كەيىنگى ەكى-ءۇش جىل كوپشىلىك «سىر ەلى - جىر ەلى» دەپ تامساناتىن قىزىلوردانى مەكەن ەتكەن جايىم بار. شىعارماشىلىققا ەپتەگەن قاتىسىمىز بولعاندىقتان قاراشاڭىراق «قازاقفيلمدى» ىزدەپ، ماڭىپ الماتىعا، كەيدە كاسىپتىڭ ءجىبى شيەلەنگەندە شەشۋىن سۇراپ، تەنتىرەپ، ودان ارى پارمەنى بەل الىپ تۇرعان ەلوردامىز - استاناعا جول تارتاتىنىم بار. كوبىنە بۇتارتارىم - پويىز.

«قازاق كينوسى ۇلت رۋحانياتىن وركەندەتۋگە قىزمەت ەتۋى ءتيىس».

نۇرسۇلتان نازارباەۆ.

قالابەردى، وقىس شەشىم شىعارىپ، پويىز­عا بيلەت تابا الماسام، اۆتوبۋسقا وتىرا سالام. قايتسەم دە جول - ۇزاق، قول - بوس. مۇندايدا ارينە، جىبىرلاعان جان كوڭىل اۋلار ەرمەك ىزدەيدى. مەنىڭ ەرمەگىم - كىتاپ. ەشقانداي دا تىرشىلىكتىڭ ءپار­مەنى جۇرمەس وسى ءبىر بايىز ساعات­تا­رىن الاڭ­سىز وقۋعا ارنايمىن. مەنەن باس­قا دا جۇرتقا ەرمەك كەرەك ارينە، ءبارى ءبىر­دەي كىتاپ­تى جۇك قىلىپ كوتەرىپ جۇرەدى دەي­مى­سىز؟

كەيىنگى ەكى-ءۇش جىل كوپشىلىك «سىر ەلى - جىر ەلى» دەپ تامساناتىن قىزىلوردانى مەكەن ەتكەن جايىم بار. شىعارماشىلىققا ەپتەگەن قاتىسىمىز بولعاندىقتان قاراشاڭىراق «قازاقفيلمدى» ىزدەپ، ماڭىپ الماتىعا، كەيدە كاسىپتىڭ ءجىبى شيەلەنگەندە شەشۋىن سۇراپ، تەنتىرەپ، ودان ارى پارمەنى بەل الىپ تۇرعان ەلوردامىز - استاناعا جول تارتاتىنىم بار. كوبىنە بۇتارتارىم - پويىز.

«قازاق كينوسى ۇلت رۋحانياتىن وركەندەتۋگە قىزمەت ەتۋى ءتيىس».

نۇرسۇلتان نازارباەۆ.

قالابەردى، وقىس شەشىم شىعارىپ، پويىز­عا بيلەت تابا الماسام، اۆتوبۋسقا وتىرا سالام. قايتسەم دە جول - ۇزاق، قول - بوس. مۇندايدا ارينە، جىبىرلاعان جان كوڭىل اۋلار ەرمەك ىزدەيدى. مەنىڭ ەرمەگىم - كىتاپ. ەشقانداي دا تىرشىلىكتىڭ ءپار­مەنى جۇرمەس وسى ءبىر بايىز ساعات­تا­رىن الاڭ­سىز وقۋعا ارنايمىن. مەنەن باس­قا دا جۇرتقا ەرمەك كەرەك ارينە، ءبارى ءبىر­دەي كىتاپ­تى جۇك قىلىپ كوتەرىپ جۇرەدى دەي­مى­سىز؟

وندايدا جۇمساق اۆتوبۋستىڭ يەسى سا­لوندا ەكى جەردەن ورناتىلعان بەينە­قون­دىرعىنى جارق ەتكىزىپ قوسىپ، ۇزاق-شۇ­باق تاۋسىلىپ بولمايتىن ورىس تەلەحي­كايا­لارىنىڭ ءبىرىن قوسىپ بەرە سالادى. ءبىتتى، كورسەڭ دە كورەسىڭ، كورمەسەڭ دە كو­رە­سىڭ. اۆتوبۋس جۇرگىنشىلەرىنىڭ دەنى - جاستار بولىپ كەلەدى. سول ساتتە ولار تى­پىر­شۋلارىن دوعارىپ، ەكرانعا تەلمىرە قالىسادى. تەك ارتقى ورىندىقتىڭ بىرىندە وتىرعان، الىس قازالىدان كىرەلەپ كەلىپ، الماتىداعى بالاسىنا كەتىپ بارا جاتقان اقجاۋلىقتى اپام عانا: «ءاي، بالام، قا­زاق­شا ەشتەڭە جوق پا-ەي» دەپ قالادى.

ەشكىم ءۇن قاتپايدى سالوندا. ءبارىنىڭ كوزى ەكراندا. كەرنەيلەتىپ باستالىپ جات­قان سەريالدا. كىرىپ كەتەردەي. مەنىڭ ءىشىم قىلپىلداپ، ينەنىڭ ۇشىندا وتىر­عانداي كۇي كەشەم. اپام «قازاقشا ءبىر­دەڭە» سۇ­راپ، الگى ءسوزىن تاعى قايتالاپ قوي­­ماسا ەكەن دەيمىن. اگاراكىم، قايتالا­سا، اينالا «كورەرمەندەردەن»سوز ەستىپ، كوڭىلى قاي­تىپ قالادى-اۋ دەپ جانىم شىعادى.

سەبەبى، سالوندا وتىرعان قازاقتارعا قا­زاقشا ەشتەڭە كەرەگى جوق ەكەنى باي­قالىپ تۇراتىن ەدى. تەك، اپاما عانا كە­رەك... سوسىن ماعان كەرەك... بوپ شى­عا­مىز.

