – تالا).

ەشكى مالى سۋىققا ءتوزىمسىز كەلەدى، ەشكى ۇستاۋعا ەڭ قولايلى جەر ەكى كاۆكاز تاۋى اراسىنداعى كولحيدا دالاسى. قازاق دالاسىندا سۋىق جەل ءجيى بولاتىندىقتان حالقىمىز ەشكىنى كوپ ۇستاماعان، قويدى باستاپ جۇرەتىن از عانا ەشكى باققان (ول از عانا ەشكى سۋىقتان قوي اراسىنا تىعىلىپ جىلىنادى). سوندىقتان ەشكى جۇنىنەن جۇقا ءشالى ءوندىرۋ بىزدە جاپپاي ءۇردىس الماعان، ال ەكى كاۆكاز تاۋى اراسىنداعى قازاقتار ەشكى ۇستاپ، ونىڭ تۇبىتىنەن ءشالى ءوندىرىپ ساتۋمەن اينالىسقان. ءال ماسۋدي ول قازاقتاردىڭ ءوز پاتشاسى بولماعاندىقتان، كورشى ەلدەردەن ۇدايى قىسىم كورەتىنىن ايتىپ وتىر. شاماسى، ح عاسىردا سول قازاق ەلى حازار قاعاناتى قۇرامىندا بولعان (سول سەبەپتەن جەكە پاتشاسى بولماعان). ال الان، ابحاز، شەمار (ۆايناح), جۋرزان (گرۋزين) ەلدەرى ءوز پاتشالارى بار دەربەس كنيازدىكتەر ەكەنى جازىلعان. حازار قاعاناتى شامامەن ءحى عاسىردىڭ باسىندا جويىلدى، ال جۋرزان پاتشالىعى كەرىسىنشە كۇشەيىپ ءحىى عاسىردا كولحيدا دالاسىن جاۋلاپ الدى (داۆيد سترويتەل پاتشا زامانى). ياعني، ولار قازاق ەلىن باسىپ الدى. جۋرزان بيلىگىن مويىنداماعان قازاقتار سول كەزدە قىرىمعا جانە دون ايماعىنا قونىس اۋدارا باستاعان، ال باعىنعان قازاقتار گرۋزين اسكەرى قۇرامىندا مۇسىلمان اسكەرىنە قارسى سوعىستارعا قاتىسقانى يبن ءال ءاسيردىڭ مىناۋ دەرەكتەرىنەن بەلگىلى: «ۆ ەتوم، 1120 گودۋ پرويزوشلو ۆتورجەنيە كۋردجوۆ, وني جە حازارى, ۆ مۋسۋلمانسكيە وبلاستي. ...س ناستۋپلەنيەم ەتوگو گودا وني ۆىستۋپيلي ۆمەستە س كيپچاكامي ي درۋگيمي سوسەدنيمي نارودامي. ۆىستۋپيلي ۆپەرەد دۆەستي چەلوۆەك كيپچاكوۆ... ۆويسكا پروۆەلي ۆەسما ترەۆوجنۋيۋ نوچ، دۋمايا و سراجەني، نو بوگ نەوجيداننو پوسلال يم وبلەگچەنيە: ون پوسەيال مەجدۋ كۋردجامي ي كيپچاكامي رازدورى ي ۆراجدۋ، ي وني بيليس مەجدۋ سوبوي ۆ تۋ نوچ...» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).

وسى دەرەكتە كۋردجان پاتشاسى ءحىى عاسىردا قازىرگى ازەربايجان ايماعىنا شابۋىل جاساعانى («جۋرزان» ءحى عاسىردان «كۋرجان» دەپ جازىلادى) جانە كۋردج اسكەرىندە قازاقتار بارى باياندالعان. سونىمەن قاتار كولحيدا دالاسىنداعى قازاق ەلى ءالى مۇسىلماندىق قابىلداماعانى جازىلعان (ولاردىڭ ح عاسىردا مۇسىلمان ەمەسىن ءال ماسۋدي دە مالىمدەگەن). يبن ءال اسير وسى دەرەگىندە قازاقتار مەن كۋرجاندار (گرۋزيندەر) ءوزارا قىرىلىسقانىن كورسەتەدى، ياعني قازاقتار ءساتى كەلسە بوستاندىققا ۇمتىلعان. يبن ءال اسير كۋردج (گرۋزين) اسكەرىن «حازار» دەپ جازادى (حازار قاعاناتى ايماعى كۋرجاندار يەلىگىنە وتكەندىكتەن بولار). اسىلۇيا جايلى  ماقالامىزدىڭ بىرىندە ساۆير پاتشالىعى جويىلعاندا جۋجان-ءسۇربوراس ديناستياسى ارميان، گرۋزين، ۋرۋس-ساكالبان ەلدەرىندە بيلىكتەرىن ساقتاپ قالعانىن ايتقانبىز ء(ال ماسۋدي «سياۆۋردا – ارميانداردىڭ اسا جاۋىنگەر بولىگى» دەگەن، گرۋزيندەر – سول جۋرزان-ساۆير ەلى، ال ۋرۋس-ساكالبان ەلىن بيلەگەن ءسۇربورى توبى كەيىن «ءبورى»، سوسىن «بورىك» دەپ اتالدى، ونى «ريۋريك» دەپ تاريحقا ەنگىزگەن ورىستار). سول ءۇش ەلدى بيلەگەندەردەردىڭ ەكەۋى ءحى عاسىردا كاتوليك دىنىندە بولدى (ارميان مەن قىرىمداعى ۋرۋس-ساكالبان ەلى). ال داۆيد سترويتەل پاتشا (داۆيد ءاستارتولى) ءحى عاسىردا ۆيزانتيالىق-حريستياندىقتاعى گرۋزين شىركەۋلەرىنە باسشى ەتىپ كاتوليكوستى (كاتوليكتىك اتاۋ) تاعايىندادى. وسى ۇشتىك وداق ءحى-ءحىى عاسىرلاردا تۇركى اشينا ديناستياسى بيلەگەن حازار قاعاناتىن، ۇلى بۇلعار پاتشالىعىن جانە اۆار ەلىندەگى سارير كنيازدىگىن جويىپ جىبەردى.