مەن وزىمە كەرەكتى «قازاقشا ءبىر­دەڭە­گە» توياتتاماققا قولىمداعى كىتاپتىڭ مۇ­­قابا بەتىنە ۇڭىلەمىن: «اسقار سۇلەي­مەنوۆ». «اداسقاق». كىتاپتىڭ بەتىن اۋدارماس بۇرىن اپاما قارايمىن، بايقۇس اپام وتىرعان كۇيى قىرىن اۋناپ، ۇيقىعا ىڭعايلانىپ جاتادى...

سودان كىتاپقا باس قويامىن دەسەم - ءوتى­رىك. كوزىم كىتاپ جازۋلارىندا، ويىم سان-ساققا اندىزدايدى. نەگە مىنا بالالار اپاممەن قوسىلىپ شوپىردان «قازا­ق­­شا بىردەڭە» سۇراپ، دىلگىر سالمادى دەي­مىن. نەگە سۇلەسوق، نەگە ءمانجۋباس دەي­­مىن... نە­گە سونشا باسقا تىلدە، جات ءدىل­دە ويىن كور­سەتىپ جاتقان ارتىستەردىڭ قيمىلىنا ار­بالىپ، ەلتي قويدى دەيمىن... نەگە... نە­گە... سۇراق كوپ... سوسىن ولارعا جاۋاپ ءىز­د­ەيمىن...

كوپشىلىك قاۋىمعا ءمالىم ارينە، ەلەكتروندىق-اقپاراتتىق ءۇردىس بەل العان توقسانىنشى جىلدار ءوزىنىڭ ەكونوميكا­لىق قيىنشىلىقتارىمەن عانا ەڭسەنى ەزىپ قويماي، رۋحاني دۇنيەلەردى دە شەت قاعىپ، قوقىس اسىرۋىنا ءماجبۇر ەتتى. ءبىر قوعام­دىق فورماتسيادان ەكىنشى قوعامدىق جاڭا جۇيەگە وتكەن ءولارا كەزەڭدە شە­كارانىڭ جىرتىعىنان جەل ۋلەپ، مادەني ەكسپانسيا كەڭىردەكتەن العانى دا سول جىلدار بولاتىن. شەت جۇرتتان شەكارا اسىپ كەل­گەن (اسىرەسە، گولليۆۋد­تىق) اسىرە­قىزىل، جارق-جۇرق كوز الدار كينوونىم­دەر جۇرتشىلىقتىڭ كوڭىلىن جاۋلاپ الدى. قاي ۇيگە بارساڭ دا «ۆيديگىنىڭ» الدىندا جانتايىپ جاتىپ الىپ «بوەۆيك» كورگەن جۇ­مىس­سىز كارى-جاستى كورەسىز. اندا دا «ۆيديك»، مىندا دا «ۆيديك». جۇرت كىتاپ وقۋدى مۇلدەم قويعان. اسىرەسە، بۇل ءۇردىس ءالى ساناسى قالىپتاسپاعان جاستارىمىزدى ەن دالاداعى الاپات قۇيىنداي تەز ءۇيىرىپ اكەتتى. جاستار ءوزىنىڭ تاريحىنان، ادەت عۇرپىنان، مىنەزىنەن، بولمىسىنان الىستاي باستادى. ءسوزى دە وزگەردى جاس­تار­دىڭ. كوڭىلدەرى شاتتانسا «ءپالى»، «ءما-ءا-ءا» دەمەيدى، ءتىپتى، «شيكارنو»دەپ تە ايتپايدى، «ۋوۋ» دەپ جىبەرەتىن بولعان ءامى­­­ريكانشىلاپ. ال رەنجىسە، سىزدەن الىس­تاي بەرەدى دە، ورتان تەرەگىن تىك شوشايتىپ اسپانعا قاداي سالادى، بول­دى، جەر بوپ قالدىڭىز. كينودان كورگەن.

...سوسىن جيىرما جىل ءوتتى. زامان تۇزەلدى. الگى شاتتانعاندا «ۋوۋ» دەپ سالاتىن ۇرپاق سول قالپى كىتاپ بەتىن اشقان جوق. كىتاپ بەتىندە ورنەكتەلگەن زامانا بەينەسى، ءتۇرلى ۇلتتىق بەلگىلەر، تۇرمىس، يشارا (جەست), ۇلتىمىزعا عانا ءتان تيپتىك ەرەكشەلىككە يە وبرازدار قالدى سولاي جاس وسكىنىمىزدىڭ كوكىرەگىنە كوشپەي، رۋحىن بايىتپاي جۇقا-قالىڭ مۇقابانىڭ استىندا قامالىپ.

سول ۇرپاق، مىنە، ات جالىن تارتىپ ءمى­نىپ، اراسىنان كىتاپ جازاتىن جازۋشى شىق­پاسا دا، كينو تۇسىرۋگە تالپىنعاندارى، رۋحاني ومىرگە سەپتىگىن تيگىزۋدە قازىر... تەك... كەيىپكەرى سول، رەنجىگەندە ورتان تە­رەگىن تىك شوشايتىپ اسپانعا قاداپ ءجۇر...
ويتكەنى، بۇل ۇرپاقتىڭ كورگەنى سول، ءتۇي­گەنى سول، توقىعانى سول. ال قازاق ادە­بيە­تى قاسىرەت پەن قاسيەتتى، تاعدىر مەن تا­عىلىمدى، مول حاراكتەردى، الۋان مىنەزدى، ايشىقتى ءومىر مەن تالايلى تۇر­مىستى باۋىرىنا قىسقان بويى بۇك ءتۇسىپ جاتقان كۇيى شەتتە قالدى، ونىڭ قازىنالى باۋىرىن اقتارۋعا نيەت ەتكەن رەجيسسەر بولسا، قانەكەي؟

قازاق ادەبيەتى - ءسوز جوق، قازاق جان دۇنيەسىنىڭ ايناسى جانە باعا جەتپەس رۋحاني قازىناسى!

ەڭ العاشقى قازاق پروزاسى دەپ با­عالانعان سپانديار كوبەەۆتىڭ 1913 جىلى قازاندا باسىلعان «قالىڭ مال» رو­مانىنىڭ جاريالانعانىنا دا ءجۇز جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. سودان بەرى قازاق جازبا ونەرى تولقىن-تولقىن، لەك-لەگىمەن كەلگەن تۇلعالارعا كەندە بولعان ەمەس. 1920-30 جىلدارى العاشقى قازاق پروزاسىنىڭ تاستۇعىرىن شەگەندەگەن ج.ايماۋىتوۆ، ب.مايلين، س.سەيفۋلليندەرمەن قۇيرىق ءتىس­تەسكەن س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، ع.مۇس­تافين، ءا.ابىشەۆتەر تولقىنى ىرگە­نى بەكىتسە، 40-50 جىلدارى ادەبيەتتە ءوز قولتاڭباسىن قالدىرعان: ت.احتانوۆ، سشاي­مەردەنوۆ، ءا.نۇرپەيىسوۆ، ءا.نۇر­شايىقوۆ، ت.ب. جەلدىرىپ اكەتتى. ودان كەيىن 50-60 جىلى كەلگەن توپ: ءا.كەكىلباەۆ، ش.مۇرتازا، م.ماعاۋين، ق.ىسقاقوۆ، ءا.تارازي، ا.سۇلەيمەنوۆ، س.مۇراتبەكوۆ، ر.توق­تاروۆ... 60-70 جىلدار: ك.سەگىزباەۆ، ت.ابدىكوۆ، و.بوكەي، د.يسابەكوۆ، ق.مۇ­قا­م­بەتقاليەۆ، د.دوسجان، ق.نايمانباي... 70-80 جىلدار: م.بايعۇتوۆ، ت.نۇرما­عانبەتوۆ، س.ەلۋباي، س.بالعاباەۆ، ب.مۇ­قاي، ج.شاشتايۇلى... 80-90 جىلدار: ن.وراز، ا.التاي، ج.شاعاتاي، ج.قور­عاسبەك، ت.كەڭەسباي... كوپ قوي...ءتىپتى تىزە بەرسەڭ قاعاز دا جەتپەس. بۇگىندە رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، جازۋشىلار وداعىنىڭ جەتى جۇزگە تارتا مۇشەسى بار ەكەن. ونىڭ جەتپىسىن ىرىكتەپ العان كۇننىڭ وزىندە دە، سول ىرىكتەلىپ الىنعان جازۋشىلار جەتى-جەتىدەن سۇبەلى تۋىندىنى ۇرپا­عىنا امانات ەتىپ قالدىردى دەگەن كۇننىڭ ءوزىن­دە دە، قانداي قازىنا-كومبەنىڭ ءۇس­تىندە وتىرعان بولىپ شىعامىز! كەرەمەت قوي؟

ال قازاقتىڭ ۇلتتىق كينوسىن ورگە سۇيرەيمىن دەگەن جان (جارايدى، جاس دەپ شۇيلىكپەي-اق قويايىق), رەجيسسەر وسى قازىنانى اتتاپ ءوتىپ ونەر تۋدىرۋى مۇمكىن بە؟ وسى قازىنادا بەدەرلەنگەن بەينەلەردى تۇيسىنبەي، سەزىنبەي، ونى ءوزى ەندى ەكراندا سومداعان كەيىپكەرىنىڭ كەۋدەسىنە قوندىرماي، بار بىلگەنىمەن دۇمبىلەز دۇنيە جاساپ، كورەرمەنىنىڭ، ۇلت­تىڭ جان دۇنيەسىندەگى ەتنوكودىنا ءاس­ەر ەتۋى مۇمكىن بە؟ ارينە، مۇمكىن ەمەس!

بارلاپ قاراساڭىز، وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇرتشىلىقتىڭ ىقىلاسىنان تىس قالماي، قازاقپەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان فيلمدەرىمىزدىڭ ءبارىنىڭ دەرلىك ادەبي نەگىزى بار ەكەن. ايتارىمىزعا دالەل بولۋى ءۇشىن تىزە كەتەيىك: «قىز جىبەك» (رەجيسسەرى س.قوجىقوۆ) ع.ءمۇسى­رەپوۆتىڭ نۇسقالاۋىمەن فيلم اتتاس ەپوستىڭ; «مەنىڭ اتىم قوجا» ءفيلمى (رەجيسسەرى ا.قارساقباەۆ) ب.سوق­پاق­باەۆتىڭ پوۆەسىنىڭ; «كوكسەرەك» ءفيلمى (رەجيسسەرى ت.وكەەۆ) م.اۋەزوۆتىڭ پوۆەس­ىنىڭ; «گاۋحارتاس» ءفيلمى ( رەجيسسەرى ش.بەيسەمباەۆ) د.يسابەكوۆتىڭ پوۆەسى; «وتەلمەگەن پارىز» (رەجيسسەرى س.جار­مۇ­حا­مەدوۆ) ت.ابدىكوۆتىڭ پوۆەسى; «سۇراپىل سۇرجەكەي» ءفيلمى (رەجيسسەرى د.ماناباي) س.ەلۋباي رومانى; «جانسەبىل» (رەجيسسەرى ا. ءشاجىمباي) ج. قورعاسبەكتىڭ اڭگىمەسى; «باتىر بايان» (رەجيسسەرى س.تاۋە­كەل) م.جۇماباەۆتىڭ پوەماسى; «كوزىمنىڭ قاراسى» (رەجيسسەرى س.نارىمبەتوۆ) س. نارىمبەتوۆتىڭ شىعارمالارى، ت.ب. بويىنشا ءتۇسىرىلدى.

بۇعان قاراپ جاقسى فيلم دەگەنىمىز - تەك ادەبي شىعارمانى ەكرانيزاتسيالاۋ دەگەن جاڭساق پىكىر تۋماسا كەرەك-ءتى. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز: ادەبيەت - ۇلتتانۋ وقۋلىعى! اۋەلى ۇلتىمىزدى تانىپ الىپ، سوسىن كينوكامەرانىڭ قۇلاعىنان العانىمىز دۇرىس-اۋ.

ورىستىڭ اتاقتى تەاتر رەفورماتورى، تەورەتيگى ك.س.ستانيسلاۆسكيدىڭ ايگىلى جۇيەسىندە «كەيىپكەرجاندىلىق ونەرى» جانە «كەيىپكەرسىندىلىق ونەرى» دەگەن تەرميندەر بار. قازاق كينوسىن­داعى جاسالىپ جاتقان كوپ دۇنيەلەر وسى انىقتامانىڭ سوڭعىسى ىسپەتتەس. قانداي ۇلتتىق كەيىپكەر بولسىن وبرازىنىڭ ىشىنە ەندەپ كىرە المايدى، تەك سىرت بەي­نەسىن كەيىپتەيدى. حانى «حان سىندى»، قا­راسى «قارا سىندى»، بالاسى «بالا سىندى»، دا­ناسى «دانا سىندى». جان جوق. حاراكتەر جوق. ءتۇيسىنۋ جوق. سەبەبى، بۇل بەي­نە­لەر (ۇلتتىق بەينەلەر) اۆتورعا (رەجيسسەرگە) تانىس ەمەس. سىرت كەلبەتى عانا ەلەس بەرەدى. وندا دا ءبىرلى-جارىم ءورىستىلدى اۆتورلاردىڭ ءتۇسىرىلىم، جازبا كارتينالارى ارقىلى عانا. سول ارقىلى دولبارلاپ كەيىپتەي بەرەدى. تاريحي فيلم بولسا، القا-قوتان وتىرعىزىپ، كە­ڭەس قۇر­عىزادى، اتقا مىنگىزەدى، قىمىز ىشكى­زەدى، قامشى قىسىپ، ساقالدارىن ساۋمالاتىپ، ىڭى­ران­تىپ كەڭەس باستات­قىزا­دى. قايىرا-قايتا اتتارىن كىسىنەتكىزىپ، قىزدارىن جارقاباققا وتىرعىزىپ ءان سالدىرادى. زاماناۋي فيلم جاساسا، ءتىپتى سوراقى، ءتىپ­تى مەملەكەتىڭدى، ۇلتىڭدى تانىماي ءدۇ­دامال كۇي كەشەسىز.

ج.ايماۋىتوۆتىڭ «كۇنەكەيدىڭ جازى­عى» اتتى پوۆەسىن ەسكە تۇسىرەيىكشى. سون­دا­عى قازاق قوعامى. تۇرمىسى. تانىمى. ەتىڭىزگە جاقىن كويلەك، جانىڭىزعا جا­قىن كەيىپكەرلەر مىنە، سوندا. سونداعى جالعىز قىزىنىڭ ۇزاتىلۋ تويىنا جالعىز قوي تابا الماعانىندا شارۋاسى جوق، بار تىرلىكتى ەتى ءتىرى ايەلىنە يتەرىپ سالىپ، كەش­كى استان كەيىن وت باسىندا ومالىپ قالعان كۇنەكەيدىڭ قامسىز اكەسى مەن ىنجىق اعاسىنىڭ بەينەلەرى مەن ب.سوقپاقباەۆ­تىڭ «بالالىق شاققا ساياحات» پوۆەسىندەگى جالقاۋ، شالا ساۋاتتى اكەنىڭ وبرازىنىڭ بوياۋى قانداي قانىق!

م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەيا­سىنداعى كەسەك-كەسەك وبرازداردى بىلاي قويعاندا، قيانپۇرىس قياسبايدىڭ بەينەسى قانداي؟ ۇلتتىق تيپاجدار عوي بۇلار. بۇل بەينەلەر نەگە بۇگىنگى قازاق كينولارىندا بەدەرلەنبەگەن؟ بۇل مىنەز عوي؟ مىنەزسىز شىنايى (ۇلتتىق) بەينە تۋا ما؟ بولماسا، «قارتقوجاق» پوۆەسىندەگى «كون شالبارى قۇيرىعىنا قاتقان، تاڭ اتپاي بۇرسەڭدەپ، كۇزگى جاباعى ءجۇنى قا­لىپ كەتكەن توقتىداي سىيراعى سىيديعان» با­لا مولدا بەينەسى شە؟ عالامات سۋرەت ەمەس پە؟ بۇل سۋرەتتى قاشان تانيتىن بولامىز؟ بولماسا، مۇرنىنان سوراسى اعىپ، وتباسىنا كۇنشىلىك جەردەن بورانعا ۇشىپ ءدان تاسىعان اكەسىنىڭ بەينەسى شە؟ بۇل اكەنىڭ عانا ەمەس، زاماننىڭ بەينەسى ەمەس پە؟ بۇلاردى تانىماي، قالاي قازاق­تى تانۋعا بولادى؟ قالاي حالقىمىزدىڭ قاسىرەتىن تانۋعا بولادى؟ وسىلاردى الدىمەن ءوز كوكىرەگىمىزگە قوتارىپ الماي، كينومىزداعى ۇلتتىق كەيىپكەرلەرىمىزدىڭ كوكىرەكتەرىنە جان قۇيا الامىز با؟

ال س.سەيفۋلليننىڭ «باندىنى قۋعان حاميت» اڭگىمەسىندەگى ەن دالاداعى ەكەۋدىڭ جان الىسىپ، جان بەرىسىپ، شايناسىپ توبەلەسكەنىن وقىعان قازاق رەجيسسەرى امەريكان كينولارىنداعى تريۋكتەرگە مەنسىنبەي قارارىنا مەن ءباس تىگەم.
ع. مۇسىرەپوۆتىڭ «ەتنوگرافيالىق اڭگى­مە­سىندەگى» يەرارحيالىق سيپات شە؟ مۇنى وقىعان ادام (سۋرەتكەر، رەجيسسەر) تورە­لەر­دى القا-قوتان وتىرعىزىپ قويىپ، كۇڭىرەنتىپ كەڭەس قۇرعىزار ما ەدى؟

م.ماعاۋيننىڭ («الاساپىران»، «كوكمۇ­نار»، «كوكبالاق»، «تازىنىڭ ءولىمىن» ايتپا­عاندا) «تۇلىمحاننىڭ باقىتىنداعى» اق­جارما، ءسال بۇيىعى، ادال تۇلىمحان بەي­­نەسى شە؟ «قارا قىزىنداعى» قازاق ايە­لىنىڭ وبرازى شە؟ بۇلار نەگە (وسى تيپ­تەس دەگەنىم) قازاق كينوسىندا جوق؟

ءا.كەكىلبايدىڭ «اۆتوموبيل» پوۆەس­ىندەگى («شىڭىراۋ»، «كۇيشى» حيكاياتتارىن اتاماعاندا) اڭعال شوپىردىڭ بەينەسى شە؟

ايتا بەرسە كوپ ارينە، ءبىردى ايتىپ، ءبىر­گە كەتۋىمىز مۇمكىن. نەگىزگىسى: قازاق ادە­­بيەتىندەگى قاتتالعان، سۇرىپتالعان، جوعارىدا ءبىز بەتىن قالقىپ، شەت جاعاسىن عانا شالعان تيپتىك بەينەلەر گالەرەياسىن جوعالتۋىمىز - ۇلتىمىزدى جوعالتۋمەن بىردەي! ول بەينەلەر كينوتۋىندىلاردا بوياۋىن كوشىرمەي كورىنىس تابۋعا ءتيىستى. سەبەبى تۇسىنىكتى ارينە، ۇلتتىق كينوونىمى بەينەلەرىنىڭ ۇلتتىق بوياۋى قانىق بولماي، تۋىندى ۇلتتىق دۇنيە دەپ تانىلمايدى. ال جاس ۇرپاق ءوزىنىڭ تيپتىك بەينە­لە­رىن تانىماي، ۇلتىن تانىمايدى! كە­يىپ­­كەرىن سۇيمەي، ەلىن سۇيمەيدى! ەڭ باس­تىسى، سەنىڭ بەينەڭ وسى دەپ اينادان جات بىرەۋدىڭ ءتۇرىن كورسەتىپ ۇرپاعىمىزدى الداپ، اداس­تىرمايىق، تەنتىرەتىپ توزدىر­ما­يىق!
الەم كينوسىنداعى موينى وزىق، شىعارمالاردىڭ دا دەنى ادەبي نەگىزگە يە، ۇلتتىق كولوريتكە باي.

ا.تاركوۆسكي ورىستىڭ عانا ەمەس، شەبەرلىگىمەن، وزىندىك قولتاڭباسىمەن الەمدى مويىنداتقان رەجيسسەر ەكەندىگىنە ەشكىمنىڭ داۋى جوق بولار. كينو سان ءتۇرلى ونەردىڭ سينتەزى دەگەندى مويىنداعىسى كەلمەي، كينوتۋىندىنىڭ وزىندىك ءتىلىن ءىز­دەپ، شارق ۇرعان عۇلاما «ۋاقىتتىڭ تاڭ­با­لانۋى» دەپ اتالاتىن كينونىڭ جۇيەسىنە نە­گىزدەلگەن ەركىن ەڭبەك جازدى. بۇل ەڭ­بەگىندە اۆتور كينو ونەرىن ادەبيەتتەن دە، تەاتردان دا، جيۆوپيستەن دە، مۋزىكادان دا ازات، دەربەس ونەر رەتىندە قا­راس­تىرىپ، سوڭىندا مۇمكىن كينو ونەرى - ۋاقىتتىڭ ەس­تە قالۋى - تاڭبالانۋى بو­­لار دەگەن وي تاستايدى. ا.تاركوۆسكي ول ويىنىڭ دالەلى رەتىندە وسىدان ءجۇز جىلدان اسا ۋاقىت بۇرىن تۇسىرىلگەن اعايىندى ليۋمەرلەردىڭ «پويىزدىڭ كەلۋى» كارتيناسىن مىسال قىلادى. ەشقان­داي بوياماسىز، ويىنسىز، شىندىققا نەگىزدەلۋ ار­قىلى عانا ەففەكت بەرەر كارتينا. ياعني مۇنداعى نەگىز - شىنايى­لىقتا. تاريحي بوياۋ­دا. بۇگىنگى كۇن ەرتەڭ تاريحقا اينالادى. ال ءبىزدىڭ بوياۋى­مىز­دىڭ ءتۇسى قانداي؟ ءبىز ۋاقىتتى تاڭ­با­لاپ ءجۇرمىز بە، جوق، الدە ارزان ۆودەۆيل قۇراپ، تاريحتىڭ بەتىن شيمايلاپ ءجۇرمىز بە؟

ءجا، دەيىك. سول ادەبيەتتى كينودان ءبولۋ­­گە لايىقتى تالپىنىس جاساعان ا.تار­­كوۆسكيدىڭ فيلم جاساۋداعى سۇيە­نەرى - تۋعان ۇلتىنىڭ ورنەگى جاتقان ادە­بيەت ەدى. ونىڭ ەڭ العاش 1962 جىلى ءتۇسى­رىلىپ، سول جىلى ۆەنەتسيا كينوفەس­تي­ۆا­لىندە «التىن ارىستانمەن» مارا­پات­تال­عان «يۆاننىڭ بالالىق شاعى» ءفيلمى جازۋ­شى ۆ.بوگومولوۆتىڭ «يۆان» پوۆەس­ىنىڭ جەلىسىمەن جاسالعان-تىن.

كەيىن XV عاسىرداعى ەجەلگى رۋس ءومى­رى­نىڭ سارساڭى مەن قاسىرەتتى جىلدارىن بەينەلەيتىن ورىس ءجيۆوپيسشى-يكون­جازۋ­شىسى اندرەي رۋبلەۆتىڭ ءومىرىن ار­قاۋ ەتكەن «اندرەي رۋبلەۆ» اتتى ەڭ اتاق­تى كينوكارتيناسىن جاساعان كەزدە اۆ­تور قان­شاما ادەبيەت پەن تاريحتى اق­تارمادى دەسەڭىزشى. بالشىققا باتىپ تاباندا ەزىل­گەن ورىستىڭ قاراپايىم جۇر­تىنىڭ ءومى­رىن بۇلاي بەينەلەۋ ادەبيەتتىڭ ءىرى بىلگىرىنىڭ عانا قولىنان كەلەر شارۋا ەدى.

اندرەي تاركوۆسكيدىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن كينوكارتينالارىنىڭ باسىندا اتاق­تى فرانتسۋز «جاڭا تولقىنىنىڭ» جار­­قىن وكىلى روبەر برەسسوننىڭ «اۋىل ءدىن قىزمەتشىسىنىڭ كۇندەلىگى» اتتى ءفيلمى تۇرار ەدى. بۇل شىعارما 1951 جىلى ۆەنەتسيا كينوفەستيۆالىندە ءۇش بىردەي سىي­لىق­پەن ماراپاتتالعان-تۇعىن. بۇعان دا جازۋشى جورج بەرنانوستىڭ فيلم اتتاس شىعارماسى وزەك.

كەيىنگى جىلداردىڭ وزىندە ازۋىن ايعا بىلەگەن «ا» كلاسىنداعى كينوفەس­تي­ۆال­دەرىنىڭ جەڭىمپاز فيلمدەرى ادە­بيەتتەن الىس قونباعان. مىسالى، 2011 جىلى ۆە­نەتسيا كينوفەستيۆالىندە «التىن ايۋدى» ۇتىپ العان رەسەيلىك ا.سوكۋروۆتىڭ «فاۋست» ءفيلمى گەتەنىڭ وسى اتتاس پوەتي­كالىق دراماسىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى نە­گىزىندە جاسالسا، 2012 جىلى بەرلين كينو­فەستيۆالىندە «التىن ايۋدى» قانجى­عاسىنا بايلاعان اعايىندى يتالياندىق رەجيسسەرلەر پاولو مەن ۆيتتورن تا­ۆياني­لەردىڭ «تسەزار ولۋگە ءتيىس» فيل­مىنىڭ نەگىزىندە ۋيليام شەكسپيردىڭ «يۋلي تسەزار» دراماسى جاتىر ەدى.

چەح امەريكان رەجيسسەرى ميلوش فور­ماننىڭ بەس بىردەي نوميناتسيا بويىنشا «وسكاردى» ۇتىپ العان «كوكەك ۇياسىنىڭ ۇستىمەن ۇشۋ» تۋىندىسى امەريكاندىق جازۋشى كەن كيزيدىڭ وسى اتتاس شىعار­ماسىنىڭ مازمۇنىمەن تۇسىرىلگەن.
مەنىڭ نەشە كورسەم دە جالىقپايتىن، شىنشىلدىعىمەن جان باۋرايتىن، كىش­كەن­تاي شارۋا ادامدارىنىڭ قاتپارلى ءومىرىن قاراپايىم زەردەلەي كورسەتكەن ءبىر ءفيلمىم بار. ول - داڭقتى قىتاي رەجيس­سەرى چجان يموۋدىڭ «تسيۋ تسزيۋي سوتقا بەرەدى» تۋىندىسى. بۇل فيلم 1992 جىلى ۆەنەتسيا كينوفەستيۆالىندە «التىن ايۋدى» جەڭىپ العان ەدى. فيلمدەگى كەيىپ­كەر­لەردىڭ شىنايىلىعى ولاردىڭ تيپتىك ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ايقىندىعىندا ەدى. ءوزىڭ كۇندە وقىپ، كورىپ، كەزدەستىرىپ ءجۇر­گەن قاراپايىم اۋىل تۇرعىندارىنىڭ بەينە­لەرى مۇندا. ءبىر قاراعاندا دۋلات يسابەكوۆ، تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ، ءسۇلتانالى بالعاباەۆ پەن مارحابات بايعۇت شىعارمالارى كەيىپكەرلەرىنىڭ قۇلىق-ارەكەتتەرى دە شاڭ بەرگەندەي بولادى. زەرتتەي كەلە، جانىما جاقىن وسى تۋىندىنىڭ دا نەگىزى ادەبيەت ەكەنىن ءبىلدىم. قىتاي جازۋشىسى چەن ءيۋانبيننىڭ «ۆان وتباسىنداعى اۋىرتپالىق» نوۆەللاسى جوباسىمەن جاسالىپتى. ارينە، ادەبيەتتە كەسكىندەلگەن تامىرلى، انىق بەينەلەر ەكراندا نانىمدى كورىنبەك.
تىزە بەرسەڭ كوپ ەندى.

ءبىزدىڭ باي قازاق ادەبيەتى دە الەم نازارىن وزىنە اۋدارار كينوتۋىن­دى­لارعا نەگىز بولۋعا ابدەن لايىق. ءسوزىم قۋاتتى شىعۋى ءۇشىن ءبىر دالەل كەلتىرەيىن.

2007 جىلى حالىقارالىق ەۆرازيا كينوفەستيۆالى اياسىندا بەرلين كينوفەس­تيۆالى جۇلدەگەرلەرىنىڭ كورسەتىلىمى بولدى. ونىڭ قاتارىندا سول جىلعى «التىن ايۋدىڭ» يەگەرى، قىتاي رەجيسسەرى ۆان تسيۋانان­نىڭ «تۋيدىڭ ۇزاتىلۋ تويى» اتتى دۇنيەجۇزى كينوسىنشىلارىنىڭ ىقىلا­سىنا بولەنگەن شىعارماسى بار ەكەن. سول ءفيلمدى كورۋگە اڭسارىم اۋدى. قاتتى قىزىقتىم. وعان ءبىر سەبەپ، جاقسىنى كور­مەك­كە دەپ، داڭقتى شىعارماعا دەگەن قىزىعۋ­شىلىق بولسا، ەكىنشى سەبەپ، الدىندا عانا فەستيۆال باعدارلاماسىن پاراقتاپ وتىرىپ، وسى اتالمىش ءفيلمنىڭ قىسقاشا مازمۇنىن وقىعان ەدىم: الىس موڭعول جەرىندە ءبىر وتباسى قوي باعادى ەكەن. وتاعاسى الدەقالاي جاعدايدا مەر­تىگىپ جاتىپ قالادى دا، مال شارۋا­شى­لىعى تۇگەلىمەن تۋي اتتى كەلىنشەگىنىڭ موينىنا ارتىلادى. وعان ۇيدەگى ەكى بالا­نى قوسىڭىز. وتاعاسى شارۋاعا جاراماي، ارىپ-اشىپ، تۇرمىسى تارىلعان تۋي كۇيەۋى مەن ەكى بالاسىن اسىراۋ ءۇشىن كەلىسىممەن باسقا ءبىر كۇيەۋگە شىقپاققا بەل بايلايدى. مىنە، وسى توسىن سيۋجەت مەنى ءفيلمدى كورمەي-اق باۋراپ العان ەدى.

سول ۋاقىتتا اقىرى كورە المادىم ول ءفيلمدى. بىلمەيمىن نەگە ەكەنىن، ايتەۋىر ىڭعايى كەلمەدى. بىراق سيۋجەتى كوكىرە­گىمدە جاتتالىپ قالدى.

ارادا ءبىر-ەكى جىل وتكەن سوڭ بەيىمبەت ءمايليننىڭ شىعارمالارىن پاراقتاپ وتى­رىپ، ءوزىم «مەكتەپتە وقىتتى عوي» دەپ اتتاپ كەتە بەرەتىن «كۇلپاش» اتتى اڭگىمە­سىنە نازارىم ءتۇستى. وقىدىم. سوسىن تاڭقالدىم. مەن ونى مەكتەپتە وقىدىم دەپ مالدانىپ جۇرسەم، وقۋلىققا ارنالىپ ىقشامداعان با، الدە باسقالاي ويلارى بولدى ما، كۇلپاشتىڭ تونگەن اشار­شى­لىق­تان كۇيەۋى مەن بالاسىن اسىراۋ ءۇشىن كورشى اۋىلداعى ايەلى ولگەن اۋقاتتى ادامعا كۇيەۋگە شىعاتىن تۇسى كەسىلىپ الىنىپ تاستالعان ەكەن عوي. سوسىن ارينە، شىعارما قۋاتىنان، جانىڭدى ءدۇر سىلكىندىرەر سيۋجەتتىك بۇرىلىستان ادالانىپ، اشارشىلىقتىڭ قورقىنىشتى ءبىر سۋرەتى عانا بولىپ قالعان.

مەنى ەرەكشە تاڭقالدىرعانى - «كۇل­پاش» پەن «تۋيدىڭ ۇزاتۋ تويى» ءفيلمى سيۋ­جە­تىنىڭ عاجاپ ۇقساستىعى ەدى.
سوسىن ءفيلمنىڭ ءوزىن دە كورۋگە تۋرا كەل­دى. سول. سول سيۋجەت. سول وقيعا. تەك ءداۋى­رى باسقا. كەيىپكەرلەرى وزگە.

سوسىن بەيىمبەتتىڭ ۇلىلىعىنا قۋان­دىم. وسىنداي الەمدىك دەڭگەيدە ۇزدىك شىققان ءفيلمنىڭ جەلىسى ءبىزدىڭ قازاق توپىراعىندا باياعىدا-اق «شيمايلانىپ» تاستالعانىنا شاتتاندىم. سوسىن ءبىزدىڭ ادەبيەتتىڭ ەش ەلدىڭ ونەر تۋىندىلارىنان ارتىق بولماسا، كەم تۇسپەيتىنىنە كوزىم جەتىپ ماسايرادىم. ماسايدىم.

سوسىن وكىندىم. وسىنداي كەمەل تۋىندىنى قاق ايىرىپ نارىنەن ايىرىپ بولە-جارىپ جىبەرگەنىنە وكىندىم. وسىنداي كەمەل تۋىندىنى ءوزىمىز تۇلەتىپ (فيلم ءتۇسى­رىپ) بيىك تۇعىردان ورىن سايلاي الما­عانىمىزعا جانىم اۋىردى. باستىسى، وسى سەكىلدى جاۋھارلارىمىزدىڭ ءالى دە باعالانۋى كەم بولىپ، كومىلىپ قالا بەرەدى-اۋ دەپ نالىدىم.
سوسىن ارينە، «التىن شىققان جەردى بەلدەن قاز» دەگەن اتا-بابامنىڭ بەرگەن قاعيداتىمەن تاعى ءبىر اسەرلى سۋرەت شى­عىپ قالار-اۋ دەپ بەيىمبەتتىڭ سوڭىنا شى­راق الىپ ءتۇستىم، تۇگەل قوتارىپ ۇلگەر­مەي-اق التىننىڭ سوم كەسەگىنە لەزدە كە­زىكتىم. «اجە» اتتى اڭگىمەسى ەدى بۇل.

وقيعا جيىرماسىنشى جىلدارداعى دۇربەلەڭ فونىندا جاسالعان ەكەن. قازاق دالاسىنا كەلگەن «سبابودا» دەگەن ءسوزدىڭ جەلىگىنە ۇرىنعان ەكى بالانىڭ اناسى (ۇلكەنى قىز، كىشىسى بەسىكتەگى ۇل) كەلىنشەك سايتان ازعىرۋىمەن، كۇيەۋىن بالالارىمەن تاستاپ، ءبىر تۇندە ءوزى تانىمايتىن، بىلمەيتىن ادامعا قاشىپ كەتەدى. وندا ول كۇڭدىككە ۇرىنىپ، بۇرىنعى كەزى مۇڭ بولىپ، ازاپ شەگەدى. اقىرى اۋرۋعا ۇشى­راپ، ونى شەشەسىنىڭ ۇيىنە اكەپ تاس­تايدى. ءولىم الدىندا جاتقان كەلىنشەك بۇ­رىنعى كۇيەۋىنە ادام شاپتىرىپ، كە­شىرۋىن ءوتىنىپ، بالالارىن ءبىر كورۋگە زار ەكەنىن ايتادى. كۇيەۋى (بۇرىنعى) كەلەدى ات شاناسىن سايلاپ. كەشىرەتىنىن ايتادى.
ەن دالادا ات-شانانىڭ ۇستىندە بالالارىنا قاراي قۇستاي ۇشقان انانىڭ جالعىز ارمانى - قۇلىندارىن ءبىر قۇشۋ عانا ەدى. شانا اۋىلعا جاقىندايدى. بالالار دا ساعىنعان ەدى اناسىن. تانىس ءۇيدىڭ قاراسى كورىنەدى. سىرتتا - كون قورانىڭ تۇبىندە، سىيراعى سىيديىپ، شا­شى جالبىراپ، شەشەسىن كۇتىپ قارشا­داي قىز تۇر ەدى قارايعانعا ءۇڭىلىپ. بەلى ءبۇ­گى­لىپ، اياعى شوشايعان كىشكەنە ءىنىسىن ارقالاپ العان...

اڭگىمەنىڭ وسى جەرىنە كەلگەندە كوزىمە جاس ءۇيىرىلدى...
كەيىن وسى سۋرەتتى كينوتانۋشى، پروفەسسور باۋىرجان نوگەربەككە اڭگىمەلەپ بەرگەنىمدە: «مىناۋ دايىن كينو عوي» دەپ تاڭدانىس بىلدىرگەن.

مىنە، وسى قىسقا عانا سۋرەت ء(ىنىسىن ار­قالاعان كىشكەنە قىز) قازاعىمنىڭ جانىنداي كورىنىپ ەدى ماعان... باسقا نە دەيىن؟ قالاي تۇسىندىرەم؟ وسى قىسقا عانا سۋرەتتى مەن ەكرانعا كوشىرە السام، قازا­عىم­نىڭ جانىن سەن دە ءتۇسىنىپ، مەيىرلەنىپ، كو­زىڭە جاس الار ەدىڭ-اۋ، زامانا تەپكى­نى­نەن، كىتاپتان الىستاپ كەتكەن جاس ۇلان؟
ەندى وقىرمان جۇرتتان زاڭدى ساۋال تۋادى وسى ساتتە: نەگە قازاق كينوسى ۇلت­تان الشاقتاپ كەتتى؟
جاۋاپ كوپ، نەگىزگىسى مىناۋ: سەبەبى، كي­نو ماماندارى كەڭەس زامانىندا ءماس­كەۋدە دايارلاندى. «بارلىق ونەردىڭ ءىشىن­دەگى ماڭىزدىسى - كينو» دەگەن «كۇن كو­سەم» لەنيننىڭ قاعيداتىن بەرىك ۇستان­عان كەڭەس ۇكىمەتى باسشىلارى كينو سالاسى­نىڭ بولاشاق ۇلكەن يدەولوگيالىق قارۋعا اينالارىن سەزگەن. سوسىن ارينە، ۋىسىنان شىعارماعان. ماسكەۋگە كينو وقۋىنا كىم بارادى، ارينە، ەڭ ءبىرىنشى وقۋ تەك ورىس تىلىندە جۇرگەندىكتەن، شاكىرتتىككە ورىس ۇلتىنان نەمەسە ورىسشا وقىعان، ورىستانۋعا بەيىم جاستار تاڭدالعان. شىعارماشىلىققا بەيىم قازاق جاس­تا­رىنىڭ الىسقا وقۋعا بارۋعا ءبىرىنىڭ ءتىلى جەتپەسە، ەكىنشىسىنىڭ قارجىسى جەتپەگەن. سوسىن قاعاز شيمايلاپ (جازۋشىلىقتى كاسىپ قىپ) بەرىسى - وبلىس، ارىسى - الماتىدا قالا بەرگەن.

ال ەندى ەگەمەندىك العانىمىزعا جيىرما جىل بولدى، كينو ماماندارى وزىمىزدە دايارلانىپ جاتقالى قاشان دەگەندەرمەن دە جاۋاپتاسىپ كورەلىك.

راس، توقسانىنشى جىلدان بەرى كينو ماماندارى ەلىمىزدە الماتىدا، اۋەلى ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىندا، قازىر استاناداعى «شابىت» ونەر اكادەمياسىندا دايارلانا باستادى. بىراق ناتيجە از. وعان سەبەپ - تاعى دا سول كادر ماسەلەسى. سوناۋ سابەت وكىمەتى جىلدارى ماسكەۋدە ورىسشا وقۋ تاۋىسىپ كەلگەن ماماندار قازىر ۇستازدىق قىز­مەت­تى كاسىپ ەتىپ العان، ولاردان نە تىلەرسىڭ ەندى؟ سيىردان قۇلىن تۋشى ما ەدى؟
قىسقاسى، وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇلتتانۋ وقۋ­لىعىنا اينالىپ كەلگەن ادەبيەتتىڭ ءجۇ­گىن ەندى كينو عانا كوتەرەدى. زامان قا­زىر ۆيزۋالدى ونەردىكى. قازىرگى بۋىن وقى­عاننان گورى كوزبەن كورگەندى ءتاۋىر كورەدى. ەن­دەشە، كورسەتەيىك، تانىتايىق حالقىن، تەك، الدامايىق.

ەندىگى شىعار جول بىرەۋ: ەكى ونەر اكا­دەمياسىنىڭ بىرىندە قازاق ادەبيەتىنەن جاقسى حاباردار جاستاردى ءبىر توپقا جي­ناپ، كينو ونەرىنە وقىتۋ كەرەك.
ءالى-اق تۇزەلىپ كەتەمىز...
بۇگىنگە ايتارىمىز ءتامام.

Abai.kz