اۆار ەلىندەگى سارير كنيازدىگى ورنىنا اۆار نۋتسالددىگى ورناعانى، ونى بيلەگەن قىرىمنان كەلگەن ۋرۋستار (ارعى اتالارى ارىسحان) ەكەنى جانە زاڭدارىندا «ۋرۋس وكىلى قالماعان جاعدايدا بيلىككە ارميان نەمەسە گرۋزين وكىلى وتىرۋى ءتيىس» دەپ جازىلعانى ءمالىم. گرۋزين پاتشالارى مەن رەسەيدى بيلەگەن ريۋريك توبى شىڭعىسحان اۋلەتىمەن، ياعني بورىجىگىڭ رۋىمەن (بوردجيگين) تۋىس بولاتىنىن، ولار جۋجاندىق ءسۇربوراس-ءشيبوراش ديناستياسى ۇرپاقتارى ەكەنىن اسىلۇيا تايپاسى جايلى ماقالامىزدا مالىمدەگەنبىز. شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ كۋرجان (گرۋزين) پاتشالىعى جەرىن تولىق جاۋلاپ الماعانى، تەك تبيليسي ايماعىمەن عانا شەكتەلۋى شىڭعىسحان رۋىنىڭ گرۋزين پاتشالارىمەن تۋىستىعىنان دەپ بىلگەن دۇرىس (گرۋزيا تاريحىندا ءوزارا بىتىمگە كەلگەنى جازىلعان). الايدا، شىڭعىسحان اسكەرى الان ەلىن تولىق جاۋلاپ تونادى جانە وزدەرىمەن ءبىر حالىق بولعانىنا قاراماستان كولحيدا دالاسىنداعى قازاق ەلىن دە تولىقتاي جاۋلاپ، توناۋعا ۇشىراتتى. سەبەبى، الان ەلى مەن قازاق ەلىن بيلەگەندەر تۇركى اشينا ديناستياسىنان (تۇركى اشينا رۋى مەن جۋجان ءسۇربوراس (شيۆەي-ءشيبوراش) رۋى اسىلۇيا ديناستياسىنان جانە ءوزارا باقتالاس-جاۋ ەكەنىن اسىلۇيا تايپاسى تاريحىندا ايتىپ كەتكەنبىز).

اراب-پارسى جازبالارى كۋرجان (گرۋزين) پاتشالىعى ءحى-ءحىV عاسىرلار ارالىعىندا زاكاۆكازەدەگى نەگىزگى كۇشكە اينالعانىن، ولاردىڭ گياندج قالاسى  ايماعىن مۇسىلمان حاليفاتىنان تارتىپ العانىن ايعاقتايدى. وسى دەرەك ءحى عاسىردىڭ سوڭىندا قازاق قالاسى دا گرۋزين پاتشالىعى يەلىگىنە وتكەنىن، ياعني ول ايماقتاعى مۇسىلمان قازاق پاتشالىعى جويىلعانىن بايقاتادى. ازەربايجان مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىن قالاعان ءحىى عاسىرداعى يلدەنگيز اتابەكتىڭ قۇلدىققا ساتىلعان قىپشاق بالاسى ەكەنى، ونىڭ ءومىرى گرۋزين پاتشالىعىمەن سوعىسۋمەن وتكەنى، ونىڭ بىردە گياندج قالاسىن قايتارىپ العانى، الايدا ارتىنشا گرۋزين اسكەرى ول قالانى قايتا باسىپ العانى تاريحشىلارعا جاقسى تانىس. سوندىقتان «ازەربايجان مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىن قالاعان – قازاق ەلتەڭىز اتابەك» دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ونىڭ اسىل ارمانى – اتا-بابا مەكەنىن (مۇسىلمان قازاق پاتشالىعى جەرىن) ازات ەتۋ بولعان. يلدەنگيز اتابەك اسكەرىندە قىپشاقتار (قازاقتار) كوپ بولعانى، ولاردىڭ كوبى ارتىنان قازىرگى يران ايماعىنا قونىستانعانى تاريحي دەرەكتەردە كەزدەسەدى (وعان كەيىنىرەك توقتالمىز).

 (جالعاسى بار) 

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz